Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcama khaNDa: 673 mudrita haiM jo isa prakAra haiM- "siMdha Apako chAyA kUpamai deSa kArakai ApahI apaNAsvarUpa bhUli karikai ApahI kUpamai par3ake duSa anubhava bhoga maratA hai|" isakA hindI anuvAda hai-siMha apanI chAyA kueMmeM dekhakara tathA svayaM apanA svarUpa bhUlakara kueMmeM giratA hai aura duHkhI hokara maratA hai / dUsare citrake nIce likhA hai-"vAnara kuMbha mai mUTho bA~dhi so choDatA nAhI jANatA hai ke koI mokU pakaDa liyaa|" isakA anuvAda hai-bandarane ghar3e muTThI bA~dhI hai, use chor3atA nahIM aura mAnatA hai ki mujhe kisIne pakar3a liyaa| granthameM nayake dvArA AtmavastukA jo varNana kiyA gayA hai, vaha "pravacanasAra" kI tattvapradIpikA TIkAke anusAra hai| paM0 banArasIdAsakRta "samayasAra nATaka" ke aneka uddharaNa dohA-kavitta rUpameM jyoM-ketyoM uddhRta lakSita hote haiN| inake atirikta AcAryakalpa paM0 ToDaramala kRta "mokSamArgaprakAzaka" evaM "trilokasAra", "dravyasaMgraha", sarvArthasiddhi tathA samayasAra Adi granthoMke AdhArapara isa granthakI racanA parilakSita hotI hai / ataH kevala dRSTAntoMkA UhApoha yA AlocanA na kara hama viSayako gambhIratAkA vicArakara samajhanekA prayatna kareM, to niHsandeha "samyagjJAna" para prakAza DAlanevAlA yaha atyanta mahattvapUrNa grantha siddha hotA hai / samyagjJAnakI mahimA, usakA svarUpa aura prAptikA varNana bahata hI sarala aura sundara zabdoMmeM kiyA gayA hai / ataH svAdhyAyiyoMko avazya par3hanA cAhie / saptatikAprakaraNa : eka adhyayana DaoN0 devendra kumAra zAstrI, nImaca zraddheya paNDita phUlacandrajIkA sAhityika kSetra kevala digambara sAhitya taka hI sImita nahIM hai, varan zvetAmbarIya sAhityakA bhI unakA adhyayana gahana, manana pUrNa tathA tulanAtmaka hai| suprasiddha vidvAn paM0 sukhalAla saMghavIkI preraNAse unhoMne chaThe karmagranthakA sampAdana tathA hindI anuvAda atyanta saphalatAke sAtha sampanna kiyA / prakAzaka bA0 dayAlacanda jauharIne paNDitajIke sambandhameM apanA abhiprAya nimnalikhita zabdoMmeM vyakta kiyA hai "paM0 phUlacandrajI zAstrI apane viSayake gambhIra abhyAsI haiN| unhoMne digambarIya karmazAstroMkA to Akalana kiyA hI hai, parantu isake sAtha hI zvetAmbarIya karmazAstrake bhI pUrNa abhyAsI haiM / apane isa anuvAdameM unhoMne apane cirakAlIna abhyAsakA pUrNa upayoga kiyA hai aura pratyeka dRSTise granthako sarvAGga sampUrNa banAnekA pUrNa prayatna kiyA hai|" 85
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 674 : siddhAntAcArya paM0 phUlacandra zAstrI abhinandana grantha isa TIkAkI sabase bar3I vizeSatA hai- vizeSArtha / yadyapi vizeSArtha artha likhate samaya paNDitajIne zvetAmbara Agama- sAhitya ke suprasiddha TIkAkAra malayagirikI TIkAko sammukha rakhakara likhA hai, phira bhI, isakI apanI vizeSatA hai / kahIM-kahIM para paM0 jayasoma racita gujarAtI TabbAkA bhI upayoga kiyA gayA hai / itanepara bhI hA~ kahIM viSaya spaSTa nahIM huA hai, vahA~ koSThakoM kA prayoga kiyA gayA hai / kyoMki karmazAstrakA viSaya aisA jaTila hai ki saralatAse sabako samajhameM nahIM AtA / ataH sarvatra sarala zabdoMmeM spaSTa karanekA pUrNa prayatna kiyA gayA hai / isa TIkA kI dUsarI vizeSatA hai- TippaNiyoM kA prayoga | TippaNiyA~ do prakArakI haiM- prathama ve TippaNiyA~ haiM