Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ satI prathA aura jainadharma -pro0 sAgaramala jaina (nidezaka : pArzvanAtha vidyAzrama, vArANasI) 'satI' zabda kA artha __'satI' kI avadhAraNA jainadharma aura hindUdharma donoM meM hI pAI jAtI hai| donoM meM satI zabda kA prayoga caritravAna strI ke lie hotA hai| zvetAmbara sthAnakavAsI jaina paramparA meM to Aja bhI sAdhvI/zramaNI ko satI yA mahAsatI kahA jAtA hai| yadyapi prArambha meM hindU paramparA meM 'satI' kA tAtparya eka caritravAna yA zIlavAna strI hI thA, kintu Age calakara hindU paramparA meM jabase satI prathA kA vikAsa huA, taba se yaha 'satI' zabda eka viziSTa artha meM prayukta hone lgaa| sAmAnyatayA hindUdharma meM 'satI' zabda kA prayoga usa strI ke lie hotA hai jo apane pati kI citA meM svayaM ko jalA detI hai| ataH hameM yaha spaSTa rUpa se samajha lenA hogA ki jainadharma kI 'satI' kI avadhAraNA hindU paramparA kI satIprathA se pUrNataH bhinna hai| yadyapi jainadharma meM 'satI' evaM 'satItva' ko pUrNa sammAna prApta hai kintu usameM satIprathA kA samarthana nahIM hai| jainadharma meM prasiddha solaha satiyoM ke kathAnaka upalabdha hai aura jainadharmAnuyAyI tIrthaMkaroM ke nAma smaraNa ke sAtha inakA bhI prAtaHkAla nAma smaraNa karate haiM brAhmI candanabAlikA, bhagavatI rAjImatI draupadI / kauzalyA ca mRgAvatI ca sulasA sItA subhadrA zivA / / kuntI zIlavatI nalasyadayitA cUlA prabhAvatyapi / padmAvatyapi sundarI pratidinaM kurvantu no maMgalam // ina satiyoM ke ullekha evaM jIvanavRtta jainAgamoM evaM Agamika vyAkhyA sAhitya tathA prAcIna jainakAvyoM evaM purANoM meM milate haiN| kintu unake jIvanavRttoM se jJAta hotA hai ki inameM se eka bhI aisI nahIM hai, jisane pati kI mRtyu para usake sAtha citA meM jalakara usakA anugamana kiyA ho, apitu ye una vIrAMganAoM ke caritra haiM jinhoMne apane zIla rakSA hetu kaThora saMgharSa kiyA aura yA to sAdhvI 1 dekheM-saMskRta-hindI koza (ApTe) pR0 1062 2 dekheM-hindU dharma koza (rAjabalI pANDeya) pR. 646 N3 jaina siddhAnta bolasaMgraha bhAga 5 pa. 185 4 brAhmI Adi ina solaha satiyoM ke jIvanavRtta kina AgamoM evaM Agamika vyAkhyAoM meM hai, isalie dekheM (a) jaina siddhAnta bola saMgraha bhAga 5 pR0 375 (a) Prakrit Proper Names, part I and II sambandhita nAma ke prAkRtarUpoM ke AdhAra para dekhiye / SaSThama khaNDa : vividha rASTrIya sandarbho meM jaina-paramparA kI parilabdhiyA~ sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha FRE 5. For Pluvate & Personal Use Only
