Book Title: Saptadhatu aur Adhunik Vigyan
Author(s): Ranjankumar
Publisher: Z_Mahasati_Dway_Smruti_Granth_012025.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/212128/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptadhAtu aura Adhunika vijJAna * jainadarzana eka prAcIna vaijJAnika darzana hai| vijJAna jagata meM ho rahe nita nUtana aviSkAroM tathA aneka vaijJAnika mAnyatAoM kA abhUtapUrva varNana jainAgamoM meM kiyA gayA hai| yahI nahIM aneka aisI jaTila samasyAe~ jinake bAre meM Aja vaijJAnika hataprabha hai unakA anUThA samAdhAna bhI kaI jagaha para jaina graMthoM meM prApta honA hai| zAkAhAra evaM usake lAbha paryAvaraNa kI rakSA kyoM aura kaise, hiMsA nivAraNa Adi kucha aise hI jvalaMta prazna haiM jina para vijJAna nizcita rUpa se koI sarvamAnya hala nahIM khoja pAyA hai paraMtu jaina graMthoM meM ina samasyAoM kA samucita samAdhAna milatA hai| isI prakAra hamArA zarIra tathA saMsAra ke aMyAnya jIvoM kA zarIra kina-kina tatvoM se milakara banA hai, inake zarIra meM kauna kauna se dhAtu, upadhAtu Adi pAe jAte hai, ina viSayoM para jainAcAryoM ne vyApaka rUpa se ciMtana kiyA hai| prastuta nibaMdhoM meM jainoM dvArA pratipAdita saptadhAtu kI vyAkhyA Adhunika vijJAna ke pariprekSya meM karane kA prayAsa kiyA jA rahA hai| DaoN. rajjana kumAra 1 va pie gae pAna ke dhAtu kyA hai isa saMbaMdha meM jainoM kA kahanA hai ki jIva kA zarIra kucha tatvoM se milakara banA hai aura ye tatva hI dhAtu kahalAte hai| ina dhAtuoM kI kula saMkhyA sAta hai| ina sapta dhAtuoM ke nAma haiM / 2 1. rasa, 2.rakta, 3. mAMsa, 4. meda, 5. asthi, 6. majjA aura 7. vIrya / tAtparya yaha hai ki jIva ke zarIra meM kula sAta prakAra ke hI dhAtu pAe jAte hai aura ye sAtoM milakara hI zarIra kA nirmANa karate haiN| (1) rasa dhAtu- jIva apane jIvana ko TikAe rakhane ke lie AhAra letA hai| yaha AhAra Thosa aura drava donoM hI rUpoM meM liyA jAtA hai| yaha AhAra jIva ke zarIra meM jAkara bhinna-bhinna prakAra kI kriyA prakriyA ke phalasvarupa eka patale rasa ke rUpa meM pariNata ho jAtA hai aura yahI patalA rasa rasa dhAtu kahalAtA hai| yogazAstra meM AcArya hemacaMdra rasa ke bAre meM likhate haiM khAe gae anna paripAka se jo patalA nispaMda ( patalI dhAtu vizeSa ) utpanna hotA hai usI kA nAma rasa dhAtu hai| jIva Thosa AhAra ko apane dA~toM kI sahAyatA se choTe-choTe Tukar3e meM bA~TatA hai / phira una choTe-choTe Tukar3e ko pIsatA hai| yaha pIsA huA bhojana mu~ha se AhAra nAla meM jAtA hai aura vahA~ se hote hue peTa evaM choTI bar3I AMtoM meM pahu~catA hai| ina sabhI sthAnoM para jIva ke zarIra para pAe jAne vAle vibhinna taraha ke rAsAyanika tatva ( enzymes ) bhojana se milate haiN| jaba ye tatva bhojana se milate hai to pIsA huA bhojana aura