Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI meghamuni racita sAha rAjasI rAsakA aitihAsika sAra - zrI bha~varalAla nAhaTA zvetAmbara jaina vidvAnoM se racita aitihAsika sAhitya bahuta vizAla evaM vividha hai / aitihAsika vyaktiyoM ke carita kAvyake rUpa meM anekoM saMskRta meM evaM lokabhASA meM bhI saikar3oM kI saMkhyA meM upalabdha hote haiM / lagabhaga tIsa varSa pUrva 'aitihAsika rAsasaMgraha' saMjJaka kucha graMtha nikale the jina meM hamArA 'aitihAsika jaina kAvyasaMgraha ' aMtima samajhiye / vigata paMdraha varSoM meM aisA prayatna vizeSa rUpa se nahIM huA, yadyapi aitihAsika rAsa aura caritrakAvya bahutase prakAzita haiM, mUlarUpa se unakA prakAzana tathAvidha saMgrahagraMtha ke vikraya kI kamI ke kAraNa prasuvidhAprada hone se hamane apanI zodha meM upalabdha aise graMthoM kA sAra prakAzita karate rahanA hI ucita samajhA / itaH pUrva 'jaina satyaprakAza' meM kaI kRtiyoM kA sAra prakAzita kara cuke haiM / avazeSa karate rahane kA saMkalpa hai / ujjaina ke sindhiyA orieNTala insTITyUTa meM lagabhaga dasa hajAra hastalikhita granthoM kA acchA saMgraha hai / vahAM ke saMgrahagranthoM kI apUrNa sUci kaI varSa pUrva do bhAgoM meM prakAzita huI thii| use maMgAne para 'sAha rAjasI rAsa ' meghamuni racita kI kRti ukta saMgraha meM hone kA vidita huA / prathama isa rAsa kA Adi aMta bhAga maMgAkara dekhA aura phira pratilipi prApta karane kA kaI bAra prayatna kiyA para niyamAnusAra iMsTITyUTa se prati bAhara nahIM bhejI jAtI aura vahAM baiThakara pratilipi karane vAle vyakti ke na milane se hamArA prayatna asaphala rahA / saMyogavazagatavarSa mere pitRvya zrI agaracaMda jI nAhaTA ke putra bhAI dharamacanda ke vivAhopalakSa meM lazkara jAnA huA to DaoN. bUlacaMda jI jainase motImahala meM sAkSAtkAra huA, jo usa prAnta ke zikSAvibhAga ke sekreTarI haiM / prasaMgavaza sindhiyA orieNTala insTITyUTa kI prati ke saMbaMdha meM bAta huI aura hamane apanI asaphalatA ke bAre meM jikra kiyA to unhoMne avilamba usakI pratilipi bhejane kI vyavasthA kara dene kA khaa| thor3e dinoM meM ApakI kRpA se usakI pratilipi prApta ho gaI jisakA aitihAsika sAra yahAM upasthita kiyA jA rahA hai / caubIsa tIrthaMkara, gautamAdi 1452 gaNadhara sarasvatI ko aura gurucaraNoM meM namaskAra karake kavi meghamuni rAjasI sAha ke rAsa kA prAraMbha karate haiN| isa narapuMgavane jinAlaya nirmANa, sapta kSetra meM arthavyaya, tIrthayAtrA, saMghapatipadaprApti Adi kAryoM ke sAtha sAtha saM. 1687 ke mahAna duSkAla meM dAnazAlAeM kholakara bar3A bhArI puNyakArya kiyA thA / bharata kSetra ke 25 || (sAr3he paccIsa ) zrArya dezoM meM hAlAra deza prasiddha hai, jahAM ke prazvaratna prasiddha hote haiM aura zrIkRSNakA nivAsasthAna dvArAmatI tIrtha bhI yahIM avasthita hai / isI hAlAra deza ke navAnagara nAmaka 1 hAlAra dezakA varNana hamAre saMgraha meM saMskRta zlokoM meM hai, vaise hI saMskRta kAvyameM bhI diyA gayA hai| zrI Arya kalyANa gautama smRtigraMtha