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 jIvana svIkAra kara bhikSuNI saMgha meM praviSTa ho gaIM yA phira zIlarakSA hetu mRtyu aparihArya hone kI sthiti meM mRtyuvaraNa kara liyaa| Agamika vyAkhyA sAhitya meM dadhivAhana kI patnI evaM candanA kI mAtA ghAriNI Adi kucha aisI striyoM ke ullekha haiM jinhoMne apane satItva arthAt zIla kI rakSA ke lie dehotsarga kara diyA / ataH jainadharma meM satI strI vaha nahIM jo pati kI mRtyu para usakI citA meM jalakara usakA anugamana karatI hai apitu vaha hai jo kaThina paristhitiyoM meM apanI zIlarakSA kA prayatna karatI hai aura apane zIla ko khaNDita nahIM hone detI hai, cAhe isa hetu use dehotsarga hI kyoM na A karanA pdd'e| ARE ASKRRY. satI prathA ke aucitya aura anaucitya kA prazna satIprathA ke aucitya aura anaucitya kA prazna eka bahucarcita aura jvalanta prazna ke rUpa meM Aja bhI upasthita hai| nizcita hI yaha prathA puruSa-pradhAna saMskRti kA eka abhizapta-pariNAma hai / yadyapi itihAsa ke kucha vidvAna, isa prathA ke pracalana kA kAraNa muslimoM ke AkramaNoM ke phalasvarUpa nArI meM utpanna asurakSA kI bhAvanA evaM usake zIla-bhaMga hetu balAtkAra kI pravRtti ko mAnate haiM, kintu merI dRSTi meM isa prathA ke bIja aura prakArAntara se usakI upasthiti ke pramANa hameM ati prAcInakAla se hI milate haiM / satI prathA ke mukhyataH do rUpa mAne jA sakate haiM, prathama rUpa jo isa prathA kA vIbhatsa rUpa hai isameM nArI ko usakI icchA ke viparIta pati ke zava ke sAtha matyUvaraNa ko vivaza kiyA jAtA hai| dUsarA rUpa vaha hai jisameM pati kI mRtyu para bhAvukatAvaza strI svecchA se pati ke prati apane ananya prema ke kAraNa mRtyu kA varaNa karatI hai| kabhI-kabhI vaha isalie bhI pati kI citA para apanA dehAtsarga kara 30 detI hai ki bhAvI janma meM use punaH usI pati kI prApti hogii| jainAcAryoM ne satI-prathA ke ina rUpoM ko ucita nahIM mAnA hai| kintu ina rUpoM se bhinna eka aisA bhI rUpa hai jise jainAcAryoM ne ucita mAnA hai jisameM strI-mAtra apane zIla kI rakSA ke lie pati ke jIvita rahate hae yA pati kI matyu ke uparAnta mRtyu kA varaNa kara dehotsarga kara detI hai| uparyukta sthitiyoM meM jahA~ taka pati ke svargavAsa ke pazcAt usakI patnI ko usakI icchA ke binA mAtra isa vicAra se ki paraloka meM vaha use upalabdha hogI usake sAtha daphanA dene yA jalA dene kI prathA kA prazna hai, yaha ati prAcIna kAla se pracalita rahI hai| misra meM bhI isa prathA ke pramANa upalabdha hue haiM, yaha puruSa-pradhAna saMskRti kA sarvAdhika ghRNita rUpa thA, jisameM strI mAtra puruSa ke upabhoga kI vastu thI aura usake upabhoga kI anya vastuoM ke samAna use bhI usake sAtha daphanAnA Avazyaka mAnA jAtA thaa| jahAM taka jainadharma aura usake sAhitya kA prazna hai, hameM aisA eka bhI udAharaNa upalabdha nahIM hai, jahA~ isa prathA kA ullekha aura ise anumodana prApta ho| yadyapi jainakathA sAhitya meM aise ullekha avazya milate haiM, jisameM eka bhava ke pati-patnI aneka bhavoM taka pati-patnI ke rUpa meM eka dUsaroM ko upalabdha hote rahe haiM, kintu kisI bhI ghaTanA meM aisA ullekha mujhe dekhane ko nahIM milA, jahA~ mAtra isI * prayojana se strI ke dvArA mRtyuvaraNa kiyA gayA ho aura jisakA jainAcAryoM ne anumodana kiyA ho / ataH satIprathA kA yaha rUpa jainadharma meM kabhI mAnya nahIM rahA / 1 1 AvazyakacUrNi bhAga 1 pR. 320 2 dekheM-(a) hindUdharma koza pR. 646 (ba) dharmazAstra kA itihAsa (DA0 kANe) bhAga 2 pR. 348 SaSThama khaNDa : vividha rASTrIya sandarbho meM jaina-paramparA kI parilabdhiyA~ 466 COPEG ( sAdhvIratna kasamavatI abhinandana grantha Par Private Personal Use Only
