Book Title: Sarvarth siddhi Samalochanatmaka Anushilan
Author(s): Devendra Kumar Jain
Publisher: Z_Fulchandra_Shastri_Abhinandan_Granth_012004.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/212170/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 622 : siddhAntAcArya paM0 phUlacandra zAstro abhinandana grantha sarvArthasiddhi : samAlocanAtmaka anuzIlana DaoN0 devendrakumAra zAstro, nomaca jaina sAhityameM mUla rUpase mokSa mArgako prakAzita karane vAle aneka sat zAstroMkI racanA vigata do sahasra varSoMke antarAlameM anavacchinna rUpameM hotI rahI hai / prAkRta bhASAmeM race gaye granthoM meM SaTkhaNDAgama, samayasAra, pravacanasAra, niyamasAra, paMcAstikAya mukhya haiM / sabhI AcAryAMne AtmAko kendra meM rakhakara sacce sukha yA mokSakI prAptike lie alaga-alaga zailImeM mokSa mArgakA nirUpaNa kiyaa| saMskRtameM race gaye grantha meM AcArya umAsvAmI kRta "tattvArthasUtra" yA mokSazAstra pramukha hai / isa sUtra granthoMkI racanA vikramakI dUsarI zatI meM huI thI / isake AdhAra para hI AcArya amRtacandra kRta " tattvArthasAra", zrutamuni kRta "paramAgamasAra" tathA bha0 sakalakIrti viracita "tattvArthasAradIpaka" Adi racanAoMkA nirmANa huA / "tattvArthasUtra" para sabase adhika TIkAe~ likhI gaI / sabase bar3I TIkA "gandhahastimahAbhASya" caurAsI hajAra zlokapramANa AcArya samantabhadra svAmIne racI thI jo Aja anupalabdha | AcArya pUjyapAdasvAmI kRta " sarvArthasiddhi " cAra hajAra zlokapramANa hai / AcAyeM akalaMkadeva viracita "rAjavArtika" solaha hajAra zlokapramANa TIkA kahI gaI hai / upalabdha TIkAoM meM sabase bar3I bIsa hajAra zlokapramANa " zlokavArtika" bhASya hai, jisake racayitA AcArya vidyAnanda svAmI haiM / inake atirikta brahma zrutasAgara kRta " tattvArthavRtti", paM0 vAmadeva kRta 'tattvArthasAra", bhAskaranandi viracita "tattvArthasUtravRtti" tathA AcArya prabhAcandra kRta " tattvArthavRtti padavivaraNa ityAdi racanAe~ upalabdha hotI haiM / bRhatprabhAcandra kRta " tattvArthasUtra " AcArya umAsvAmokI chAyA pratota hotI hai / itanA avazya hai ki kula 107 sUtroMmeM dasoM adhyAyoM kA sapramANa nirUpaNa kiyA gayA hai / pratyeka adhyAyameM sUtroMkI saMkhyA ghaTA dI gaI aura kahIM-kahIM spaSTIkaraNa tathA saMkSiptIkaraNakI pravRtti lakSita hotI hai / " tattvArthasUtra" jainadharmakI bAibila kahI jAtI hai / yadyapi isameM adhyAtma aura Agama jaisA koI vibhAga nahIM hai, kintu jo bhI varNana kiyA gayA hai usameM AtmAko mUla bindu mAnA gayA hai| AtmAkI zuddhatA aura azuddhatA bhAvoMse hai / jainadharmameM bhAvakI pradhAnatA / isakA hI vistRta varNana TIkA granthoMmeM pAyA jAtA hai / AcArya prabhAcandra kRta "tattvArthavRttipadavivaraNa" sarvArthasiddhikI vistRta vyAkhyA hai / isase AcArya pUjyapAda kRta "sarvArthasiddhi" TIkAkA vizeSa mahatva dyotita hotA hai| yaha TIkA prAcIna hone para bhI kaI vizeSatAoM se yukta hai / TIkA saMkSipta honepara bhI sUtrake pratyeka padakI saTIka vyAkhyA prastuta karane vAlI hai / isameM na to ati vistAra