Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. saMyama kA saundarya eka rAjA rugNa ho gyaa| aneka upacAra kara- rAjA ne apane mantrI se kahA-calo, lambA samaya | vAye to bhI rAjA svastha nahIM huaa| anta meM eka ho gayA hai mahaloM meM baitthe-baitthe| jI ghabarA uThA hai| anubhavI vaidya ne rAjA ko kahA maiM Apako pUrNa mana bahalAne ke lie bagIce meM ghUmane kI icchA ho svastha banA sakatA hU~, para zarta yahI hai ki Apako rahI hai| merI bAta mAnanI hogI / maiM no bhI kahU~ vaisA Apako maMtrI ne kahA-rAjana ! dhamane ke lie mahala Call karanA hogA / byAdhi se saMtrasta rAjA ne svIkRti kI chata bahata hI baDhiyA hai, yadi vaha pasanda nahIM hai sUcaka sira hilA diyaa| cikitsA prArambha huI to tAlAba ke kinAre caleM, jahAM para zItala maMda aura kucha hI dinoM meM rAjA pUrNa svastha ho gyaa| sugandha pavana cala rahA hai, naukA vihAra kareM / para vaidya ne vidAI lete hue kahA-rAjan ! Apa roga se , rAjA to bagIce meM jAne hetu tatpara thaa| maMtrI usa makta ho cake haiM para aba Apako mere batAye hue bagIce meM le jAnA cAhatA thA jisa bagIce meM Ama pathya kA acchI taraha se pAlana karanA hogaa| ke peDa nahIM the| para rAjA ne yaha haTha kI ki mujhe || rAjA ne pUchA-batAo, kauna-sA paraheja hai, Ama khAne kI manAI kI hai, kintu Ama ke per3oM kI aisI kauna sI vastu hai jisakA upayoga mujhe nahIM kI havA khAne kI thor3e hI manA kI hai| karanA hai| ____ maMtrI ne kahA-rAjan jisa gA~va meM nahIM jaanaa| vaidya ne kahA-Ama kA phala Apake lie jahara hai, usa gA~va kA rAstA kyoM pUchanA ? vaidya ne Apake hai jIvana bhara Apako Ama nahIM khAnA hai| lie spaSTa zabdoM meM niSedha kiyA hai| kRpA kara ___rAjA ko Ama atyadhika priya the| vaha hara Rtu Aja Ama ke bagIce kI ora ghUmane hetu na pdhaareN| meM Ama khAtA thaa| jaba usane yaha sunA ki Ama rAjA ne kahA-tuma bahuta hI bhole ho| vaidya nahIM khAnA hai to usane punaH vaidya se jijJAsA prastuta to kevala mAnava ko DarAne ke lie aisI bAta kahate kI-batAiye, dina meM kitane Ama khA sakatA huuN| haiM / vaidya kI bAta mAnanI cAhie, para utanI hI jo vaidya ne spaSTa zabdoM meM kahA ki eka bhI Ama ucita ho| Apa nahIM khA sakate / yadi bhUlakara Apane Ama khA maMtrI ne kahA-Apa apanI ora se mauta ko liyA to phira kisI bhI vaidya aura cikitsaka kI nimantraNa de rahe hai / merI bAta mAniye aura Ama zakti nahIM ki Apako bacA ske| isa paraheja kA ke bagIce kI ora na pdhaariye| pAlana kareMge to Apa sadA roga se mukta rheNge| rAjA ne kahA-vaidya ne Ama khAne kA niSedha rAjA ne vaidya kI bAta saharSa svIkAra lI / caitra kiyA hai, Ama ke per3oM kI havA khAne ke lie kA mahInA AyA / Ama ke phala vRkSoM para maMDarAne niSedha nahIM kiyA hai / calo kaI mahInoM se Ama ke lage / koyala ke kuhUka kI AvAja kuhakane lgii| bagIce meM nahIM gaye haiN| rAjA Ama ke bagIce meM saptama khaNDa : vicAra-manthana 0 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha FO P ate & Personal Use Only
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ pahu~ca gayA / vRkSoM para pake hue Ama havA se jhUma AcArya ne kahA-vatsa ! yadi rAga-dveSa ke rahe the / bagIce meM ghUmakara rAjA Ama ke per3a ke pravAha meM na bahe, samabhAva meM avagAhana kareM to indriyA~ nIce vizrAnti hetu baiTha gayA / maMtrI ne niSedha kiyA parama mitra kI taraha upayogI haiN| yadi indriyoM meM para vaha nahIM mAnA / jyoMhI vaha vRkSa ke nIce baiThA rAga-dvaSa kA pravAha pravAhita hone lagatA hai to eka tyoMhI eka Ama kA phala rAjA kI goda meM Akara indriyA~ zatru bana jAtI haiN| gaMgA kA pAnI pavitra gira pdd'aa| rAjA