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ jahA~ taka svecchA se, asurakSA kA anubhava karake yA pati ke prati ananya premavaza pati kI mRtyu para usakA sahagamana kA prazna hai-jaina sAhitya meM sarvaprathama nizIthacUNi (7 vIM zatAbdI) meM hameM eka ullekha milatA hai, jisake anusAra sopAraka ke eka rAjA ne karApavaMcana ke aparAdha meM nagara ke pA~ca so vyApAriyoM ko jIvita jalA dene kA Adeza diyA, unakI patniyA~ bhI apane patiyoM kA anusaraNa karate hue jalakara mara gii| yadyapi jinadAsa gaNi mahattara isa ghaTanA kA vivaraNa prastuta karate haiM, kintu ve kisI bhI rUpa meM isakA anumodana nahIM karate haiM / yadyapi isa kathAnaka se itanA avazya phalita hotA hai ki yaha satIprathA bhArata meM muslima zAsakoM ke AkramaNa ke pUrva bhI astitva meM thI, vaise hameM 7vIM zatI ke pUrva nirmita hindU paurANika sAhitya meM aise ullekha milate haiM, jahA~ patnI-pati kI mRtyu para usakI citA meM jalakara sahagamana karatI hai| ataH jaina srotoM se bhI itanA to nizcita ho jAtA hai ki yaha prathA muslima zAsakoM ke pUrva bhI apanA astitva rakhatI thI- itanA avazya huA ki muslima zAsakoM ke AkramaNa aura nArI jAti ke prati unake aura unake sainikoM ke durvyavahAra se nArI meM asurakSA kii| bhAvanA bar3hatI gayI evaM apanI zIla-rakSA kA prazna usake sAmane gambhIra banatA gyaa| phalataH bhAratIya mAnasa satIprathA kA samarthana karane lagA aura nArI ne pati kI mRtyu ke pazcAt dUsaroM kI bhogalipsA kA zikAra hokara nArakIya jIvana jIne kI apekSA mRtyu-varaNa ko zreSTha mAna liyA / phira bhI jainAcAryoM ne kabhI bhI isa prathA kA samarthana nahIM kiyA-unake anusAra yadi strI ko pati kI mRtyu ke pazcAt marane ko vivaza kiyA jAtA hai to yaha kRtya paMcendriya manuSya kI hatyA kA barbara kRtya hI mAnA jAyegA ataH vaha kRtya dhArmika yA dharmasammata kRtya nahIM hai apitu mahApAtaka hI hai aura mArane vAlA usa pApa kA doSI hai / yadi dUsarI ora strI svecchA se asurakSA kI bhAvanAvaza yA ananya premavaza mRtyu kA varaNa karatI hai to usakA yaha kRtya rAgayukta hone ke kAraNa AtmahatyA kI koTi meM jAtA hai, yaha Atma-hiMsA hai ataH yaha bhI pApakarma hai| punaH jainadharma kI mAnyatA hai ki paraloka meM vyakti ko kaunasI yoni milegI yaha to usake karmoM (sadAcaraNa yA durAcaraNa) para nirbhara karatI hai, pati kI mRtyu para usakA sahagamana karane para anivArya rUpa se patiloka kI prApti ho, yaha Avazyaka nahIM hai| ataH isa bhAvanA se ki satI hokara vaha strI patiloka ko prApta hogI, strI kA pati kI citA para jalAyA jAnA yA jalanA jainadharma kI dRSTi se na to dhArmika