Book Title: Saptasandhan Kavya Sankshipta Parichaya
Author(s): Vinaysagar
Publisher: ZZ_Anusandhan
Catalog link: https://jainqq.org/explore/229630/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahopAdhyAya meghavijaya racita saptasandhAna kAvya : saMkSipta paricaya ma0 vinayasAgara vaikramIya 18vIM zatAbdI ke durdharSa udbhaTa vidvAnoM meM mahopAdhyAya meghavijaya kA nAma agrapaMkti meM rakhA jA sakatA hai| jisa prakAra mahopAdhyAya yazovijayajI ke lie unake pazcAt Aja taka navyanyAya kA praur3ha vidvAn dRSTigata nahIM hotA hai usI prakAra meghavijayajI ke lie kahA jA sakatA hai ki unake pazcAt do zatAbdiyoM meM koI sArvadezIya vidvAna nahIM huA hai / unakI sulalita sarasalekhinI se niHsRta sAhitya kA koI konA achUtA nahIM rahA hai / mahAkAvya, pAdapUrti kAvya, caritragrantha, vijJaptipatra - kAvya, vyAkaraNa, nyAya, sAmudrika, ramala, varSAjJAna, TIkAgrantha, stotra sAhitya aura jyotiSa Adi vividha vidhAoM para pANDityapUrNa sarjana kiyA hai / - mahopAdhyAya meghavijaya tapAgacchIya zrI kRpAvijayajI ke ziSya the / tatkAlIna gacchAdhipati zrIvijayadevasUri aura zrIvijayaprabhasUri ko ye atyanta zraddhA bhakti kI dRSTi se dekhate the| inakA sAhitya sRjanakAla vikrama saMvat 1709 se 1760 taka kA hai / (inake vistRta paricaya ke lie draSTavya hai rAjasthAna ke saMskRta mahAkavi evaM vicakSaNa pratibhAsampanna granthakAra mahopAdhyAya meghavijaya zrI marudharakesarI munizrI mizrImalajI mahArAja abhinandana grantha) eka zloka ke aneka artha karanA, sau artha karanA kitanA kaThina kArya haiM / dvisandhAnAdi kAvyoM meM kaviyoM ne pratyeka zloka ke do-do artha kiye haiM / kintu meghavijayajIne saptasandhAna kAvya meM pratyeka padya meM Agata vizeSaNoM ke dvArA 7-7 artha karake apanI apratima pratibhA kA upayoga kiyA hai / kavikarma ke dvArA durUhatA para bhI vijaya prApta karanA kavikauzala kA paricaya karAtA hai / sapta sandhAna mahAkAvya inhIM mahAkavi kI racanA hai / isa kAvya kA yahA~ saMkSipta paricaya diyA jA rahA hai : I maho0 meghavijayajI ne saptasandhAna nAmaka mahAkAvya kI racanA saM. 1760 meM kI hai / isa kAvya kI racanA kA uddezya batAte hue lekhaka ne Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phebruArI- 2006 prAntapuSpikA meM kahA hai AcArya hemacandrasUri racita saptasandhAna kAvya anupalabdha hone se sajjanoM kI tuSTi ke liye maiMne yaha prayatna kiyA hai / isa kAvya meM 8 sarga hai / kAvyastha samagra padyoM kI saMkhyA 442 haiM / prastuta kAvya meM RSabhadeva, zAntinAtha, neminAtha, pArzvanAtha, mahAvIra, rAmacandra, evaM yaduvaMzI zrI kRSNa nAmaka sAta mahApuruSoM ke jIvanacarita kA pratyeka padya meM anusandhAna hone se sapta-sandhAna nAma sArthaka hai / mahAkAvya ke lakSaNAnusAra sajjana - durjana, deza, nagara, SaDRtu Adi kA sulalita varNana bhI kavi ne kiyA hai / kAvya meM sAta mahApuruSoM kI jIvana kI ghaTanAyeM anusyUta