jyAdA mahIna ho jAtA hai| isake sAtha hI sAtha zarIra ke vibhinna aMgoM meM saMkoca - vikoca rahatA hai isa kAraNa bhI AhAra aura jyAdA patalA ho jAtA hai| ina saba kriyAoM ke phalasvarUpa AhAra drava ke rUpa meM badala jAtA hai aura yahI rasa dhAtu kahalAtI hai| 3 isa rasa dhAtu se zarIra kA nirmANa kaise hotA hai, isa saMbaMdha meM vijJAna sammata siddhAMta kA avalokana kiyA jA sakatA hai| vaijJAnikoM ne A~toM ko kATakara dekhA hai aura isa niSkarSa para pahu~ce hai ki (213) Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AMto kI bhItarI banAvaTa asamatala hai| isa asamatala sataha para aMkura nikale rahate hai aura ina aMkuroM meM rasa yA drava ke sokhane kI zakti hotI hai| pacita AhAra yA rasa jaba ina aMkuroM ke samparka meM AtA hai taba vaha inake dvArA sokha liyA jAtA hai aura yaha zoSita rasa sampUrNa zarIra meM raktAdi ke mAdhyama se pravAhita hotA hai aura zarIra ke jisa bhAga ko jisa tatva kI AvazyakatA hotI hai usakI pUrti ho jAtI hai| aMkuroM tathA AtoM kI satahoM meM rakta vAhikAoM kA jAla bichA rahatA hai aura inameM sadaiva rakta pravAhita hotA rahatA hai| (2) rakta dhAtu- dhAtuoM meM jisakA varNa lAla hotA hai vaha rakta dhAtu ke nAma se jAnA jAtA hai| 5 yoga zAstra meM rakta dhAtu ke bAre meM kahA gayA hai ki isakI utpatti rasa dhAtu se hotI hai| 6 vaijJAnika bhI jainoM ke isa mata kA samarthana karate haiM, lekina ve mAtra lAla varNa vAle dhAtu ko hI rakta nahIM mAnate hai| prayogoM tathA nirIkSaNoM ke AdhAra para unhone yaha siddha kara diyA hai ki rakta lAla raMga ke atirikta zveta raMga kA bhI hotA hai| saMbhavataH jainoM ne sapta dhAtuoM kI vyAkhyA karane evaM unameM kucha aMtara dikhalAne ke lie hI lAla varNa vAle dhAtu ko rakta kahA hai kyoMki sAmAnyatayA loga rakta ko lAla varNa vAlA drava mAnate hai| paraMtu vaijJAnika rakta ke tIna bhedoM kA ullekha karate hai| 0 1. plAjmA, 2. lAla rakta kaNa aura 3. zveta rakta knn| rakta ke halke pIle raMga kA drava hotA hai yahI plAjmA hai| isI plAjmA meM choTe-choTe gola AkAra - lAla rakta kaNa tairate rahate haiN| inhIM kaNoM ke kAraNa rakta kA raMga lAla hotA hai| ina donoM ke atirikta zarIra meM anizcita AkAra vAle eka dUsare prakAra kA raktA hotA hai, jisakA varNa zveta hotA hai aura zveta rakta kaNa ke nAma se jAnA jAtA hai| __ rakta kA raMga lAla usameM ghule hue hImoglobina nAmaka lauha tatva ke kAraNa hai| hImoglobina AksIjana nAmaka gaisa ko sokha letA hai aura use sampUrNa zarIra meM pahu~cAtA hai| AksIjana jIvana ko TikAe rakhane ke lie eka Avazyaka gaisa hai kyoMki zarIra meM pAI jAne vAlI vastue~ isase milakara jalatI hai aura isa kAraNa zarIra ko Avazyaka UrjA aura garmI milatI hai| isI UrjI ke kAraNa jIva apanI gatizIlatA ko kAyama rakhatA