Book Title: Sanskrut ke Do Aetihasik Champu Author(s): Baldev Upadhyay Publisher: Z_Agarchand_Nahta_Abhinandan_Granth_Part_2_012043.pdf Catalog link: https://jainqq.org/explore/212106/1 JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLYPage #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRtake do aitihAsika campU DaoN0 baladeva upAdhyAya saMskRtameM aitihAsika kAvyoMkI gaNanAmeM ina mahattvapUrNa campuoMkA bhI samAveza nitAnta Avazyaka hai| ina donoM campuoMke racayitA dakSiNa bhAratake nivAsI the jinameM eka to haiM mahilA aura vaha bhI rAjAkI paTTamahiSI, aura dUsare hai puruSa aura vaha bhI caritanAyakake sAnnidhyameM rahanevAle vidvAn / inameM se prathamakA nAma hai varadAmbikA pariNaya campU aura dUsarekA AnandaraMgavijaya campa / saMkSipta paricayase bhI unakA aitihAsika mahattva bhalIbhAMti jAnA jA sakatA hai| 'varadAmbikApariNaya' campakI racayitrI haiM tirumalAmbA, vijayanagarake zAsaka rAjA acyutarAyakI dhrmptnii| granthake antameM nirdiSTa paricayameM ye apaneko 'vividha vidyApragalbharAjAdhirAjAcyutarAya-sArvabhauma-premasarvasvavizvAsabhU' kahA hai jisase inakI rAjAkI paTTamahiSI honekI bAta spaSTataH dyotita hotI hai / tirumalAmbAko kAvyapratibhA sacamuca zlAghanIya hai| eka bAra hI sunakara navya kAvya, nATaka, alaMkAra, purANAdikoMkI dhAraNA karane meM ve apaneko jo samartha batalAtI hai to yaha vizeSa atyukti nahIM hai| yajJa yAgAdikoMmeM brAhmaNa vargako dAna dene tathA unase AzIrvAdase saubhAgya pAnekA ve svataH ullekha karatI haiN| vijayanagarake kavijanoMke AzrayadAtA itihAsavizruta rAjA kRSNadeva rAya (I0 san 1509-1530) ke anantara acyutarAya 1529 IsvImeM rAjagaddIpara baiThe tathA 1542 I0 taka zAsana kiyA / inhIMkI paTTamahiSI honekA gaurava tirumalAmbAko prApta hai| acyutarAya itihAsameM sAdhAraNa koTike zAsaka mAne jAte haiN| isa tathyakA samarthana yaha campakAvya bhI karatA hai, kyoMki vaha unake kisI parAkrama-pradarzaka zUrakAryake viSayameM sarvathA mauna hai| gadya-padyakI mizrita zailImeM nibaddha yaha kAvya AzvAsa yA ucchvAsameM vibhakta na hokara eka hI prakaraNavAlA manoraMjaka grantha hai| isake ArambhameM candravaMzakA thor3A varNana hai aura vizeSa varNana hai acyutarAyake pajya pitA rAjA nasiMhakA jinhoMne dakSiNa bhAratakA digavijaya kara apanA prabhutva pratiSThita kiyA / inhIMkI dharmapatnI oMbAmbAke garbhase tirupatike ArAdhyadeva bhagavAn nArAyaNakI kRpAse acyutarAyakA janma haa| rAjyapara abhiSikta honeke bAda rAjAne kAtyAyanIdevIke mandirameM eka sukumArasubhagA varadAmbikA nAmnI rAjakanyAko dekhA aura usIke sAtha rAjAke vivAhake vRttakA vistRta varNana isa campUmeM kiyA gayA hai| isa laghuvRttako lekhikAne apanI naisargika AlokasAmAnya pratibhAke sahAre khUba hI puSTa tathA vizada kiyA hai| vIrarasa (nasiMhakA varNana) tathA zrRMgArarasakA citraNa bar3I sundaratAse kiyA gayA hai| RtuvarNanabhI camatkArI hai| tirumalAmbAkA yaha campUkAvya vizeSa sAhityika mahattva rakhatA hai| isameM padyoMkI apekSA gadyakA hI prAcurya hai / samAsabhUyastva (samAsakI bahulatA), jise alaMkArake AcArya gadyakA jIvAtu mAnate haiM, isameM 1. sampAdaka DaoN0 sUryakAnta mUla aMgrejI anuvAdake sAtha, caukhambhA prakAzana, vArANasI, 1970 / 142 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samparNarUpase