hai aura na ati saMkSepa / dUsarI vizeSatA yaha hai ki sampUrNa TIkA Agamake pramANoMse saMvalita hai / kahIM-kahIM yathAvazyaka uddharaNa bhI uddhRta haiN| tIsare, sUtrake pUrvApara sambandha, atyAvazyaka praznoMkA nirdeza tathA saMkSipta samAdhAna, nyAya hetu AdikA sarvatra paripAlana lakSita hotA hai / TIkAkA mukhya srota- grantha hai - SaTkhaNDAgama / SaTkhaNDAgama aura kaSAyaprAbhRta digambara jaina AmnAyake mUla grantha mAne jAte haiM / " SaTkhaNDAgama" kA racanA - kAla IsvI pUrva prathama zatAbdI mAnA jAtA hai / vastutaH SaTkhaNDAgamakI racanA kisIne nahIM kI, kintu saMkalana kiyA gyaa| DaoN0 jyotiprasAda jainane AcAryaM bhUtabalikA samaya I0 san 66-90 mAnA hai aura SaTkhaNDAgamake saMkalanakA samaya san 75 nizcita kiyA hai / "sarvArthasiddhi" kI prastAvanA meM paNDitajIne likhA hai- indranandine apane zrutAvatArameM SaTkhaNDAgama para A0 kundakunda kI TIkAkA bhI ullekha kiyA hai| isa AdhArase paTkhaNDAgamakA racanAkAla prathama zatAbdI se bhI pUrva ThaharatA ha~ / " Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama khaNDa : 623 vAstavameM paM0 phalacandra siddhAntazAstrIne "sarvArthasiddhi" kI TIkA likhakara bhAvI pIr3hiyoMke lie digambara jaina siddhAMta-paramparAkA saccA mArga darzAyA hai / paNDitajIne kevala TIkAke lie TIkA nahIM likhI hai, varan sampAdanake mUla uddezyakA pAlana pUrNa rUpase kiyA hai / sampAdanakA uddezya hai-mUla rUpameM lekhakakI kRti kI punarracanAko mUlataH jyoMkA tyoM prastuta karanA / aisI sthitimeM yathArtha sampAdaka pratilipi karate samaya apane mAnasako mUla kRtike sAtha isa taraha saMyojita karatA hai ki unake sAtha pUrNa tAdAtmya sthApita ho jAtA hai / phira. sampAdakake manameM kevala yahI bhAva bAra-bAra udita hotA hai ki yadi maiM isa racanAko likhatA. to yahA~ para kyA pATha hotaa| anantara apane pAThakI prAmANikatAko sAmya pradarzita karanevAle anya pAThoMse yathA hastalikhita pratiyoMse tulanA kara mUla rUpa meM sthApita karatA hai| paNDitajIne "sarvArthasiddhi" kI prastAvanAke pUrva "do zabda" meM pATha-bhedakI samasyAko sAmane rakhakara saiddhAntika vivecanake dvArA samAdhAna khojA hai jo sampAdakIya dRSTise aisI racanAoMke sampAdana karate samaya dhyAnameM rahanA Avazyaka hI nahIM, anivArya bhI hai| isase kevala pATha-bhedakI samasyA hI nahIM sulajhatI hai, varan graMthake mUla srotakA bhI spaSTa patA laga jAtA hai / "tattvArthasUtra" ke aise kaI sUtra haiM jinakI prarUpaNA tathA vyAkhyA "SakhaNDAgama" ke AdhArase kI gaI hai| AcArya pUjyapAdane apane TIkA grantha "sarvArthasiddhi" meM "tattvArthasUtra" ke prathama adhyAyake "nirdezasvAmitva0" aura "satsaMkhyAkSetra0" isa do sUtroMkI vyAkhyA "SaTakhaNDAgama" ke AdhArase hI kI hai| itanA hI nahIM, "tattvArthasUtra" kA pUrA pA~cavA~ adhyAya "paMcAstikAya", "pravacanasAra" Adi granthoM para AdhArita hai| isakI vyAkhyA meM AcArya kundakundakI aneka racanAoMke uddharaNa milate haiM / "tattvArthasUtra" ke sUtroM para "mUlAcAra" tathA A0 samantabhadrake "ratnakaraNDazrAvakAcAra" kA spaSTa prabhAva lakSita hotA hai / paM0 jugalakizora mukhtArane "sarvArthasiddhi para samantabhadrakA prabhAva' zIrSaka lekhameM tulanA kara yaha siddha kiyA hai ki AcArya samantabhadrakI sabhI racanAoMkA "sarvArthasiddhi" kI vyAkhyA meM upayoga kiyA gayA hai| vAstavameM AcArya pUjyapAda aise sArasvAcArya hue jinhoMne sampUrNa jinAgamakA AdhAra lekara TIkA granthakI racanA kii| . "tattvArthasUtra' eka aisA grantha hai jo digambara aura zvetAmbara donoM hI paramparAoMmeM AgamakI bhA~ti mAnya hai| isakI racanA sUtra-zailImeM honeke kAraNa tathA vivecana "tattvArtha' viSaya para honese isakI "tattvArthasUtra' saMjJA sArthaka hai / kintu zvetAmbara-paramparAke anusAra vAcaka umAsvAtine sAtavIM zatAbdIke uttarArddha meM yA AThavIM zatAbdIke pUrvArddha meM 'tattvArthAdhigama' nAmaka laghu granthakI racanA kI thI jo kAlAntarameM "tattvArthAdhigamabhASya" nAmase prasiddha huaa| phira, tattvArthAdhigama sUtra nAma pracalita ho gayA / mUla tattvArthasUtra meM dasa adhyAya haiM aura tIna sau sattAvana sUtra haiM / "sarvArthasiddhi" kI prastAvanAmeM paNDitajIne isa para acchA vivecana kiyA hai| jo bhI "tattvArthasUtra" kA mUla pAThI hai, vaha niSpakSa dRSTise yaha vicAra kara sakatA hai ki zvetAmbaraparamparA kula 344 sUtroMko hI mUla rUpameM mAnatI hai, to yaha mUla sUtroMmeM kucha parivartana kara apanI anusAra svIkAra karatI hai| vidvAnoMne isa sambandhameM bahuta UhApoha kiyA aura isa para prakAza bhI DAlA / kintu paNDitajIne digambara aura zvetAmbara donoM hI paramparAoMko mUla rUpameM sAmane rakhakara yathArthataH mUlakA anusandhAna kiyA hai / ve likhate haiM-"vAcanake samaya mere dhyAnameM yaha AyA ki sarvArthasiddhimeM aise kaI sthala haiM jinheM usakA mUla bhAga mAnanemeM sandeha hotA hai / kintu jaba koI vAkya, vAkyAMza, pada yA padAMza lipikAra kI asAvadhAnI yA anya kAraNase kisI granthakA mUla bhAga bana jAtA hai, taba phira use binA AdhArake pRthak karane meM kAphI ar3acanakA sAmanA par3atA hai|" vAstavameM prAcIna racanAoMke sampAdanakI yaha mUla tathA antaraMga samasyA hai| isa samasyAko jo sampAdaka pUrI ImAnadArIke sAtha nibhAtA hai, vahI sampAdanameM saphala hotA hai / Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 624 : siddhAntAcArya paM0 phUlacandra zAstrI abhinandana-grantha paNDitajIkI yaha samasyA maulika hai ki AcArya pUjyapAdane jaba "tattvArthasUtra" ke prathama adhyAyake "nirdezasvAmitva0" sUtrakI vyAkhyA 'SaTkhaNDAgama' ke AdhArase kI hai to phira kahIM koI paMktimeM antara kyoM hai ? kahIM vyAkhyAkArakI zithilatA yA asAvadhAnIse to aisA nahIM huA? koI bhI kAraNa ho sakatA hai / lekina yaha cihna bhI spaSTa hai ki AcArya pUjyapAdane cAroM gatiyoMke Azrayase samyagdarzanake svAmIkA nirdeza kiyA hai| taba phira, pUrva mudrita pratiyoM meM aisA likhA huA vAkya kyoM milatA hai ki tiryaciniyoM meM kSAyika samyagdarzanakA abhAva hai| yaha spaSTa hai ki digambara aura zvetAmbara donoM paramparAoMke Agama