hai| manuSya pazu ke zarIra meM pAyA jAne vAlA yaha lauha tatva paudhoM ke zarIra jaise harI pattiyoM Adi meM bhI pAyA jAtA hai| yahA~ yaha kArbanaDAyaksAIDa nAmaka gaisa ko sokhakara paudhoM ko bhojana banAne meM sahayoga karatA hai| ata: itanA to taya ho gayA ki rakta jIva ke zarIra meM gaisa saMvAhaka kA kArya karate haiN| gaisa saMvahana kI isa prakriyA meM kisI paristhiti meM ye zvasana kA kArya karate haiM to kabhI AhAra nirmANa meM sahayoga karate hai| yaha to pUrva meM hI batAyA jA cukA hai ki rakta kA raMga mAtra lAla nahIM hotA sapheda bhI hotA hai| yaha zveta rakta kaNa jIvoM ko rogANuoM se lar3ane meM madada karatA hai| kiMtu isa saMsAra meM kucha aise bhI jaMtu hai jinake zarIra meM lAla rakta kaNa pAyA hI nahIM jAtA hai arthAta aise jIvoM ke zarIra meM jo rakta hotA hai unameM lauha tatva nahIM pAyA jAtA hai| lauha tatva nahIM rahane ke kAraNa hI unake rakta kA raMga lAla nahIM hotA hai| tilacaTTA isakA sAmAnya udAharaNa hai| (3) mAMsa dhAtu - jIva ke zarIra kI sArI AkRti, mukha kI suMdaratA, aMgoM kI suDaula racanA ye sabhI mAMsa ke dvArA hI saMbhava hai| mAMsa hI jIva ke zarIra meM upasthita asthi Adi DhA~ce ke Upara isa (214) Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAra sthita hotA hai ki vaha AkarSaka lagatA hai| isI ke kAraNa jIva ko eka viziSTa vyaktitva milatA hai| jaina paramparA meM mAMsa dhAtu ke liye mAtra mAMsa zabda kA hI prayoga kiyA jAtA hai, lekina vaijJAnika isa mAMsa pezI ina do zabdoM se jAnate haiN| isa saMbaMdha meM unakA kahanA hai ki zarIra meM sthita mAMsa kA piMDa eka akele mAMsa se milakara nahIM banA hai balki usa piMDa ko banAne meM mAMsa ke kaI Tukar3e lage haiN| mAMsa ke do Tukar3e paraspara eka taMtu se jur3e rahate hai jinheM pezI kahA jAtA hai| tAtparya yaha hai ki mAMsa piMDa mAMsa aura pezI se milakara bane hue hai saMbhavata: yahI kAraNa hai ki vaijJAnika mAMsa dhAtu ke lie mAMsa pezI zabda kA prayoga karate hai| prAya: mAMsa peziyoM gahare lAla raMga kI hotI hai| saMbhavata: isI kAraNa jainoM ne ise rakta se utpanna mAna liyA hai, kyoMki rakta kA raMga bhI lAla hotA hai| isa saMbaMdha meM yogazAstra meM likhita isa saMdarbha ko udAharaNa ke rUpa meM prastuta kiyA jA sakatA hai| isa graMtha meM spaSTa rUpa se kahA gayA hai ki rudhira se jo dhAtu vizeSa utpanna hotA hai vaha mAMsadhAtu hai| 1deg paraMtu vaijJAnika aisA nahI mAnate hai| mAMsa gahare lAla raMga kA kyoM dikhAI detA hai isa saMbaMdha meM DaoN. TI.ena.varmA kA kahanA hai ki mAMsa meM vibhinna prakAra kI rakta vAhikAe~ pAI jAtI hai, jinameM sadaiva rakta bharA rahatA hai aura yahI kAraNa hai ki mAMsa lAla raMga kA dikhAI detA hai| mAMsa kyA hai isa tathya ko spaSTa karate hue DaoN.vajIphadAra likhate hai ki