haiM, jisameM se 5 tIrthaMkara haiM aura eka baladeva tathA eka vAsudeva haiM sAmAnyatayA 7 ke mAtA-pitA kA nAma, nagarI nAma, garbhAdhAna, svapna darzana, dohada, janma, janmotsava, lAJchana, bAlakrIDA, svayaMvara, patnInAma, yuddha, rAjyAbhiSeka Adi sAmAnya ghaTanAyeM, tathA 5 tIrthaMkaroM kI lokAntika devoM kI abhyarthanA, vArSika dAna, dIkSA, tapasyA, pAraNaka, kevalajJAna prApti, devoM dvArA samavasaraNa kI racanA, upadeza, nirvANa, gaNadhara, pAMcoM kalyANakoM kI tithiyoM kA ullekha, tathA rAmacandra evaM kRSNa kA yuddha vijaya, rAjya kA sArvabhaumatva evaM mokSa svarga kA ullekha Adi kathAoM kI kar3iyeM to haiM hI, sAtha hI prasaMga meM kaI viziSTa ghaTanAoM kA ullekha bhI hai / AdinAtha carita meM bharata ko rAjya pradAna, nami - vinami kRta sevA, chadmasthAvasthA meM bAhubalI kI takSazilA nagarI jAnA, samavasaraNa meM bharata kA AnA, bharata cakravartI kA SaTkhaNDa sAdhana, magadhadeza, sindhu nadI, zilpatIrtha, tamisrA guhA, himAlaya, gaMgA, taTastha deza, vidyAdhara vijaya, bhaginI sundarI kI dIkSA Adi kA ullekha haiM / zAntinAtha ke prasaMga meM azivaharaNa, tathA SaTkhaNDa vijaya dvArA cakravartitva | 71 - neminAtha rAjImatI kA tyAga mahAvIra garbhaharaNa kI ghaTanA rAma bharata kA abhiSeka, vanavAsa, zambUka kA nAza, bAlivadha, hanumAna kI bhakti, sItAharaNa, jaTAyu vinAza, sItA kI khoja, vibhISaNa kA Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 anusandhAna 35 pakSatyAga, yuddha, rAvaNavadha, sItAtyAga, sItA kI agni parIkSA aura rAmacandra kI dIkSA Adi rAmAyaNa kI pramukha ghaTanAyeM / __ kRSNa - kaMsa vadha, pradyumna viyoga, mathurA nivAsa, pradyumna dvArA uSAharaNa, dvArikA varNana, zizupAla evaM jarAsandha kA vadha, dvArikA-dahana, zarIra-tyAga, balabhadra kA bhramaNa aura dIkSA Adi kRSNa sambandhI pramukha ghaTanAyeM / isake sAtha hI kRSNa evaM neminAtha kA pANDavoM ke sAtha sambandha hone se pANDavoM kA caritra, vaMzavarNana, chUta, cIraharaNa, vanavAsa, kIcakavadha, abhimanyu kA parAkrama, mahAbhArata yuddha evaM bhIma dvArA duryodhana kA nAza Adi mahAbhArata kI pramukha ghaTanAoM kA ullekha bhI isameM prApta haiM / pratyeka padya meM vyaktiyoM ke anusAra eka vizeSya aura anya saba vizeSaNa grahaNa karane se kathA pravAha avikala rUpa se calatA hai, bhaMga nahIM hotA hai| anekArthI koSoM kI tathA TIkA kI sahAyatA ke pravAha kA abhaMga rakhanA atyanta durUha hai / udAharaNArtha sAtoM puruSoM ke pitAoM ke nAma eka hI padya meM draSTavya haiM :avanipatirihAsId vizvaseno'zvaseno 'pyatha dazarathanAmnA yaH sanAbhiH surezaH / balivijayisamudraH prauDhasiddhArthasaMjJaH prasRtamaruNatejastasya bhUkazyapasya // 1-54 // AdinAtha ke pakSa meM yahA~ nAbhirAjA thA / vaha vizvasena saMpUrNa senA kA, azvasena azvoM kI senA kA adhipati, dazaratha dazoM dizAoM meM kItirUpI ratha para caDhA huA, sureza devoM kA pUjya, balivijayisamudra