granthoMmeM yaha ullekha milatA hai ki samyagdRSTi marakara kisI bhI gatike strIvediyoMmeM utpanna nahIM hotaa| taba phira, malliko tIrthaMkara mAnane aura unake pUrvake mahAbalake bhavameM mAyAcAra karaneke kAraNa strI nAma karmakA bandha kara tIrthakarakI paryAyameM strI honeke aucityako kaise siddha kiyA jAye ? yaha prazna avazya zvetAmbara Agama granthoMkI TIkA likhane vAloMke samakSa rahA hogaa| yadyapi unhoMne vicArakara yaha spaSTIkaraNa kiyA bhI hai ki-"samyagdRSTi marakara strI nahIM hotA, yaha bAhulyakI apekSA kathana hai|" parantu isa prakArake kathanase vAstavikatAkA patA lagAne vAlekA samAdhAna nahIM ho sktaa| isI prakArase mudrita pratiyoMmeM visaMgata tathA bhramotpAdaka vAkyoMko bhI siddhAntakA jJAtA binA chAna-bIna kiye kaise svIkAra kara sakatA hai| ataH paNDitajIne jaba mudrita "sarvArthasiddhi" meM tiryaMcaniyoMmeM kSAyika samgyadarzanakA hetu "dravyavedastrINAM tAsAM kSAyikAsambhavAt" yaha vAkya par3hA, to asamaMjasameM par3a gye| kyoMki yaha vAkya Agamake anukUla nahIM hai / paNDitajI ke hI zabdoM meM "hamAre sAmane yaha prazna thA / hama bahuta kAlase isa vicArameM the ki yaha vAkya granthakA mUla bhAga hai yA kAlAntarameM usakA aMga banA hai| tAttvika vicAraNAke bAda bhI isake nirNayakA mukhya AdhAra hastalikhita prAcIna pratiyA~ hI thiiN| tadanusAra hamane uttara bhArata aura dakSiNa bhAratakI pratiyoMkA kA madrita pratiyoMse milAna karatA prArambha kiyaa| pariNAmasvarUpa hamArI dhAraNA sahI niklii| yadyapi saba pratiyoMmeM isa vAkyakA abhAva nahIM hai, para unameMse kucha prAcIna pratiyAM aisI bhI haiM jinameM yaha vAkya upalabdha nahIM hotA hai|" apane anuvAdake sambandhameM bhI paNDitajIne apratyakSa rUpase saMketa kiyA hai| unake hI zabdoMmeM-"isI sUtrakI vyAkhyAmeM dUsaro vAkya "kSAyikaM punarbhAvavedenaiva" mudrita huA hai| yahA~ manuSyiniyoMke prakaraNase yaha vAkya AtA hai| batalAyA yaha gayA hai ki paryApta manuSyiniyoMke hI tInoM samyagdarzanoMkI prApti sambhava hai, aparyApta manuSyiniyoM ke nahIM / nizcayataH manuSyanIke kSAyika samyagdarzana bhAvavedakI mukhyatAse hI kahA hai, yaha dyotita karaneke lie isa vAkyakI sRSTi kI gaI hai|" ___ bhAratIya jJAnapIThase prakAzita "sarvArthasiddhi" ke isa saMskaraNakI kaI vizeSatAeM haiN| prathama AcArya pUjyapAdane apanI vyAkhyAmeM jina Agamika granthoMke uddharaNa diye haiM unakA nAma-nirdeza nahIM kiyaa| paNDitajIne TippaNameM aneka sthAnoMpara mUlAcAra, gommaTasAra jIvakANDa, karmakANDa AdikA ullekha kiyA hai| jahA~ vRttimeM pATha-bhedakA nirdeza kiyA gayA hai, vahA~ bhI usake mUla-srotakA yA kisI nAmakA ullekha nahIM hai| paNDitajIne TippaNameM mUla pAThake sAtha granthakA nAmollekha kara isa kamIko pUrA kara diyA hai| prastuta saMskaraNa pA~ca hastalikhita pratiyoMke AdhArapara sampAdita tathA saMzodhita kiyA gayA hai| inake sivAya do mudrita saMskaraNoMke AdhArapara bhI sampAdana kara pATha-bheda nizcita kiye gaye haiN| apane prArambhika "do zabda" meM pR0 5, 6-7 para