hAtha meM lekara phala dekhane lgaa| aura nirmala hai para jaba gaMgA meM phaikTriyoM kA, zaharoM usakI mIThI-mIThI madhura gaMdha para vaha mugdha ho kI gandI nAliyoM kA pAnI mila jAtA hai to gaMgA gayA / maMtrI rAjA ke hAtha se phala chInanA cAhatA kA pAnI bhI dUSita ho jAtA hai, usakI pavitratA thA, para rAjA ne kahA-jarA-sA Ama cUsane se naSTa ho jAtI hai| jaba indriyoM ke nirmala jJAna meM koI nukasAna hone vAlA nahIM hai / maMtrI manA karatA kAma, krodha, mada, moha, lobha, rAga aura dveSa kA rahA para rAjA ne Ama ko cUsa hI liyA aura kUr3A-karakaTa milatA hai taba indriya jJAna bhI dUSita dekhate hI dekhate rAjA ke zarIra meM purAnA roga ubhara ho jAtA hai| usa samaya indriyA~ zatru bana jAtI haiN| AyA aura kucha kSaNoM taka chaTapaTAte hue rAjA ne rAga-dveSa kA jaba taka mizraNa nahIM hotA taba taka saMsAra se vidA le lii|| indriya-jJAna gaMgA ke pAnI kI taraha nirmala rahatA hai prastuta udAharaNa bhagavAn mahAvIra ne apane para rAga-dveSa ke mizraNa se vaha viSAkta bana jAtA hai| pAvApurI ke antima pravacana meM diyA hai aura kahA hama jainAgama sAhitya kA gaharAI se anuzIlana hai jisa prakAra rAjA apathya Ahara kara apane kareM to yaha satya hameM sahaja rUpa se samajha A Apako, apane rAjya ko gaMvA baiThA, vaise hI saMyamI skegaa| indriyA~ kevalajJAniyoM ke bhI hotI haiN| ve sAdhaka indriyoM ke pravAha meM bahakara apane saMyama bhI calate haiM kintu unakI indriyoM meM rAga-dvaSa kA dhana ko gaMvA detA hai| indriyA~ ucchRkhala haiM jo mizraNa na hone se unako kevala Ipithika kriyA isake pravAha meM bahatA hai, vaha sAdhanA ke patha para lagatI hai| sAmparAyika kriyA nhiiN| airyApathika nahIM bar3ha sakatA etadartha hI zAstrakAroM ne indriya kriyA meM rAga-dveSa na hone se karma bandhana nahIM saMyama para bala diyA hai| indriya saMyama karane vAlA hotA / bhagavatI sUtra meM spaSTa varNana hai ki kevalasAdhaka sAdhanA ke patha para nirantara bar3hatA hai| jJAnI ko pahale samaya meM karma Ate haiM, dUsare samaya eka ziSya ne AcArya se jijJAsA prastuta kI- meM vedana karate aura tIsare samaya meM ve karma nirjarita zAstroM meM likhA hai ki indriyA~ prabala puNyavAnI se ho jAte haiN| karma bandhana ke lie asaMkhyAta samaya prApta hotI haiM / ekendriya avasthA meM kevala eka hI cAhie aura binA rAga-dveSa ke karma kA bandhana nahIM / indriya hotI hai para jyoM-jyoM akAma nirjarA ke hotaa| jaba indriyoM rUpI tAroM meM rAga-dveSa kA karaMTa dvArA prabala puNya kA saMcaya hotA hai taba kramazaH pravAhita hotA hai tabhI karma bandhana hotA hai isIlie indriyA~ prApta hotI haiN| Apa puNya se prApta una jJAniyoM ne preraNA dI ki indriyoM kA saMyama kro| indriyoM ke niyantraNa hetu kyoM upadeza dete haiM ? hamArI indriyAM bahirmukhI haiN| ve bAhara ke kyoMki binA indriyoM ke na jJAna ho sakatA hai, na padArthoM ko grahaNa karato haiM aura rAga-dvaSa se saMpRkta hai| dhyAna ho sakatA hai| isalie indriyA~ hamArI zatru hokara karmoM kA anubandhana karatI hai jitanA nahIM mitra hai| vikAsa ke mArga para hameM agrasara adhika tIvra rAga yA dveSa hogA utanA hI adhikAra karane vAlI hai| phira unake niyantraNa kA upadeza / bandhana hogA, nikAcita karma bandhana kA mUla kAraNa kyoM ? indriyoM meM rAga-dvaSa kA tIvra pravAha * saptama khaNDa : vicAra-manthana sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha For Private Personel Use Only