hai aura na naitika hii| isake viparIta DA. jagadIza candra jaina kI sUcanAnusAra mahAnizItha (vartamAna svarUpa IsvI san 8vIM zatI ke pUrva) meM eka ullekha AtA hai ki rAjA kI eka vidhavA kanyA satI honA cAhatI thI, kintu usake pitRkula meM isa prakAra kI ! paramparA nahIM thI ataH usane apanA vicAra tyAga diyaa| isa ghaTanA ke ullekha se yaha spaSTa ho jAtA hai, 1 tesi paMca mahilAsatAI tANi vi aggiM pAvaTaThANi / -nizIthacUNi bhAga 4 pR0 14 -bRhadkalpabhASya vRtti bhAga 3 pR0 208 2 dekheM-(a) viSNudharmasUtra 25 // 14 uddhRta hindUdharmakoza pR0 646 (ba) uttararAmAyaNa 17.15 , , , (sa) mahAbhArata Adiparva 65 / 65 , " (da) mahAbhArata mausalaparva 7118,773-84,, , / 3 dekheM-hindU dharma koza pR. 650 4 mahAnizItha pa0 26 dekheM-jaina Agama sAhitya meM bhAratIya samAja pa. 271 470 SaSThama khaNDa : vividha rASTrIya sandarbho meM jaina-paramparA kI parilabdhiyA~ 6sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha PNate & Personal Use Only
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA matyUparapamA usa yuga meM sampUrNa samAja meM satI hone kI paramparA nahIM thI apitu rAjakuloM meM bhI kevala kucha hI rAjakuloM meM aisI paramparA thii| zrI agaracandajI nAhaTA ne bhI paTTAvaliyoM ke AdhAra para yaha ullekha kiyA hai ki zrI jinadatta / sUri (I0 san 11 zatI) ne jaba ve jhaMjhuNu (rAja.) meM the zrImAla jAti kI eka bAlavidhavA ko upadeza dekara satI hone se rokA aura use jainasAdhvI kI dIkSA pradAna kii| isI prakAra 17vIM zatI ke santa Anandaghana ne bhI satI prathA kI AlocanA karate hue RSabhadeva stavana meM likhA hai ki paraloka meM pati milegA isa AkAMkSA se strI agni meM jala jAtI hai, kintu yaha milApa sambhava nahIM hotA hai| ataH pati yU para patnI dvArA dehotsarga kara denA jainadharma meM kabhI bhI anumodita nahIM thaa| kintu donoM rUpoM se bhinna apane zIla kI rakSA ke liye dehotsarga kara denA satItva kA eka aisA hai| bhI rUpa hai jise jainAcAryoM ne mAnyatA dI hai| unake anusAra cAhe pati jIvita ho yA usakA svargavAsa ho cukA ho yadi strI isa sthiti meM A gaI hai ki zIlarakSA hetu mRtyuvaraNa ke atirikta usake 28 sAmane anya koI vikalpa hI nahIM raha gayA hai, to aisI sthiti meM apane zIla kI rakSA ke nimitta apane prANoM kA utsarga kara denA hI zreyaskara hai / jainAcArya mAtra aisI sthiti meM hI strI ke matyUvaraNa ko naitika evaM dhArmika mAnate haiN| jainAcAryoM kI dRSTi meM pativratA honA strI ke liye ati Avazyaka hai, kintu pativratA hone kA yaha artha nahIM hai ki vaha pati kI mRtyu hone para svayaM bhI mutyu kA varaNa kare, unakI dRSTi meM pativratA hone kA artha hai zIlavAna yA cAritravAna honA aura pati kI mRtyu hone para pUrNarUpa se brahmacarya kA pAlana karanA / pati kI mRtyu para strI kA prathama kartavya hotA thA ki vaha saMyama-100 pUrNa jIvana jIte hue apanI santAna kA pAlana-poSaNa kare-jaisA ki rAjagRhI kI bhadrA