Book Title: Sarasvati ki God me Basi Maru Sanskruti
Author(s): Janki N Shrimali
Publisher: Z_Ashtdashi_012049.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/212168/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAnakI nArAyaNa zrImAlI kiyA thaa| marusthala meM vinazana kisa jagaha sthita thA - isakI abhI khoja ho rahI hai| isa prakAra marusthala sarasvatI kI krIr3AsthalI ke sAtha hI vilupta hone kI sthalI bhI hai| sarasvatI ke puna: pravAha kI yojanA aba prAraMbha ho cukI hai| Rgveda aura sarasvatI - vaise to samasta naitika sAhitya meM sarasvatI kA ullekha milatA hai kintu sarasvatI Rgvaidika yuga kI sabase priya aura prazaMsita nadI thii| Rgveda meM ise aMbItameM, nadItame aura sindhu mAtara: kahA gayA hai| sarasvatI 32 maMtroM kI adhiSThAtA devatA hai| veda meM uSA ke bAda sarasvatI maMtroM kA mAdhurya hai| ise nadI aura devI donoM rUpoM meM varNita kiyA gayA hai| ise zatrunAzinI aura rakSA karane vAlI mAnA gayA hai| yaha divya aura pArthiva annoM ko dene vAlI hai| yaha yajJa se varSA dilAtI hai| yahAM dUdha aura ghRta kI bahulatA thI aura khUba pazudhana thaa| yaha sapta-svasA arthAta sAta bahinoM (sahAyaka nadiyoM) vAlI kahI gaI hai| sarasvatI kA jala ratnoM ko dhAraNa karane vAlA hai| yahAM ke nivAsI mitra-bhAva se rahane vAle haiN| yaha 'nadInAM zuciH' hai| isake pravAha kSetra meM 7 prakAra kI dhAtueM pAI jAtI thiiN| sarasvatI kI goda meM basI maru isakI prazasti meM kahA gayA hai - . saMskRti ambitame nadItame devItame sarasvatI aprazastA iva smasi prazastitamba namaraskRdhi / R:2/41/16 bhArata sRSTi kA Adi rASTra hai| rASTra zabda kI avadhAraNA mAtRrUpa meM sarvaprathama bhArata ke lie hI huI hai| bhArata kI saMskRti lupta sarasvatI - kAlAntara meM yaha mahAnadI lupta ho gii| kA AdhAra dharma rahA hai| veda pratipAdita satya aura sanAtana zAzvata aMtima bAra mahAbhArata meM bhagavAna zrIkRSNa ke agraja baladeva jI jIvana mUlyoM se abhiprerita isa divya vasundharA ke putroM ne apanI dvArA sarasvatI kI yAtrA kA ullekha prApta hotA hai| janajIvana jIvana zakti prakRti se prApta kI hai| saubhAgya se sarasvatI mahAnadI meM gaMgA-yamunA-sarasvatI chAI huI hai| kintu vaha lupta hai| sarasvatI ke taTavartI kSetroM meM Arya basate the| vahIM para vedoM ke ke rUpa meM AryAvarta ko AdhArabhUta saMjIvanI-zakti yuga-yuga meM prApta rhii| puNyazAlinI sarasvatI nadI ke taToM para mAnava saMskRti darzana hue| yaha bhAratIya mAnyatA sarasvatI ke lupta ho jAne se vizva svIkArya nahIM ho pA rahI thii| isa kAraNa Arya AkramaNa kA prathama prasphuTana huaa| yaha prasphuTana vizva aura mAnava itihAsa kA pazcimI vidvAnoM kA siddhAnta vizva mAnya ho rahA thaa| ata: kA svarNa vihAna thaa| bIkAnera kSetra parama saubhAgyazAlI hai ki yaha sarasvatI nadI kI goda meM sthita hai| navIna khojoM meM vedakAlIna veda, manusmRti, zrImad bhAgavata, mahAbhArata aura sabhI purANoM meM pAI jAne vAlI sarasvatI ko dharatI para bhI pratyakSa prApta karane suprasiddha dazarAjJa yuddha ke vijetA rAjA sudAsa kI rAjadhAnI aura ke lie bAbA sAhaba ApaTe smAraka samiti nAgapura ne kamara kasI bhagavAna RSabhadeva kI rAjadhAnI kAlIbaMgA (vartamAna hanumAnagar3ha jile) meM pramANitamAnI jA rahI hai| kAlIbaMgAsarasvatI aura hRSadvatI aura isa kArya ke lie vaidika sarasvatI nadI zodha prakalpa, naI nadiyoM ke madhyasthita hai| yahI kSetra prAcIna citrAMgala aura arvAcIna / dillI kI racanA kI gii| bAda meM isakA kAryAlaya jodhapura kara lakhI jaMgala ke nAma se vikhyAta rahA hai| isa prakAra marubhUmi kA diyA gyaa| lADalA bIkAnera kSetra sarasvatI kI krIr3A-sthalI rahA hai| sarasvatI zodha - sarasvatI nadI kA udgama himAlaya parvata kI zivAlika parvata zreNiyoM meM mAnA jAtA hai| ye parvata zreNiyAM 8 sarasvatI ke lupta hone ke sthAna ko vinazana kahate haiN| se 50 ki.mI. caur3I aura 1000 mITara UMcI hai| ye paMjAba vinazana para mahAbhArata kAla meM balabhadra jI ne sarasvatI meM snAna / se lekara sikkima taka phailI huI hai| inhIM