yaha vibhinna prakAra ke raMgoM se banA eka sthUla piMDa hai jo raktavAhikAoM, snAyu taMtrikAoM tathA limphoM se yukta rahatA hai| 12 jIva ke zarIra meM pAI jAne vAlI mAMsa peziyoM vibhinna prakAra ke kAryoM ko karane meM use sahAyatA pradAna karatI hai| kArya karane kI dRSTi se mAMsa-peziyoM do prakAra kI hotI hai| 13 1. anaicchika aura 2. aicchik| jina mAMsa peziyoM ko hama apanI icchA ke anurUpa kArya karane ko prerita nahIM kara sakate hai ve anaicchika mAMsa-peziyA~ hai| hRdaya, AMtAdi kI mAMsa-peziyA~ hamArI icchA ke anurUpa kArya nahIM karatI hai| jaba AMtoM meM bhojana pahuMcatA hai yA jaba ise bhojana kI AvazyakatA hotI hai yaha kArya karanA prAraMbha kara detA hai| hRdaya lagAtAra dhar3akatA rahatA hai| hama cAhakara bhI isakA dhar3akanA baMda nahIM kara sakate hai| ina para hamArA koI niyaMtraNa nahIM hotA hai| jina mAMsapeziyoM ko hama apanI icchAnusAra kArya karane ko prerita kara sakate hai ve aicchika kahalAtI hai jitanI bhI mAMsapeziyA~ asthiyoM para lagI rahatI aura jinase gati hotI hai saba aicchika hai| hAtha-pA~va mukhAdi kI mAMsapeziyA~ aicchika hai| jainoM ne mAMsadhAtu kI utpatti rakta se honA mAnA hai isa saMbaMdha meM vaijJAnikoM kA uttara nakArAtmaka hai| ve mAMsa dhAtu kI utpatti rasa dhAtu se honA mAnate hai| kyoMki unakA kahanA hai ki mAMsapeziyoM acche AhAra lene se banatI hai na ki rakta dhAtu se| AhAra acchA ho yA burA ina sabakA pAcana honA hai aura AmAzaya meM isakA rasa banatA hai jisase rakta mAMsAdi sabhI avayava banate hai| (4) meda dhAtu- jIva ke zarIra meM pAyI jAne vAlI vasA dhAtu kA sthAna cauthA hai| sAmAnyatayA isakA raMga halkA pIlA yA ghI ke jaisA hotA hai| lekina kucha jIvoM meM asAmAnya avasthA meM isakA raMga bhUrA bhI ho jAtA hai| meda yA vasA dhAtu jIvoM zarIra meM tvacA ke nIce pAyA jAtA hai| yaha zarIra ko komala, cikanA banAe rakhane meM madada karane ke sAtha sAtha zarIra ke kucha aMgoM kI rakSA bhI karatA hai| kabhI-kabhI yaha zarIra ke kucha bhAgoM meM adhika mAtrA meM jamA ho jAtA hai aura jIva kI prANa rakSA kI jagaha prANalevA bhI ho jAtA hai| (215) Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / yogazAstra meM kahA gayA hai ki vasAdhAtu kA nirmANa mAMsa dhAtu se hotA hai| 14 Adhunika vijJAna jagata meM vasAdhAtu ke saMbaMdha meM jainoM kI yaha avadhAraNA mAnya nahIM hai| vasAdhAtu kA nirmANa tailIya padArthoM se hotA hai mAMsa dhAtu se nhiiN| jIvoM ke zarIra meM jo vasA tatva pAyA jAtA hai use vaijJAnika phaiTa selsa (fat cells) yA eDipoja TithyU (adipose tissue) kahate haiN| jIva ke zarIra meM vibhinna prakAra kI kozikAoM meM jaba yaha jamA ho jAtA hai taba ise phaiTa selsa kahA jAtA hai tathA phaiTa selsa ke samUha ko hI eDipoja TizyU kahA jAtA hai| 15 puruSoM