sArthavAhI ne kiyA thA athavA santAna ke yogya ho jAne para cAritra (dIkSA) grahaNa kara sAdhvI kA jIvana vyatIta ) kare / prAcIna jainAcAryoM ne sadaiva hI pati kI citA para jalane ke sthAna para zramaNI banane para bala diyaa| prAcIna jaina kathA sAhitya meM hameM anekoM aise kathAnaka milate haiM jahA~ striyA~ zramaNa jIvana aMgIkAra kara letI haiM / jahA~ mahAbhArata evaM anya hindU purANoM meM kRSNa kI patniyoM ke satI hone ke ullekha haiN| vahA~ jaina sAhitya meM unake sAdhvI hone ke ullekha haiN| hindU paramparA meM satyabhAmA ko chor3akara kRSNa kI zeSa patniyA~ satI ho jAtI haiM, satyabhAmA vana meM tapasyA ke lie calI jAtI hai, jabaki jaina paramparA meM kRSNa ko sabhI paTarAniyA~ zramaNI bana jAtI haiM / hindU kathAoM meM sItA pRthvI meM samA jAtI hai, jaina kathA meM lava-kuza ke yuvA ho jAne para vaha zramaNI bana jAtI hai| ye kathAe~ cAhe aitihAsika dRSTi se kAlpanika hoM kintu inase jainAcAryoM ke dRSTikoNa kA patA to cala hI jAtA hai ki ve satI prathA ke | samarthaka nahIM the| - - 1 bIkAnera jaina lekha saMgraha-bhUmikA pR0 65 kI pAda TippaNI 2 keI kaMtakAraNa kASTa bhakSaNa karai re, milasu kata nai dhAya / e melo navi kaiyai sambhavai re, melo ThAma na ThAya / -Anandaghana caubIsI-zrI RSabhadeva stavana 3 AvazyakacUNi bhAga 1 pR0 372 / / 4 (a) mahAbhArata, mausalaparva 7 / 73-74, viSNupurANa 5 / 38 / 2 ba) dharmazAstra kA itihAsa, kANe, bhAga 1, pR0348 5 antakRtadazA ke paMcama varga meM kRSNa kI 8 rAniyoM ke tIrthakara ariSTanemi ke samIpa dIkSita hone kA ullekha hai| 6 pauma bariyaM 103 / 165-166 SaSThama khaNDa : vividha rASTrIya sandarbho meM jaina-paramparA kI parilabdhiyAM 471 60 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha ools www.jailibrary.org
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ OROSCOPEOPOROSCHOROSCOOTED S jainadharma meM satI prathA ke vikasita nahIM hone ke kAraNa jainadharma meM satIprathA ke vikasita nahIM hone kA sabase pramukha kAraNa jainadharma meM bhikSaNI saMgha kA astitva hI hai / vastutaH pati kI mRtyu ke pazcAt kisI strI ke satI hone kA pramukha manovaijJAnika kAraNa asurakSA evaM asammAna kI bhAvanA hai| jainadharma meM pati kI mRtyu ke pazcAt strI ko adhikAra hai ki vaha santAna kI samucita vyavasthA karake bhikSuNI banakara saMgha meM praveza le le aura isa prakAra apanI / / asurakSA kI bhAvanA ko samApta kara de| isake sAtha hI sAmAnyatayA eka vidhavA hindU samAja se tiraskRta samajhI jAtI thI, ataH usa tiraskArapUrNa jIvana jIne kI AzaMkA se vaha pati ke sAtha mRtyu kA varaNa karanA hI ucita mAnatI hai / jainadharma meM koI bhI strI jaba bhikSuNI bana jAtI hai to vaha samAja meM AdaraNIya bana jAtI hai| isa prakAra jainadharma bhikSuNI saMgha kI vyavasthA karake strI ko pati kI mRtyu ke pazcAt bhI sammAnapUrvaka jIvana jIne kA mArga prazasta kara detA hai / strI dvArA pati kI mRtyu ke pazcAt