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ sundara nagara meM jAma zrIsattA narezvara the jo bar3e nyAyavAna aura miSTha the| unake putra kA nAma zrI jasarAja thaa| isa samRddha nagara meM bar3e bar3e sAhUkAra rahate the aura samudrataTakA bar3A bhArI vyApAra thaa| nAnA prakAra ke phala, meve dhAtu aura javAharAta kI AmadanI hotI thii| nagaraloka saba sukhI the| jAmasAhabake rAjya meM bakarI aura zera eka sAtha rahate the| yahAM daMDa kevala prAsAdoM para, unmAda hAthiyoM meM, baMdhana veNIphUla meM, caMcalatA strI aura ghor3oM meM, kaidakhAnA nArI kucoM meM, hAra zabda pAsoM ke khela meM, lobha dIpaka meM, sAla pataMga meM, nisnehIpanA jala meM, corI mana ko curAne meM, zora natyasaMgItAdi utsavoM meM, bAMkApana bAMsa meM aura zaMkAlajjA meM hI pAyI jAtI thii| yaha pradhAna baMdaragAha thA, vyApAriyoM kA jamaghaTa banA rahatA / 84 jJAtiyoM meM pradhAna osavaMza sUrya ke sadRza hai jisake zRgAra svarUpa rAjasI zAhakA yaza cAroM ora phailA huA thaa| guNoM se bharapUra eka-eka se bar3hakara caurAsI gaccha haiN| bhagavAna mahAvIra kI paTTaparaMparA meM gaMgAjala kI taraha pavitra aMcalagacchanAyaka zrI dharmamUrtisari nAmaka yazasvI prAcArya ke dharmadhuraMdhara zrAvakavarya rAjasI aura usake parivAra kA vistRta paricaya prAge diyA jAtA hai| mahAjanoM meM puNyavAn aura zrImanta bhojAsAha hae jo nAgar3AgotrIya hote hue pahale pArakaranivAsI hone ke kAraNa pArakarA bhI kahalAte the| navAnagara ko vyApAra kA kendra jJAta kara sAha bhojAne yahAM vyApAra kI peDhI kholii| jAmasAhaba ne unheM bulAkara saMskRta kiyA aura yahAM basa jAne ke lie uttama sthAna diyA / saM. 1596 sAla meM zubha muhUrta meM sAha bhojA saparivAra pAkara yahAM rahane lge| zeTha puNyavAn aura dAtA hone se unakA bhojA nAma sArthaka thaa| unako sro bhojaladekI kukSi se 5 putraratna he| jinake nAma (1) khetasI (2) jaitasI (3) tejasI (4) jagasI aura 5 vAM ratanasI aise nAma the| saM. 1631-32 meM duSkAla ke samaya jaitasI ne dAnazAlAeM kholakara subhikSa kiyaa| tIsare putra tejasI bar3e pUNyavAna , sundara aura tejasvI the / inake do sriyAM thiiN| prathama tejalade ke cAMpasI hae, jinakI strI cAMpalade kI kukSi se netA, dhArA aura mUlajI nAmaka tIna putra he| dvitIya srI vaijalade bar3I guNavatI, miSTha aura patiparAyaNA thii| usakI kukSise saM. 1624 miti zIrSa kRSNA 11 ke dina zubha lakSaNayukta putraratna janmA / jyotiSI logoM ne janmalagna dekhakara kahA ki yaha bAlaka jagata kA pratipAlaka hogA / isakA nAma rAjasI diyA gayA jo kramazaH bar3A hone lgaa| usane posAla meM mAtRkAkSara, cANakyanIti, nAmAlekhA par3hane ke anantara dharmazAstra kA abhyAsa kiyaa| yogya vayaska hone para sajalade nAmaka