evaM mahilAoM donoM ke zarIra me vasA dhAtu pAyA jAtA hai| lekina mahilAoM meM yaha puruSoM kI apekSA adhika mAtrA meM pAyA jAtA hai| mahilAoM evaM puruSoM meM vasAdhAtu ke isa sAmAnya vitaraNa kA kAraNa una donoM kI zArIrika racanA kI vibhinnatA evaM kArya kI prakRti hai| mahilAoM ke zarIra meM dugdha graMthiyA~ pAI jAtI hai| 15. phira isakA zarIra komala hotA hai ina sabakA kAraNa vasAdhAtu hI hai| dugdha graMthiyoM meM vasA dhAtu adhika mAtrA meM pAyA jAtA hai| mahilAoM ko puruSoM kI apekSA zArIrika parizrama kama karanA par3atA hai, zArIrika parizrama kama karane se vasA tatva kama jalatA hai isa kAraNa bhI mahilAoM ke zarIra meM vasAdhAtu kI adhika mAtrA pAI jAtI hai| vasA dhAtu zarIra ko garmI pradAna karatA hai| zArIrika parizrama karane se tathA zvasana prakriyA dvArA jo AksIjana grahaNa kiyA jAtA hai jaba yaha vasA dhAtu se milatA hai taba yaha jalane lagatA hai| jvalana kI isa prakriyA meM atyadhika mAtrA meM tApa utpanna hotA hai aura yaha tApa zarIra ko garmI pradAna karatA hai| zarIra ke kucha aMgoM yathA, hathelI, talave, nitamboM Adi para adhika mAtrA meM jamA rahatA hai| ina sthAnoM para yaha una aMgoM meM pAe jAne vAlI zirAoM kI rakSA karatA hai| zarIra ke ina aMgoM para zarIra ke bhAra ke kAraNa adhika dabAva par3atA hai| isa dabAva ke kAraNa ho sakatA hai ki ina aMgoM meM pAI jAne vAlI vAhikareM phaTa jAtI aura jIva kI mRtyu kA kAraNa bana sakatI hai| lekina yahA~ para jamA vasA tatva ina dabAvoM ko svayaM vahana kara letA hai aura vAhikAe~ surakSita raha jAtI hai| isa taraha ke vasA dhAtu dabAva rakSaka Soakabsorbor) kA kAma karatA hai aura jIvoM ke prANa kI rakSA bhI karatA hai| kabhI-kabhI vasA dhAtu prANiyoM ke peTa, kUlhe, jor3o Adi sthAnoM para adhika mAtrA meM jamA ho jAtA hai isa kAraNa vaha prANI kAphI sthUla ho jAtA hai aura apanA kArya sAmAnya DhaMga se nahIM kara pAtA hai| ata: isa paristhiti meM vasA dhAtu prANI ke lie rakSaka na hokara bhakSaka kI bhUmikA kA kArya karatA hai asthi dhAtu - jIva kA zarIra komala aura kaThora donoM hI prakAra kI vastuoM samikara banA hai| sAmAnya rUpa se komala bhAga mAMsa-pezI se banatA hai jabaki kaThora bhAga kA nirmANa eka vizeSa prakAra ke tatva se hotA hai jise asthi yA haDDI kahA jAtA hai| jIva ke zarIra kA DhA~cA inhIM asthiyoM se banA hotA hai / ina asthiyoM ke Upara mAMsa-pezI carma Adi lage rahate haiN| jinake kAraNa prANI ko eka nizcita AkAra milane ke sAtha sAtha eka vizeSa prakAra kA vyaktitva bhI milatA hai| zarIra ko nizcita AkAra dene, mAMsa-peziyoM Adi ko samyak rUpa se DhalAva pradAna karane ke kAraNa asthiyAM haDDI ko zarIra kA AdhAra bhI mAnA jAtA hai| yogazAstra ke anusAra asthi meda yA carvI se utpanna hone vAlI kIkasa dhAtu haiN|17 kIkasa