jinameM sandarbhita viSayakA gAthAoMke sAtha sAmya sUcita hotA / dUsare prakArakI TippaNiyA~ ve haiN| jinameM zvetAmbara - digambara viSayaka mata bhedakI carcA kI gaI hai| ye sabhI TippaNiyA~ atyanta upayogI haiM / zodha tathA anusandhAna karane vAle isa viSayake zodhArthiyoMke lie isa prakArakI sAmagrI vizeSa rUpase mahattvapUrNa haiN| sabhI TippaNiyA~ hindImeM haiM aura sambaddha viSayakI puSTimeM Agamake pramANa prastuta kiye gaye haiM / aise AlocanAtmaka tathA gambhIra viSayakA sAMgopAMga vivecana thor3e se zabdoMmeM prastuta karanA sAdhAraNa lekhakakA kArya nahIM ho sktaa| itanA hI nahIM, matabhedase sambandhita viSayoM para santulita bhASAmeM niSpakSa rUpa yatra tatra saMketa yA nirdeza karanA prakANDa vidvAnkA hI kArya ho sakatA hai / vAstavameM binA bheda-bhAva ke aneka digambara vidvAnoMne zvetAmbara tathA digambara donoM taraha ke sAhitya kI bharapUra sevA kI hai| paM0 kailAzacandrajIne san 1940 ke lagabhaga paMcama karmagranthakA hindI anuvAda kiyA thA aura ukta SaSTha karmagranthakA anuvAda paM0 phUlacandrajIne san 1942 meM pUrNa kiyA / una dinoM prakAzana kI vyavasthA na honese san 1948 se pUrva prakAzita nahIM ho sakA / isakA prakAzana zrI AtmAnanda jaina pustaka pracAraka maNDala, rozana muhallA, AgarA kiyA gayA / isameM koI sandeha nahIM hai ki vizva sAhitya meM 'karmake' sambandhameM jaisA svatantra evaM sAMgopAMga vizada vivecana jinAgamameM upalabdha hotA hai, vaisA anyatra nahIM hai / jainadarzana karmako svatantra rUpase svIkAra karatA hai / yadyapi bhAratIya darzana karmake astitvako svIkAra karate haiM, kintu usase sambandhita vistRta tathA svatantra varNana unameM nahIM pAyA jAtA / yaha sunizcita hai ki tIrthaMkara mahAvIrakI divyadhvanise prasUta upadezoMkA saMkalana karate samaya karma viSayaka sAhityakI bhI svatantra saMkalanA kI gaI thii| unake sampUrNa upadeza dvAdazAMga meM nibaddha hue the / antima bArahavAM aMga bahuta vizAla thA / usake pA~ca bheda the-- parikarma, sUtra, prathamAnuyoga, pUrvagata aura cUlikA / inameMse pUrvagatake caudaha bheda the / ina bhedoMmeMse AThaveM kA nAma karmapravAda thA / karma viSayaka sampUrNa sAhitya isIke antargata saMkalita kiyA gayA thA / kintu kAlake sudIrgha antarAlameM dhAraNA-zakti ke hrAsa honeke sAtha hI zanaiH-zanaiH karma-pravAdakA pUrNa lopa ho gayA / vAcanAkI kramika paramparA ke AdhAra para kevala aggrAyaNIyapUrva aura jJAnapravAdapUrvakA hI kucha aMza avaziSTa rahA / vartamAnameM upalabdha mUla karma - sAhityako saMkalanAkA AdhAra agrAyaNIya aura jJAnapravAda kahA jA sakatA hai / kintu aisA nirNaya karate samaya bahuta chAna-bInakI AvazyakatA hai / paM0 phUlacandrajIke zabdoMmeM agrAyaNIya pUrvakI pA~cavI vastuke cauthe prAbhRtake AdhArase SaTkhaNDAgama, karmaprakRti, zataka aura saptatikA ina granthoMkA saMkalana huA thA / aura jJAnapravAda pUrvakI dasavIM vastuke tIsare prAbhRtake AdhAra se kaSAyaprAbhRta kA saMkalana huA thA / inameMse karmaprakRti, yaha grantha zvetAmbara paramparAmeM mAnA jAtA / kaSAyaprAbhRta aura SaTkhaNDAgama ye do digambara paramparAmeM mAne jAte haiM tathA kucha pATha-bhedake sAtha zataka aura saptatikA ye do grantha donoM paramparAoMmeM mAne jAte haiM / vAstava meM samaya jyoM-jyoM bItatA