guNavatI kanyAse usakA vivAha hA / sajalade ke rAmA nAmaka putra humA, jisake putra va kAnabAI huI aura sarIbAI nAmaka dvitIya bhAryA thI jisake bhAgasiMha putra huaa| rAjasI kI dvi. strI sarUpadevI ke lAMchA, pAMcI aura dharamI nAmaka tIna putriyAM huI / tRtIya strI rANabAI bhI bar3I udAra aura pativratA thii| tejasI sAha ke tRtIya putra nayaNasI sAha hue, jinake manaraMgade aura mohaNade nAmaka do bhAryAyeM thIM / tejasIsAhane puNyakArya karate hue ihalIlA samApta kii| rAjasI ke anuja nayaNasI ke somA aura karmasI nAmaka dAnavIra putradvaya hue| saM. 1660 meM jainAcArya zrI dharmamatisarijI navAnagara pdhaare| zrAvakasamudAya ke bIca jAmanarezvara bhI bandanArtha pdhaare| sUrimahArAja ne dharmopadeza dete hue bharata cakravartIke zatrujaya saMgha nikAlakara saMghapatipada rane kA varNana kiyA / rAjasI sAhane zatra jaya kA saMgha nikAlane kI icchA prakaTa kii| saM. 1665 meM A Arya kalayANagautama smRtigraMtha,
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ [64JHARMILIARIIIIIIII I IIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIAAIIIIIIIIIIIIII laghubhrAtA nayaNasI aura unake putra somA, karmasI tathA netA, dhArA, mUlajI tInoM bhrAtRputroM va svaputra rAmasI Adike sAtha prayAraNa kiyaa| saMghanAyaka varddhamAna jI aura padmasI the|2 saMgha ko ekatra kara zatrujaya kI ora prayAga kiyaa| hAlAra, siMha, soraTha, kaccha, marudhara, mAlava, AgarA aura gujarAta ke yAtrIgaNoM ke sAtha cle| hAthI, ghor3A, U~Ta, ratha, sijhavAloM para savAra hokara va kaI yAtrI paidala bhI calate the| navAnagara aura zatrujaya ke mArga meM gaMdhoM dvArA jinaguNa-stavana karate hue aura bhAToM dvArA virudAvalI vakhAnate hae saMgha zatrujaya jA phuNcaa| sone ke phUla, motI va ratnAdika se girirAja ko badhAyA gyaa| rAyaNa vRkSa ke nIce rAjasI sAha ko saMghapatikA tilaka kiyA gyaa| saMghapati rAjasIne yahA~ vahA~ sAhamIvacchala va lAhaNAdi kara pracura dhanarAzi vyaya kii| sakuzala zatrajaya yAtrA kara saMghasahita navAnagara padhAre, prAgavAnI ke lie bahata loga Aye aura hariNAkSiyoM ne unheM vdhaayaa| ___zatrujaya mahAtIrtha kI yAtrA se rAjasI aura nayaNasI ke manoratha saphala hue| ve prati saMvatsarI ke pAraNAke dina svadharmIvAtsalya kiyA karate va sUkhar3I zrIphala Adi bAMTate / jAmanarezvara ke mAnya rAjasI sAhakI puNyakalA dvitIyA ke caMdrakI taraha vRddhigata hone lagI / eka bAra unake manameM vicAra AyA ki mahArAjA saMprati, maMtrIzvara vimala aura vastupAla tejapAla Adi mahApuruSoM ne jinAlaya nirmANa karAke dharmasthAna sthApita kie va apanI kIti bhI cirasthAyI kii| jinezvara ne zrImukha se isI kArya dvArA mahAphala kI niSpatti batalAI hai, ataH yaha kArya hameM bhI karanA caahie| unhoMne apane anuja nayaNasIke sAtha ekAMta meM salAha karake netA, dhArA, mUla rAja, somA, karmasI Adi apane kuTumbiyoM kI