kA artha kaThora hotA hai aura asthi kI prakRti kaThora hotI hI hai| saMskRta hindI koza meM kIkasa kA artha (216) Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haDDI batAyA gayA hai| 18 ataH yaha spaSTa hai ki asthi kI utpatti meda yA cavIM se hotI hai| vaijJAnikoM kA mata isase bhinna hai| ve asthi ko meda yA carvI se utpanna honA nahIM mAnate hai| unakA kahanA hai ki asthi eka kaThora dhAtu hai aura yaha kailziyama maigniziyama Adi rAsAyanika tatvoM ke kArboneTa phospheTa se banA hai| ina rAsAyanika tatvoM kA sAmAnya bolacAla kI bhASA meM cUnA kahA jAtA hai| ' jIva ke zarIra meM jitane bhI dhAtu pAe jAte hai unheM vaijJAnika saMdarbho meM kozikA kahA jAtA hai| asthi bhI eka dhAtu hai isa kAraNa ise bhI kozika mAnA jAtA hai| ye kozikAe~ bahuzAkhAvita hotI hai aura isa zAkhAoM meM eka vizeSa prakAra kA tatva bharA rahatA hai jise maiTriksa kahA jAtA hai| prANI jaba zaizavAvasthA yA bhrUNAvasthA meM rahatA hai to usake zarIra meM pAI jAne vAlI asthiyA~ atyaMta mulAyama hotI hai aura isa kArTileja ke nAma se jAnA jAtA hai| jaba zizu vRddhi karatA hai taba usakI haDDiyoM kaThora ho jAtI hai aura yahI kaThora bhAga pUrNa asthi kahalAtA hai| isa prakAra hama kaha sakate hai ki prANI ke zarIra meM do prakAra kI haDDiyA~ pAI jAtI hai| 1.mulAyama jise kArTileja kahA jAtA hai aura 2. kaThora jise asthi yA haDDi ke nAma se jAnA jAtA hai| jIva ke zarIra meM jo asthi pAI jAtI hai vaha khokhalI hotI hai| khokhalI hone ke kAraNa inakA vajana kama hotA hai| yadyapi yaha khokhalI hotI hai, paraMtu isakI majabUtI meM kisI taraha kI kamI nahIM pAI jaatii| isakA mukhya kAraNa cUne ke lavaNa hai jo inheM majabUtI pradAna karate haiN| isake khokhalA hone ke kAraNa hai| agara haDDI pUrI taraha Thosa hotI to isakA bhAra kAphI jyAdA honA aura saMbhava thA ki prANI isa atyadhika bhAra ko vahana nahIM kara pAtA phalataH vaha apane kAryoM kA sampAdana samucita DhaMga se nahIM kara paataa| isake sAtha hI sAtha ina khokhale sthAnoM meM lAla asthi majjA bharI rahatI hai| jisameM rudhira vAhiniyA~ hotI hai| inase bhojana grahaNa kara kucha vizeSa kozikAe~ vibhAjana karatI hai phalasvarupa haDDiyA~ baDhatI hai| haDDI ke kAraNa hI prANI calatA hai, bhAra uThAtA hai, baiThatA hai| zarIra ke kucha saMvedanazIla evaM komala aMga haDDI ke dvArA rakSita hote hai jaise hRdaya phefaDA aadi| dekhanA sunanA Adi bhI asthi ke sahayoga se hI saMbhava hai| kyoMki AMkhe haDDI ke bane gole ke aMdara hI rahatI hai aura samyak rUpa se calatI hai jisake kAraNa prANI choTe-bar3I sabhI cIjoM ko dekha pAtA hai| dhvani ke prakaMpana ke kAraNa kAna meM bane haDDI ke hathauDe kAna ke parade para coTa karate haiM jisake kAraNa prANI dhvani ko suna pAtA hai| thoDe se meM kaheM