sampatti meM adhikAra na hone se Arthika saMkaTa bhI hindU nArI kI eka pramakha samasyA hai jisase bacane ke lie strI satI honA pasanda karatI hai| jaina nArI sammAnajanaka rUpa se bhikSA prApta karake Arthika saMkaTa se bhI baca jAtI thI, sAtha hI jainadharma hindUdharma ke viruddha sampatti para strI ke adhikAra ko mAnya karatA hai / jainagranyoM bhadrA Adi sArthavAhiyoM kA ullekha milatA hai, jo pati ke svargavAsa ke pazcAt apane vyavasAya kA saMcAlana svayaM karatI thiiN| ataH yaha svAbhAvika thA ki jainastriyA~ vaidhavya ke kAraNa na asammAnita hotI thIM aura na asurakSita hI / yahI kAraNa the ki jainadharma meM satI prathA ko vikasita hone ke avasara hI nahIM mile| yadyapi pro0 kANe ne apane dharmazAstra ke itihAsa meM satI prathA ke kAraNoM kA vizleSaNa karate hue yaha batAyA hai ki baMgAla meM meghAtithi strI ko pati kI sampatti kA adhikAra milane ke kAraNa hI satIprathA kA vikAsa huA, kintu yadi yaha satya mAnA jAye to phira jainadharma meM bhI satIprathA kA vikAsa honA thA kintu jainadharma meM aisA nahIM huaa| strI ko sampatti kA adhikAra milane kI sthiti meM hindU dharma meM strI svayaM satI honA nahIM cAhatI thI apitu sampatti lobha ke kAraNa parivAra ke logoM dvArA use satI hone ko vivaza kiyA jAtA hai kintu ahiMsA premI jainadharmAnuyAyiyoM kI dRSTi meM sampatti pAne ke lie strI ko AtmabalidAna hetu vivaza karanA ucita nahIM thA, yaha to spaSTa rUpa se nArI hatyA thii| ataH sampatti meM vidhavA ke adhikAra ko mAnya karane para bhI ahiMsA premI jainasamAja satIprathA jaise amAnavIya kArya kA samarthana nahIM kara sakA / dUsare, yaha ki yadi vaha strI svecchA se dIkSita ho jAtI thii| to bhI unheM sampatti kA svAmitva to prApta ho hI jAtA thA / ataH jainadharma meM sAmAnyatayA satIprathA kA vikAsa nahIM huA apitu usameM strI ko zramaNI yA sAdhvI banane ko hI protsAhita kiyA gayA / jainadharma meM pati kI mRtyu ke pazcAt vidhavA ke lie bhikSuNI saMgha kA sammAnajanaka dvAra sadaiva khulA huA thaa| jahAM vaha surakSA aura sammAna ke sAtha-sAtha AdhyAtmika vikAsa bhI kara sakatI thii| ataH jainAcAryoM ne vidhavA, parityaktA evaM vipadAgrasta nArI ko bhikSaNI saMgha meM praveza hetu prerita kiyA, na ki satI hone ke / lie / yahI kAraNa thA ki jainadharma meM prAcIna kAla se lekara Aja taka zramaNiyoM yA bhikSuNiyoM kI saMkhyA bhikSuoM kI apekSA bahuta adhika rahI hai / yaha anupAta 1 : 3 kA rahatA AyA hai| 1. dharmazAstra kA itihAsa, kANe, bhAga 1 pR0 352 2. kalpasUtra, 134 472 SaSThama khaNDa : vividha rASTrIya sandarbho meM jaina-paramparA kI parilabdhiyA~ 60 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha 100 Jain Edua rternational Orte & Personal use only