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ | pravAha jaba pravAhita hotA hai taba tIbra gAr3ha bandhana vikasita karane ke lie indriya saMyama Avazyaka hI lA hotA hai| jaba indriyoM kA pravAha antarmukhI hotA nahIM anivArya hai| hai vaha saMyama kahalAtA hai| __ eka rUpaka hai / rAjaprAsAda meM eka dAsI pratibhAratIya sAhitya meM kUrma kA udAharaNa bahuta dina rAjA aura mahArAnI kI zayyA taiyAra karatI ho prasiddha rahA hai cAhe jaina paramparA rahI ho, cAhe thii| eka dina usa mulAyama zayyA ko dekhakara unake vaidika paramparA aura cAhe bauddha paramparA / sabhI ne ke antarmAnasa meM yaha vicAra udbuddha huA-zayyA hA kUrma ke rUpaka dvArA yaha batAyA hai ki kUrma jaba to bahuta hI mulAyama hai do kSaNa sokara dekhU kitanA SN khatarA upasthita hotA hai, taba vaha apanI indriyoM Ananda AtA hai aura jyoMhI usane sone kA upa21 ko gopana kara letA hai / jaba indriyoM ko gopana kara krama kiyA tyoMhI use gaharI nidrA A gii| use letA hai taba koI bhI zakti use samApta nahIM kara patA hI nahIM calA, kitanA samaya bIta gayA hai| sakatI / indriya saMyamI sAdhaka ko bhI koI bhI jaba samrATa sone ke lie mahala meM pahu~ce apanI | bAhya padArtha apanI ora AkarSita nahIM kara sktaa| zayyA para dAsI ko soyA huA dekhakara unakA krodha CB jaina sAhitya ke itihAsa meM AcArya sthUlabhadra kA sAtaveM AsamAna meM pahu~ca gayA aura jo hAtha meM beMta STI udAharaNa AtA hai| sthUlabhadra kozA vezyA ke vahA~ kI char3I thI, usase jora se usakI pITha para maarii|| para 12 varSa taka rhe| pitA kI zavayAtrA dekhakara dAsI har3abar3Akara uTha baitthii| samrATa ko dekhakara vaha unake mana meM vairAgya bhAvanA ubuddha huI aura ve eka kSaNa stambhita raha giiN| samrATa ne kahA- terI tu kaise so gaI? gaye / tathA guru kI AjJA ko zirodhArya kara ve cAra aura unhoMne dUsarI beMta usakI pITha para de maarii| GB mAha taka kozA ke vahA~ para rahe / usa raMgamahala meM dAsI khilakhilAkara ha~sane lgii| jyoM-jyoM beMta laga mA rahakara bhI unakA mana pUrNa virakta rahA aura vezyA rahe the rone ke sthAna para vaha haMsa rahI thii| ra ko bhI unhoMne vairAgya ke raMga meM raMga diyaa| yahI samrATa ne anta meM use haMsane kA kAraNa puuchaa| 5 kAraNa hai maMgalAcaraNa meM bhagavAna mahAvIra aura usane kahA-rAjan ! maiM bhUla se kucha samaya so gaI gautama ke pazcAt unakA nAma Adara ke sAtha smaraNa jisase itanI mAra sahana karanI par3I hai| Apa to kiyA jAtA hai / eka AcArya ne to likhA hai- isa para rAta-dina sote haiM to batAiye Apako indriya vijetA sthUlabhadra muni kA nAma caurAsI kitanI mAra sahana karanI pdd'egii| naraka meM kitanI caubIsI taka smaraNa kiyA jaaegaa| dAruNa vedanA bhoganI pdd'egii| itihAsa ke pRSTha isa bAta ke sAkSI haiM ki jo dAsI kI bAta sunakara samrATa ko cintana karane rAjA-mahArAjA aura bAdazAha indriyoM ke gulAma ke lie bAdhya honA par3A ki indriya asaMyama kitanA bane unakA patana ho gyaa| aura unake kAraNa deza khataranAka hai| indriya asaMyama ke kAraNa hI AtmA paratantratA kI ber3iyoM meM jakar3A gyaa| deza ko vividha yoniyoM meM bhaTakatA hai aura dAruNa vedanA paratantra banAne vAle indriyoM ke gulAma rhe| isI- kA anubhava karatA hai| isalie indriya saMyama kA lie mahAmAtya kauTilya ne spaSTa zabdoM meM likhA hai mahatva samajheM / eka-eka indriya ke AdhIna hokara ki zAsaka aura sAmAjika prANI ko indriyavijetA prANI apane pyAre prANoM ko ga~vA baiThatA hai para jo honA cAhie / zArIrika svAsthya ke lie bhI, pA~coM indriyoM ke adhIna hotA hai usako kitanI AdhyAtmika jIvana ke lie atIndriya cetanA ko vedanA bhoganI par3atI hai ? brahmadatta cakravartI ko (zeSa pRSTha 462 para) saptama khaNDa : vicAra-manthana 488 C sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha FPMate & Personal Use Only