to hama yahI dekhate haiM ki asthi prANI ke lie atyaMta mahatva kI cIja hai| (6) majjA dhAtu * jainoM ne saptadhAtuoM meM majjA ko chaThe sthAna para rakhA hai majjA ko jainoM ne dhAta mAnA hai lekina AyarvedAcAryoM ne ise upadhAta mAnA hai| ataH majjA dhAtu hai yA upadhAtu yaha eka zodha kA viSaya hai, lekina yahA~ hama majjA mAnakara hI cala rahe haiN| isa dhAtu kI utpatti asthi dhAtu se mAnI gaI hai| paraMta vijJAna jagata ke lie yaha bAta mAnya nahIM hai| majjA dhAta asthi ke pole bhAga meM pAI avazya jAtI hai tathA isakA nirmANa bhI vahI hotA hogA lekina isakA yaha artha nahIM lagAyA jA sakatA hai ki yaha asthi dhAtu se utpanna hotA hai| isakI utpatti kaise hotI hai isa saMbaMdha meM abhI zodhakArya cala rahe haiN| vaijJAnikoM ne apane zodha ke anukrama isa dhAtu ke saMbaMdha kaI mahatvapUrNa khoja kie hai - asthi meM pAI jAnI vAlI majjA dhAtu lAla rakta kaNa kA nirmANa karatI hai (jabaki jainoM ne rakta kA nirmANa rasa dhAtu se honA mAnA hai) baccoM ke zarIra meM pAI jAnI vAlI isa dhAtu kA raMga lAla honA jabaki vayaskoM meM isakA raMga pIta varNa kA hotA hai| (217) Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAla rakta majjA yA majjA prANI ke zarIra meM pAI jAne vAlI labI haDDiyoM ke donoM choroM para hI milatA hai| prANI ke zarIra ke hAtha pA~va kI haDDiyA~ jyAdA laMbI hotI hai arthAta ina haDDiyoM meM hI majjA pAyA jAtA hai| ataH hama yaha nahIM kaha sakate haiM ki majjA kA nirmANa asthi dhAtu se hI hotA hai| kucha rogoM kI avasthA meM majjA naSTa hone lagatA hai kyoMki ina rogoM ko utpanna karane vAle rogANu majjA kA hI bhakSaNa karane lagate haiM majjA ke naSTa hone kI sthiti meM lAla rakta kaNa kA nirmANa honA baMda ho jAtA hai phalataH jIva dhIra-dhIre mara jAtA hai| (7) vIrya dhAtu - prANI ke zarIra meM pAe jAne vAle sapta dhAtuoM meM se vIrya dhAtu ke atirikta anya cha: dhAtueM kisI na kisI rUpa meM zarIra kA nirmANa se jur3I rahatI hai paraMtu vIrya dhAtu isa zarIra kI utpatti kA hI kAraNa banatA hai arthAta isake kAraNa hI jIva ko zarIra milatA hai| isa saMsAra meM sAmAnya rUpa se do prakAra ke prANI milate hai - nArI aura puruss| ina donoM ke zarIra meM saptadhAtae~ pAI jAtI hai| jaba ye nArI aura puruSa paraspara milate hai to unake isa milana ko sahavAsa yA saMbhoga kahA jAtA hai| isa prakriyA ke anaMtara donoM ke vIrya milate hai jisase eka navIna zizu kI utpatti hotI hai, phira yaha zizu isI prakriyA ke anaMtara eka nayA zizu utpanna karatA hai, isa taraha se zizu para zizu kI parapaMrA calatI rahatI hai| tAtparya yaha hai ki vIrya dhAtu jo prANI ke zarIra meM pAyA jAnA eka nae zarIra nirmANa kI kSamatA rakhatA hai| yogazAstra ke anusAra vIrya dhAtu kI utpatti majjA dhAtu se mAnI gaI hai| Adhunika