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ punaH jainadharma meM saMlekhanA (samAdhimaraNa) kI paramparA bhI pracalita thii| ataH vidhavA striyA~ gRhastha jIvana meM rahate hae bhI tapa-tyAgapUrvaka jIvana bitAte hae anta meM saMlekhanA grahaNa vastupAla prabandha meM vastupAla kI patnI lalitAdevI aura tejapAla kI patnI anupamA devI dvArA apane patiyoM ke svargavAsa ke pazcAt gRhastha jIvana meM bahuta kAla taka dharmArAdhana karate hue anta meM anazana dvArA dehatyAga ke ullekha haiN| kintu yaha dehotsarga bhI pati kI mRtyu ke tatkAla pazcAt na hokara vRddhAvasthA meM yathAsamaya hI huA hai| ataH hama kaha sakate haiM ki jainadharma meM satI prathA kA koI sthAna nahIM rahA hai| paravartIkAla meM jainadharma meM satIprathA kA praveza yadyapi dhArmika dRSTi se jainadharma meM satIprathA ko samarthana aura usake ullekha prAcIna jaina dhArmika granthoM meM nahIM milate haiN| kintu sAmAjika dRSTi se jaina samAja bhI usI bRhad hindU samAja se jur3A huA thA jisameM satI prathA kA pracalana thaa| phalataH paravartI rAjapUta kAla ke kucha jaina abhilekha aise haiM jinameM jaina samAja kI striyoM ke satI hone ke ullekha haiN| ye sahavartI hindU samAja kA prabhAva hI thA jo ki vizeSataH rAjasthAna ke una jainaparivAroM meM thA jo ki nikaTa rUpa se rAja-parivAra se jur3e hue the| zrI agaracandajI nAhaTA ne apane grantha bIkAnera jaina lekha saMgraha meM jainasatI smArakoM kA 18 ullekha kiyA hai| ve likhate haiM ki jainadharma kI dRSTi se to satI-dAha mohajanita evaM ajJAnajanita AtmaghAta hI hai, kintu svayaM kSatriya hone se vIrocita jAti-saMskAravaza, vIra rAjapUta jAti ke ghaniSTha sambandha meM rahane ke kAraNa yaha prathA osavAla jAti (jainoM kI eka jAti) meM bhI pracalita thI / nAhaTAjI ne kevala bIkAnera ke apane anveSaNa meM hI 28 osavAla satI smArakoM kA ullekha kiyA hai| ina lekhoM meM sabase prathama lekha vi0 saM01557 kA aura sabase antima lekha vi0 saM0 1866 kA hai| ve likhate haiM ki bIkAnera rAjya kI sthApanA se prArambha hokara jahA~ taka satI prathA thI vaha avicchinna rUpa se jainoM meM bhI jArI thii| yadyapi ina satI smArakoM se yaha niSkarSa nikAla lenA ki sAmAnya jaina samAja meM yaha satI prathA pracalita thI ucita nahIM hogaa| merI dRSTi meM yaha satI prathA kevala unhIM jainaparivAroM meM pracalita rahI hogI jo rAja-parivAra se nikaTa rUpa se juDe hae the| bIkAnera ke uparyukta ullekhoM ke atirikta bhI rAjasthAna meM anyatra osavAla jainasatiyoM ke smAraka the| zrI pUrNacandra na dra nAhara ne bhAmAzAha ke anuja tArAcandajI kApaDiyA ke svargavAsa para unakI 4 patniyoM ke satI hone kA sAdar3I ke abhilekha kA ullekha kiyA hai| svayaM lekhaka ko bhI apane gotra ke satI-smAraka kI jAnakArI hai / apane / gotra evaM vaMzaja logoM ke dvArA ina satI smArakoM kI pUjA, svayaM lekhaka ne bhI hote dekhI hai| ataH yaha svIkAra to karanA hogA ki jainaparamparA meM bhI udhara madhyakAla meM satI prathA kA cAhe sImita rUpa meM hI kyoM na ho kintu pracalana avazya thA / yadyapi isase yaha niSkarSa nahIM nikAla lenA cAhie ki yaha prathA jainadharma