anumati se jinAlaya nirmANa karAnA nizcita kara jAmanarezvara ke sammukha apanA manoratha nivedana kiyA / jAmanarezvarane pramadita hokara seTha ke isa kArya kI prazaMsA karate hue manapasaMda bhUmipara kArya prAraMbha kara denekI AjJA dii| saMghapatine rAjAjJA zirodhArya kii| tatkAla bhUmi kharIda kara vAstuvidako bulAkara sa. 1668, akSayatRtIyA ke dina zubhalagna para jinAlaya kA khAtamuhUrta kiyaa| saMghapatine ujjvala pASANa maMgavAkara kuzala zilpiyoM dvArA sughaTita karA jinabhavana-nirmANa krvaayaa| mulanAyakajI ke uttaga zikhara para caumukha-vihAra bnvaayaa| moTe moTe stabhoM para raMbhAkI taraha nATaka karatI huI puttalikAeM banavAyIM / uttara, pazcima, aura dakSiNa meM zikha rabaddha dehare karavAye / pazcimakI ora car3hate hue tIna caumukha kie| yaha zikharabaddha bAvana jinAlaya gaDhakI taraha zobhAyamAna banA / pUrva dvArakI ora praur3ha prAsAda huyA, uttaradakSiNa dvAra para bAharI dehare banavAye / saM. 1669 akSayatRtIyAke dina zubha muhUrta meM sAre nagara ko bhojanArtha nimaMtraNa kiyA gyaa| laDDa, jilebI, kaMsAra Adi pakvAnoM dvArA nagarajanoM kI bhakti kii| svayaM jAmanarezvara bhI pdhaare| vaddhA-padmasIkA putra vajapAla aura zrIpAla mahAjanoMko sAtha lekara aaye| bhojanAnaMtara sabako lauMga supArI, ilAyacI Adi se satkRta kiyaa| isa jinAlaya ke mUlanAyaka zrI zAMtinAtha, va caumukha deharI ke sammukha sahastraphaNA pArzvanAtha va dUsare - jinezvaroM ke 300 bimba nirmita hae / pratiSThA karavAne ke hetu prAcAryapravara zrI kalyANasAgarasarijI ko padhArane ke lie zrAvakaloga vinati karake aaye| prAcAryazrI aMcalagaccha ke nAyaka aura bAdazAha salema-jahAMgIra ke mAnya the| saM. 1685 meM Apa navAnagara padhAre, dezanAzravaNa karane ke pazcAt rAjasI sAhane pratiSThAkA muhUrta nikalavAyA aura vaizAkha sudi 8 kA dina nizcata kara taiyAriyAM prAraMbha kara diiN| madhyameM mANakastaMbha sthApita kara 1 inakA caritna vaDhaM mAna padmasI prabaMdha' evaM aMcalagaccha paTTAvalImeM dekhanA cAhie / 2thIArya kalyAdAgautamasmRtigraMtha
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ maMDapakI racanA kI gii| khAMDa bharI haI thAlI aura mUdrAke sAtha rAjasI sAhane samasta jainoMko lAhaNa baaNttii| caurAsInyAta sabhI mahAjanoMko nimaMtrita kara jimaayaa| nAnAprakArake miSTAnna-pakvAnnAdise bhakti kI gii| bhojanAnaMtara zrIphala diye gye| ramaNIya aura UMce pratiSThAmaMDapa meM kesarake chIMTe diye gaye / jalayAtrA mahotsavAdi pracura dravyavyaya kiyaa| sAre nagarakI dukAne va rAjamArga sajAyA gyaa| dhUpase bacane ke lie DerAtambU tAne gaye, vividha citrAdi suzobhita navAnagara devavimAna jaisA lagatA thA / rAmasI, netA, dhArA, mUlajI, somA, karmasI, vartamAnasuta vajapAla, padamasIsuta zrIpAla prAdi caturvidhasaMghake sAtha saMghapati rAjasI siramaura the / jalayAtrA utsavameM nAnA prakArake