vijJAna kI dRSTi se yogazAstra meM vIrya dhAtu ke saMbaMdha meM ullekhita yaha mata kabhI bhI mAnya nahIM ho sakatA hai| kyoMki vIrya dhAtu kI jahA~ utpatti hotI hai vahA~ majjA dhAtu banatA hI nhiiN| nara meM vIrya dhAtu naraja narajananAMga meM banate hai tathA mAdA meM mAdA jananAMga meN| ye donoM hI aMga peTa ke nIce pAye jAte haiN| nara aura mAdA vIrya kahA~ banate haiM yaha eka mahatvapUrNa prazna hai, lekina usakA varNana saMbhava nahIM hai| nara aura mAdA vIrya kaise hote haiM isakA varNana kiyA jA sakatA hai| naravIrya ko zukrANu kahate hai| yaha eka atyaMta sUkSma jIva hai| yaha tIna bhAgoM meM baTA rahatA hai - sira, gardana aura puuNch| pUMcha kI sahAyatA se yaha gati karatA tathA sira kI sahAyatA se mAdA vIrya ke sAtha saMparka karatA hai aura usake sAtha milakara nae zizu utpanna karane ke lie upayukta vAtAvaraNa banAtA hai| mAdA vIrya Dimba ke nAma se jAnA jAtA hai| yaha zukrANu se AkAra meM bar3A hotA hai| sahava sake aMnatara puruSa dvArA skhalita zukkrIta nara jananAMga se hotA huA Dimba ke aMdara praveza karatA hai| jaba zukkrIta Dimba ke aMdara praveza kara jAtA hai taba vaha Dimba niSecita Dimba kahalAtA hai| yaha niSecita Dimba hI kaI prakriyAoM se gujarakara eka nae zizu ko utpanna karatA hai| isa taraha se jaino dvArA pratipAdita saptadhAtu kI avadhAraNA kI vaijJAnika vyAkhyA kI gii| saMdarbha 1. zarIra paryAptiH saptadhAtutayA rasasya pariNamanazakti : - - -sthAnAMga, abhayavRti, 72 rasAsagyamAMsamedo'sthimajjA zukravavarcasAm - yogazAstra, 4/72 (218) Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. raso bhukta-pItAtra-pAna pariNAmajo nisyanda : - - yogazAstra, svapta vivaraNa 4/72 4. hamAre zarIra kI racanA, bhAga II, DaoN. TI. ena. varmA, dI iMDiyana presa, ilAhAbAda, 1938, pRSTha 150 - uddhRta abhidhAna rAjendra koSa, bhAga 6, pR. 482 6. asRgyaraktaM rasasambhavo dhAtu : yogazAstra, sva. 4/72 haiDa buka oNpha phijiyolaoNjI - ena. je. vajIphadAra, paoNpulara buka Dipo, bambaI 1944, pR. 432 / maoNDarna TeksaTa buka oNpha jUlojI : invarTivareTa - Ara. ela. koTapAla, rastogI pablikezas, meraTha, 1990, pR. 458 beMja enATomI : DikripTIva eNDa eplAija - saMpA. TI. bI. jaoNnsTana aura je. vilisa, laoNgamaina grIna eNDa ko. 1942. pR. 517 10. mAMsaM pizitamasRgbhavam - yogazAstra, sva. 4/72 12. haiMDa buka oNpha phijiyolaoNjI, pR. 350 13. vahI - pR. 350 14. medo vasA mAMsasaMbhavam - yogazAstra, sva. 4/72 16. kaThinagdhama mainayUala oNpha praikTikala enATomI saMpA. Arthara rAbinsana, oNksaphorTa yUnivarsiTI presa 1930, pa-. 141-15 / 17. asthi kIkasaM medasambhavam - yogazAstra, sva. 4/72 18. saMskRta-hindI-koza, vAmana zivarAma ApTe, pR. 278 19. TeksTa buka oNpha hyamana hIsTolaoNjI, pR. 101-102 (219)