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcama khaNDa : 675 jAtA hai tyoM-tyoM mAnyatA viSayaka bheda-paramparAkI khAI caur3I hotI jAtI hai aura hama bheda pradarzita karane vAle mAnya granthoMko bhI chor3ate jAte hai / kyoMki AjakI pIr3hIko itanA avakAza kahA~ hai jo yaha nirNaya kara sake ki samIcIna kyA-kauna hai ? ataH aisI racanAoMko dinoMdina bhUlate jAte haiM yA bhulAte jA rahe haiN| kyoM na bhUleM ? isa ulajhanameM kauna par3anA cAhatA hai ? bauddhika vivAda yA matabhedoMkA siranAmA purAne paNDitoMke mAthe hI thA / bhale hI paNDitajI isake apavAda rahe hoM ? vAstavikatAko kauna jAnatA huA sAmane nahIM rakhanA caahegaa| kalamake dhanI aura Agama tathA siddhAntake rahasyako hRdayaMgama karane vAle paNDitajIne ina sabhI tathyoMkA pUrNa vivaraNa prastuta karanemeM kisI prakArakI nyUnatA pradarzita nahIM hone dii| isa dRSTise unako prastAvanA atyanta mahattvapUrNa hai| lagabhaga sATha pRSThoMkI prastAvanAmeM paNDitajIne jahA~ karma-sAhityakI krama paramparAkA nirdeza kiyA hai, vahIM "saptatikA" saMjJaka anya racanAoMkA bhI vicAra kiyA gayA hai| kevala yahI nahIM, saptatikAoMmeM saMkalita viSayakA Apane sUkSmatA tathA gambhIratAke sAtha vivecana kiyA hai| udAharaNake lie, saptatikAkA nAma 70 gAthAoMke AdhAra para hone para bhI vibhinna sthAnoMse prakAzita gAthAoMkI saMkhyAkI bhinnatA, antarbhASya gAthAoMke sammilita ho jAnese caNiyoMmeM gAthAoMkI saMkhyAse TIkAoMkI gAthA-saMkhyAkI bhinnatA parilakSita honA, isa saptatikAmeM upazamanA aura kSapaNAkI kucha mukhya prakRtiyoMkA hI nirdeza honA, kintu digambara-paramparAko saptatikAmeM sambandhita sabhI prakRtiyoM kI saMkhyAkA nirdeza, prAkRta paMcasaMgrahako prAcInatA, digambara paramparAke paMcasaMgrahakA saMkalana sambhavataH dhavalAke pUrva hI ho gayA thA ye kucha ullekha aise tathya haiM jinake AdhAra para gommaTasAra (jIvakANDa, karmakANDa) kI prAmANikatA tathA viSayake sAMgopa kA vivaraNa digambara-paramparA meM hI upalabdha hotA hai / karma-mImAMsAke antargata paNDitajIne bandha honeke lie jIva aura pudgalakI yogyatAko hI mUla rUpameM mAnA hai| jIvameM mithyAtvAdi rUpa yogyatA saMzleSapurvaka hI hotI hai, isaliye use anAdi mAnA gayA hai| kintu pudgalameM snigdha yA rUkSa guNa rUpa yogyatA saMzleSake binA bhI pAI jAtI hai, isaliye vaha anAdi aura sAdi donoM prakArakI mAnI gaI hai| saMsAra aura karmakA anvaya-vyatireka sambandha hai| jaba taka yaha sambandha hai, taba taka jIvake rAga-dveSa rUpa pariNAma hote rahate haiN| pariNAmoMse karma baMdhate haiN| karmase gatiyoM meM janma lenA par3atA hai. bhava-bhramaNa hotA hai| saMsArI jIvake pratyeka samayameM jo parispandAtmaka kriyA hotI hai, vaha karma kahI jAtI hai / parispandAtmaka kriyA saba padArthoM meM nahIM hotii| yaha kriyA pudgala aura saMsArI jIvake ho pAI jAtI hai| jIva kI vividha avasthAoMke honekA mukhya kAraNa karma hai| apane-apane karmake anurUpa bhinna-bhinna avasthAe~ hotI haiN| ukta karma-mImAMsAke prasaMgameM paNDitajIne eka mahattvapUrNa muddA uThAyA hai ki karmakI kArya-maryAdA kyA hai ? kintu adhikatara vidvAnoMkA yaha vicAra hai ki bAhya sAmagrIkI prApti bhI karmase hotI hai| isa sambandhameM paNDitajIne "mokSamArgaprakAza'' tattvArtharAjavArtika, purANAdikA ullekha kiyA hai aura batAyA hai ki karmake