vAjiba hAthI, ghor3e pAlakhI ityAdike sAtha gajArUDha iMdrapadadhArI zrAvaka va iMdrANI banI huI suzrAvikAe~ mastaka para pUrNakumbha, zrIphala aura puSpamAlA rakha kara cala rahI thiiN| kahIM sannAriyA~ gIta gA rahI thIM to kahIM bhATaloga birUdAvalI vakhAnate the| vastradAna prAdi pracuratAse kiyA jA rahA thA / jalayAtrAdike anantara zrI kalyANasAgarasUrijIne jinabiMboMkI aMjanazalAkA pratiSThA kii| zikharabaddha prAsAdameM saMbhavanAthaprabhukI sthApanA kii| sannikaTa hI upAzraya banAyA / Izvara deharA, rAjakoTa-ThAkuradvArA, pAnIparaba aura vizrAmasthAna kiye gaye / saM. 1681 meM rAjasI sAhane mUlanAyaka caityake pAsa caumukhavihAra banavAyA / rUpasI vAstuvidyAvizArada the / isa zikharabaddha vizAla prAsAdake toraNa, gavAkSa, caure ityAdikI koraNI atyanta sUkSma aura prekSaNIya thI / nATayaputtalikAe~ kalAmeM urvazIko bhI mAta kara detI thiiN| jagatImeM grAmalasAra-paMkti, pagathiye, dvAra, dikpAla, ghummaTa Adise caumaMgalA prAsAda suzobhita thaa| cAroM dizA meM cAra prAsAda kailAsazikhara jaise lagate the| yathAsthAna bimbasthApanAdi mahotsava saMpanna huaa|| __ saM. 1682 meM rAjasI sAhane zrI gauDI pArzvanAthajoke yAtrAke hetu saMgha nikAlA / netA, dhArA, mUlarAja, somA, karmasI, rAmasI, Adi bhrAtA bhI sAtha the| ratha, gAr3I, ghor3e UMTa Adi para ArohaNa kara pramudita cittameM zrIgaur3I pArzvanAthajIkI yAtrA kara sakuzala saMgha navAnagara phuNcaa| saM. 1687 meM mahAduSkAla pdd'aa| vRSTikA sarvathA abhAva honese pRthvIne eka kaNa bhI anAja nahIM diyA / lUTa-khasoTa, bhukhamarI, hatyAeM, vizvAsaghAta, parivAratyAga Adi anaitikatA aura pApakA sAmrAjya cahuM ora chA gyaa| aise vikaTa samayameM tejasIke nandana rAjasIne dAnavIra jagaDa sAhakI taraha annakSetra kholakara logoMko jIvanadAna diyaa| isa prakAra dAna dete hue saM. 1688 kA varSa lagA aura ghanaghora varSAse sarvatra sukAla ho gyaa| rAjasI sAha navAnagarake zAMtijinAlayameM snAtramahotsavAdi pUjAe~ savizeSa karavAte / hIrA-ratnajaTita prAMgI evaM satarahabhedI pUjA Adi karate, yAcakoMko dAna dete hue rAjasI sAha sukhapUrvaka kAlanirgamana karane lge| meghamunine 1690 miti poSa vadi 8 ke dina rAjasI sAhakA yaha rAsa nirmANa kiyaa| zrI dharmamUtisUrike paTTadhara prAcAryazrI kalyANasAgarasUrike ziSya vAcaka jJAnazekharane navAnagarameM cAturmAsa kiyaa| zrIzAMtinAtha bhagavAna Rddhi-vRddhi sukhasaMpatti maMgalamAlA vistAra kreN| sAha rAjasIke sambandha meM vizeSa anveSaNa karane para aMcalagacchakI moTI paTAvalImeM bahutasI aitihAsika bAteM jJAta haI / lekhavistArabhayase yadyapi unheM yahA~ nahIM diyA jA rahA hai para vizeSArthiyoMko usake pR. 248 se 324 takameM bhinna-bhinna prasaMgoM para jo vRttAnta prakAzita haiM unheM dekha lenekI sUcanA de denA Avazyaka samajhatA huuN| 00 maSamuni zrI zrI Arya ka yANAgautamasmRtigraMtho jhaE