pahAr3iyoM meM ambAlA 0 aSTadazI / 1500 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jile ke siramaura kSetra se cAra choTI-choTI nadiyAM nikalatI haiN| sarasvatI nadI ne maidAnoM meM apAra miTTI bichaaii| Aja bhI ye varSA para AdhArita haiN| inameM se eka kA nAma hai| surasatI, yaha miTTI khetI kA AdhAra hai| anya haiM - mArkaNDA, DAMgarI va ghgghr| purAtatva - sarasvatI nadI ke pravAha mArga meM khUba purAtAtvika ghagghara nadI hariyANA kI varSA AdhArita sabase bar3I nadI hai| utkhanana hue haiN| ina khudAiyoM meM 40 se 20 hajAra varSa purAnI yaha bhI zivAlika se nikalatI hai| 175 ki.mI. kI yAtrA mAnava sabhyatA kA patA lagA hai| aba taka 2600 sthAnoM para karake ghagghara rasUlA nAmaka sthAna para sarasvatI se saMgama karatI khudAI ho cukI hai jinameM 1921 meM rAvI taTa para har3appA aura hai| Age isake pravAha ko hakarA aura nArA bhI kahA jAtA hai| 1933 meM sindhu taTa para mohenajodar3o mahatvapUrNa haiM kintu vartamAna meM yaha jala zUnya hai kintu isakA sUkhA-pravAha-mArga isa sarasvatI-haSadvatI ke madhya sthita kAlIbaMgA (jilA hanumAnagar3ha) pUre kSetra meM sApha-sApha dikhAI detA hai| vidvAnoM kA mata hai ki anupameya hai| bIkAnera saMbhAga kA kAlIbaMgA sarasvatI sabhyatA rahI hogii| Aja bhI varSA meM ghagghara bahatI hai| maru saMskRti - hamArA vartamAna bIkAnera saMbhAga (purAnI bIkAnera vidvAnoM kA mata hai ki himAlaya ke Upara uThane ke krama ne riyAsata) sarasvatI sabhyatA kI hRdayasthalI hai| hama isa sabhyatA sarasvatI kI jIvana rekhA ko bAdhita kiyaa| uttara mahAbhArata ke sahI uttarAdhikArI haiN| vaidika saMskRta kAla-rAjasthAnI meM kAla meM isameM jalAbhAva hone lgaa| purANakAla meM vaha Rtu haLa, khaLaLa Adi meM pAyA jAtA hai| ziva aura nAMdiyA, thUIvAlI AdhArita laghurUpadhAriNI pUjya nadI bana gii| dhIre-dhIre vaha gau, gehUM, jau, maTara, matIrA, tila aura khajUra Aja bhI yahAM haiN| itihAsa ke pRSThoM meM simaTa gii| UMTa, ghor3e, khaccara, hAthI aura billI Aja bhI haiN| bandara, bhU-upagraha adhyayana - purAnadI mArga ke sahIsvarUpa ko sthApita kharagoza, kamer3I, totA Aja bhI pAle jAte haiN| miTTI ke bartana, karane meM bhU upagraha chAyAcitroM dvArA kiyA gayA adhyayana bahata dhAtu aura mUrtiyoM meM 4400 varSoM (kAlIbaMgA kI anumAnita upayogI siddha huaa| isaro ke jodhapura kendra ne anta:salilA Ayu) se ekarUpatA vidyamAna hai| vaidika darzana aura tatkAlIna sarasvatI kA pravAha mArga jJAta karake usakA vaijJAnika svarUpa sAmAjika rIti-rivAja kI Aja bhI prabhAvI upasthiti hai| citra bhArata ke pradhAnamaMtrI aura rAjasthAna ke mukhyamaMtrI ko bheMTa anupama dena - sarasvatI samAja ne vizva mAnavatA ko - khetI, kiyaa| isa prayAsa se pazcimI rAjasthAna kI jala samasyA ke pazupAlana, nagarIya sabhyatA, vAstukalA, AbhUSaNa kalA aura samAdhAna ko navIna dizA prApta huii| isaro dvArA prakAzita ina ucca koTi kI sAmAjika-dhArmika paramparAoM kA upahAra diyA mAnacitroM ke adhyayanapUrvaka adhikArI vidvAnoM ne pravAha kSetra meM hai| hameM isake uttarAdhikArI hone para garva hai| 10lAkha nalakUpa sthApita hone kI saMbhAvanA prakaTa kI hai| isa brahmapurI cauka, bIkAnera (rAja.) dizA meM yojanAbaddha kArya jArI hai jise gati dene se marusthala phira se harAbharA ho jaaegaa| isaro ke ina citroM kA raNanItika bhI adbhuta mahatva hai kintu yahAM hama isakI carcA nahIM kreNge| yahAM hama isa purAnadI mArga ke mIThe jala kI carcA kreNge| rAjasthAna ke hanumAnagar3ha, zrIgaMgAnagara, bIkAnera, bAr3amera aura jaisalamera jiloM meM sarasvatI nadI ke do se DhAI lAkha varSa purAne purA mArga mile haiN| ina purAmArgo ke kuoM meM mIThA jala milatA hai jaba ki mArga se dUra hote hI kuoM kA pAnI khArA milatA hai| sarasvatI ke purA mArga meM jagaha-jagaha jhIloM aura raNoM kA nirmANa huaa| inameM se eka bhArata prasiddha kapila sarovara (jilA bIkAnera) hai| IsA se 3000 varSa pUrva lUNakaranasara aura DIDavAnA kI jhIloM meM mIThA pAnI sAgara kI bhAMti laharAtA thaa| 0 aSTadazI / 1510