do bheda hai-jIvavipAkI aura pada glvipaakii| jIvako vibhinna avasthAoM tathA pariNAmoMke honemeM jo nimitta hote haiM ve jIvavipAkI karma haiM / jisase vividha prakArake zarIra, vacana, mana aura zvAsocchavAsakI prApti hotI hai ve pudgalavipAkI karma hai| ina donoMmeM se eka bhI bAhya sAmagrIkI prApta karAnekA kArya nahIM karatA hai| ata. kisake pariNAmase bAhya sAmagrIkI prApti honA mAnI jAye? isakA samAdhAna karate hae svayaM paNDitajI niSkarSa rUpa meM kahate haiM zvetAmbara karma-granthoMmeM bhI ina karmokA yahI artha kiyA
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 676 : siddhAntAcArya paM0 phUlacandra zAstrI abhinandana-grantha gayA hai / aisI hAlatameM ina karmoko anukUla va pratikUla bAhya sAmagrIke saMyoga-viyogameM nimitta mAnanA ucita nahIM hai| vAstavameM bAhya sAmagrIkI prApti apane-apane kAraNoMse hotI hai| isakI prAptikA kAraNa koI karma nahIM hai| paNDitajIne AcArya vIrasena svAmI aura AcArya pUjyapAda svAmI donoMke matoMkA ullekha karate hae spaSTa rUpameM batAyA (Aja se 42 varSa pUrva) ki tattvataH bAhya sAmagrIkI prApti na to sAtA-asAtAkA phala hai aura na lAbhAntarAya Adikarmake kSaya va kSayopazamakA phala hai: paranta bAhya sAmagrI apane-apane kAraNoM se prApta hotI hai / apane-apane kAraNa kyA hai ? inakA bhI paNDitajIne ullekha kiyA hai / hama saba jAnate haiM ki paisA kamAnA ho, to vyApAra yA udyogake sAdhana juTAnA, rakamako vyAja para lagAnA, seTha-sAhukAra tathA vyApAriyoMse mitratA sthApita karanA Adi jitane bAhya sAdhana ho sakate hai aura unameMse jitane, jo kucha hama apanA sakate haiM, una sabhI sAdhanoMse bAhya sAmagrIko prApti hotI hai| isa pratyakSa, laukika vyavahArakA apalApa nahIM kiyA jA sktaa| yadi bAharI sAmagrI dene vAle eka mAtra karma hoM, to auroMko to nahIM para jainoMko kama-se-kama hAtha para hAtha rakha kara baiTha jAnA cAhiye thA; kucha kamAne-dhamAnekI kyA AvazyakatA thI? AgamameM vyavahArakI sarvathA avahelanA nahIM hai| isI bAtako spaSTa karate hue paNDitajI Age likhate haiM ___ 'yadyapi jainadarzana karmako mAnatA hai, to bhI vaha yAvata kAryoMke prati use nimitta nahIM mAnatA / vaha jIvakI vividha avasthAe~-zarIra, indriya, zvAsocchvAsa, vacana aura mana-inake prati karmako nimitta kAraNa mAnatA hai / usake matase anya kArya apane-apane kAraNoMse hote haiM / karma unakA kAraNa nahIM hai / udAharaNArtha, putra kA prApta honA, usakA mara jAnA, rojagArameM naphA-nukasAnakA honA, dusareke dvArA apamAna yA sammAna kiyA jAnA, akasmAt makAnakA gira par3anA, phasalakA naSTa ho jAnA, RtukA anukUla-pratikUla honA, akAla yA sukAlakA par3anA, rAstA calate-calate apaghAtakA ho jAnA, kisIke Upara bijalIkA giranA, anukUla va pratikUla vividha prakArake saMyogoM va viyogoMkA milanA Adi aise kArya haiM, jinakA kAraNa karma nahIM hai / bhrama se inheM karmoMkA kArya samajhA jAtA hai| vAstavameM jainadharmameM bhAvakI pradhAnatA hai, karmakI nhiiN| ataH vidvAn lekhakane jo mantavya diyA hai, vaha jaina AgamoMse hI uddhRta hai jo mAnya hai| saMkSepameM, TIkAkI sabhI vizeSatAoMke sAtha hI vivecana bhI anusandhAnapUrNa tathA AgamakI samyak dRSTiko darzAne vAlA hai| AgamakA sahI nirNaya hI hamAre jIvanake lie aura dharma-pAlanake lie upayogI rahA hai, hai aura banA rhegaa|