parAkramiyoM para vijaya prApta karane vAlA, rAjakIya mudrAyukta, prauDhasiddhArthasaMjJa pravRddha, sampAdita uddezya evaM buddhiyukta thA / usakA bhUkazyapa pRthvI meM prajApati ke samAna tathA aruNateja sUrya ke sadRza pratApa vyApta thA / isameM zAntinAtha, neminAtha, pArzvanAtha, mahAvIra, rAmacandra evaM kRSNa ke pakSa meM kramazaH, vizvasena, samudravijaya, azvasena, siddhArtha, dazaratha, Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phebruArI - 2006 bhUkazyapa vaMza meM hone ke kAraNa sUrya ke samAna pratApI vAsudeva ko vizeSya mAnakara anya vizeSaNa grahaNa karane se padyArtha niSpanna hotA hai / garbhApahAra jaisI ghaTanA bhI anya caritroM ke sAtha sahaja bhAva se varNita hai : devAvatAraM hariNekSitaM prAga, drAg naigameSI nRpadhAma nItvA / taM svAdivRddhyA zubhavarddhamAnaM, suropyanaMsIdapahatya mAnam // 1-49 // indra ne pahile divyAMza se pUrNa avatIrNa mahApuruSoM ko dekhA aura naigameSI nAmaka deva ne zIghra nRpadhAma nItvA rAjAoM ke gharoM meM Akara dhanAdi kI vRddhi kI / prArambha se hI jJAnAdi guNoM se pUrNa mahApuruSoM ko dekhakara, mAna ko tyAga kara suroM ne bhI namaskAra kiyA / mahAvIra ke pakSa meM - nRpadhAma nItvA RSabhadatta ke ghara se siddhArtha ke ghara meM rakhakara, dhana-dhAnyAdi kI vRddhi kara naigameSI ne mAna tyAga kara, varddhamAna saMjJaka jJAnAdiguNa pUrNa tIrthaMkara ko namaskAra kiyA / sAtoM hI nAyakoM kI janmatithi kA varNana bhI kavine eka hI padya meM bar3I saphalatA ke sAtha kiyA haiM : jyeSThe'site vizvahite sucaitre, vasuprame zuddhanabhorthameye / sAGke dazAhe divase sapauSe, janirjitasyA'jani vAtadoSe // 2-16 // doSa rahita zAMtinAtha kA jyeSTha kRSNa vizvahita trayodazI ko, RSabhanAtha kA vasuprame caitrakRSNa 8 ko, neminAtha kA zuddhanabho'rthameye zrAvaNa paMcamI ko, pArzvanAtha kA poSe dazAhe, pauSa dazamI ko, mahAvIra kA caitre'site vizvahite caitrazuklA trayodazI ko, rAmacandra kA caitresite sAMke caitra zuklA navamI ko aura kRSNa kA asite vasuprame bhAdrakRSNA aSTamI ko, rAgAdi vijetAoM kA janma huA / anekArtha aura zleSArtha prabhAvita atyanta kaThina racanA ko bhI kavine apane pragADha pANDitya se sulalita aura paThanIya banA diyA hai / isa mUla grantha kA prathama saMskaraNa (svargIya nyAyatIrtha vyAkaraNatIrtha paNDita haragovindadAsajI ne sampAdana kara) jaina vividha sAhitya zAstramAlA, vArANasI Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusandhAna 35 se san 1917 meM prakAzita huA thA / isa kaThinatama kAvya para TIkA kA praNayana bhI sahaja nahIM thA kintu AcArya zrI vijayaamRtasUrijI ne saraNI TIkA likhakara isako sarasa ora paThana yogya banA diyA hai / yaha TIkA grantha jaina sAhitya vardhaka sabhA sUrata se vi.saM. 2000 meM prakAzita huA thA / pAThaka isa TIkA ke mAdhyama se kavi ke hArda taka pahu~cane meM saphala hoMge / C/o. prAkRta bhAratI 13-A. mena mAlavIyanagara, jayapura