evaM jainAcAryoM ke dvArA anuzaMsita thI, kyoMki hameM abhI taka aisA koI bhI sUtra yA saMketa upalabdha nahIM hai jisameM kisI jaina grantha meM kisI jainAcArya ne isa prathA kA samarthana kiyA ho / jaina grantha aura jainAcArya to sadaiva hI vidhavAoM ke lie bhikSaNI saMgha meM praveza kI anazaMsA ka ataH paravartI kAla ke jo satI smAraka sambandhI jaina abhilekha milate haiM ve kevala isa tathya ke sUcaka haiM ki saha 1 bIkAnera jaina lekha saMgraha-bhUmikA pu0 64-66 SaSThama khaNDa : vividha rASTrIya sandarbho meM jaina-paramparA kI parilabdhiyA~ 473 60 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha karanA Jai c ation International SR Private & Personal Use Only www.jainsaan
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ vartI hindU paramparA ke prabhAva ke kAraNa vizeSa rUpa se rAjasthAna kI kSatriya paramparA ke osavAla jaina dRSTi se jainadharmAnuyAyiyoM dvArA kI jAtI thI usI prakAra satI smAraka bhI pUje jAte the| rAjasthAna meM bIkAnera se lagabhaga 40 kilomITara dUra morakhanA surANI mAtA kA mandira hai| isa mandira kI pratiSThA dharmaghoSagacchIya padmANaMdasUri ke paTTadhara naMdivardhanasUri dvArA huI thii| osavAla jAti ke surANA aura duggar3a gotroM meM isakI vizeSa mAnyatA hai| surANI mAtA surANA parivAra kI kanyA thI jo dUgar3a cAryoM ne lokaparamparA hI mAnA thA, AdhyAtmika dharmasAdhanA nhiiN| bIkAnera ke do smAraka mAtA satiyoM ke haiM, inhoMne putraprema meM dehotsarga kiyA thA, jo eka viziSTa bAta hai| ataH niSkarSa rUpa meM hama yahI kaha sakate haiM ki jainadharma meM dhArmika dRSTi se satI prathA ko koI hai prazraya nahIM milA kyoMki ve sabhI kAraNa jo satI prathA ke pracalana meM sahAyaka the jaina-jIvana dRSTi aura saMgha vyavasthA ke AdhAra para aura jainadharma meM bhikSuNI saMgha kI vyavasthA se nirasta ho jAte the| %3 (zeSa pRSTha 464 kA) haiN| dharma-tIrtha-premI hai / pA~ca pada unake sarvodayI hone ke kAraNa hai / jaise loga eka satya ko aneka prakAra nA se kahate haiM, jaise eka vyakti anya janoM se aneka prakAra sambandhoM kI sthApanA kiye hai vaise sAdhu, upAdhyAya, AcArya, arhanta, siddha sabhI uttarottara utkarSa lie haiN| inake anuyAyI jo zraddhA-jJAna-kriyAvAna zrAvaka haiM, ve bhI sarvodayI vicAradhArA liye haiM / jaise NamokAra mantra vyakti vizeSa ke liye nahIM hai| vaise hI AcArya mAnatuga kA bhaktAmara kAvya bhI kisI vizeSa eka vyakti ke liye nahIM hai / ahiMsA, aparigraha, anekAnta, karmavAda, syAdvAda, anIzvaravAda, vizvabandhutvavAda bhI kisI eka ke liye nahIM balki aneka ke liye hai| jainadharma ke siddhAntoM meM sarvatra sarvodaya kI gUMja thI, hai aura rhegii| Aja itanA hI mujhe prastuta nibandha meM likhanA hai| HARY 474 SaSThama khaNDa : vividha rASTrIya sandarbho meM jaina-paramparA ko parilabdhiyA~ 6-0 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha 606860 For Pilale & Personal use only