prathama adhyAyake tulanAtmaka pATha diye gaye haiM jinako dekhakara anumAna lagAyA jA sakatA hai ki mudrita granthoMmeM pAThoMmeM kitanI azuddhiyA~ haiM / paNDitajIke hI zabda unake sampAdana kAryake prati kitane saTIka haiN| ve likhate haiM Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama khaNDa : 625 "hama yaha to nahIM kaha sakate ki sarvArthasiddhikA prastuta saMskaraNa saba dRSTiyoMse antima hai, phira bhI ise sampAdita karate samaya isa bAtakA dhyAna avazya rakhA gayA hai ki jahA~ taka bane ise adhika parizuddha aura mUlagrAhI banAyA jaay|" isa sambandhameM itanA kahanA hI paryApta hai ki paNDitajIne yaha kArya atyanta saphalatAke sAtha niSpanna kiyA hai| unakI taraphase koI kamI nahIM dikhatI hai| isa saMskaraNakI yaha bhI vizeSatA hai ki isameM pratyeka zabda, pada, vAkyakA pUrNa rUpase sarala hindImeM anuvAda kiyA gayA hai| pratyeka pRSThapara nIcemeM pATha-bhedakA nirdeza kiyA gayA hai| anuvAdakI vizeSatA yaha hai ki yadi mUlakA vAcana na kara kevala anuvAda hI par3hA jAye, to aisA nahIM lagatA ki hama kisIkA anuvAda par3ha granthake antameM pariziSTa 1 meM pratyeka adhyAyameM samAviSTa sUtra tathA unake mudrita pRSThakI saMkhyAkA nirdeza kiyA gayA hai| isase satrakA patA lagAnemeM, DhaMDhane meM bahuta suvidhA jAna par3atI hai / "udadhata vA ke antargata sarvArthasiddhimeM hastalikhita pratiyoMke AdhArase jo gAthA, zloka yA vAkya uddhRta milate haiM, ve jina granthoMke haiM unakI sUcI dI gaI hai| antameM "zabdAnukramaNikA" saMlagna hai jo pratyeka zabda tathA aMgabhUta viSaya kI jAnakArI evaM zodha-kAryake lie viSaya-sAmagrIkA saMkalana karaneke lie vizeSa rUpase upayogI hai| isa prakAra prathama Avattike rUpameM maI. 1955 meM prakAzita "sarvArthasiddhi" kA yaha saMskaraNa bahuta upayogI siddha haA hai| samprati madraNa sambandhI parizaddhatA tathA anavAda viSayaka vizaddhatAke sAtha isa saMskaraNa bhAratIya jJAnapITha, naI dillIko mudraNa-prakriyAse nirgamita ho zIghra hI prakAzita hone vAlA hai| aise sundara prakAzanake lie jJAnapITha bhI niHsandeha gauravAnvita haA hai / amRtakalazake TIkAkAra paM. jaganmohanalAla zAstrI, kaTanI AcArya kundakundakA "samayasAra" adhyAtma viSayakA ekamAtra zreSTha grantha hai| yadyapi aura bhI aneka prantha bAdameM race gae haiM, para una saba para "samayasAra" kI hI chApa hai / yaha grantha usa mahApuruSakI sampUrNa jIvanakI anubhUtikA nicor3a hai| bhagavAna mahAvIrake bAda zrutakI paramparA maukhika rUpameM calatI rhii| jaba zrutakA bahata-sA aMza paramparAgata AcAryoMko vismRta ho gayA, taba zrI 108 AcArya dharasenane use lipibaddha karaneke lie apanA jJAna bhUtabali-puSpadanta do muniyoMko diyA, jinhoMne SaTkhaNDAgama sUtroMkI racanA kii| yaha lipi rUpameM AgamakI sarvaprathama racanA kii| isakA viSaya karaNAtuyoga hai; dravyAnuyogakA bhI varNana yathAsthAna hai jisake antargata adhyAtmake bhI kahIM-kahIM darzana hote haiM, para kundakundAcArya to bhinna prakArakI dhArAkA pravAha bahA gae / 79