vidyamAna hai| varNanakI kalAmeM kaviko lokAtIta sAmarthya prApta hai| acyutarAyake zArIrika saundaryakA, aMga-pratyaMgakA, jitanA AlaMkArika tathA vistRta vivaraNa tirumalAmbAne kiyA hai, utanA zAyada hI kisI strI kavikI lekhanIse prasUta ho| lambe-lambe samAsa, zabdoMkA vipula vinyAsa, navIna arthokI kalpanAyeM samasta vizeSatA isa campUko mahattvazAlI banA rahI haiN| gadyake saundaryakA paricaya to kAvyake adhyayanase hI prApya hai| padyoMkA alaMkAra camatkAra ina uddharaNoMkI sahAyatAse sahaja hI anumeya hai| tAlAbameM snAna karanevAlI rAnIkI upamA meghake bhItara kauMdhanevAlI bijalIke sAtha kitanI upayukta hai mahaH sarovAriSu kelilolA nimajjanonmajjanamAcarantI / balAhakAntaHparidRzyamAnA saudAminIvAjani caJcalAkSI // (zloka 151) yaha mAlopamA bhI apanI sundaratAke lie zlAghanIya hai dugdhAmburAzilaharIva tuSArabhAnum arthaM navInamanaghA sukaverivoktiH / pratyaGmukhasya yaminaH pratibheva bodhaM prAsUta bhAgyamahitaM sutamombamAmbA // (zloka 60) isa kamanIya kalpanAkA saundarya niHsandeha prazaMsAkA pAtra hai| sandhyAkA samaya hai / AkAza bahumUlya nIlamakA kesara bharA bAksa hai| sUrya hI jisakA mANikyakA Dhakkana hai / bAla candramAne apanI capalatAvaza usa Dhakkanako haTA diyA hai jisase kesara sAyaM sandhyAke rUpa meM cAroM ora chiTakA huA bikhara gayA hai| sandhyAke svarUpakA bodhaka yaha rUpaka kitanA sundara tathA kitanA navIna nirIkSaNase prasUta hai aravindabandhu-kuruvinda-pidhAne capalena bAlazazinA byapanIte / ghusRNaM viyanmaghavanIlakaraNDAt galitaM yathA ghanamadRzyata sandhyA // (zloka 157) dUsarA aitihAsika campU AnandaraMgavijaya' campU aitihAsika dRSTise sAtizaya mahattvazAlI hai| isake praNetA zrInivAsa kavi haiM jinhoMne apane AzrayadAtA AnandaraMga pillai ke viSayameM yaha mahanIya campa likhA hai| AnandaraMga pillai (1709-1761 I0) 18vIM zatImeM eka viziSTa rAjanayika, vyApArI tathA pANDicerIke phrAMsIsI gavarnara prasiddha DUpleke bhAratIya kArindA the jinhoMne phrAnsake zAsanako sudRr3ha tathA vistRta banAne meM vizeSa yoga diyA thaa| ye sAhityake bhI upAsaka the| inake dvArA nirmita tathA tamila bhASAmeM nibaddha DAyarI (dainandinI) kA anuvAda madrAsa zAsanakI orase bAraha jildoMmeM prakAzita haA hai / yaha dainandinI pratidinakI ghaTanAoMkA nirdeza karatI hai jo usa kAlakI sAmAjika, Arthika tathA rAjanaitika dazA jAnane ke lie nitAnta upayogI hai| inhIMke jIvanacaritakA ramaNIya varNana zrInivAsa kavine kiyA hai| granthake antameM unhoMne apane pitA gaMgAdharakI prazasti eka padyameM dI hai| AnandaraMgavijaya campU ATha paricchedoM (stavakoM) meM vibhakta hai| isakI racanAkA samaya 4854 1 DaoN0 rAghavanake sampAdakatvameM madrAsase prakAzita 1948 / 2 'DAyarI oNpha AnandaraMga pillai ke nAmase 12 jildoMmeM yaha grantha madrAsa zAsana dvArA prakAzita hai (1904-1928) / itihAsa aura purAtattva : 143 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalivarSa arthAt 1752 IsvI hai| caritanAyakake utkarSakAlakA varNanaparaka yaha kAvya unakI mRtyuse nau sAla pahile nirmita haA thaa| Arambhake stavakoMmeM AnandaraMgake janma, yauvana tathA vivAhakA varNana bar3e vistArake sAtha kavine kiyA hai| isa campUke SaSTha-saptama stavakoMmeM dakSiNa bhAratameM 18vIM zatImeM honevAle kA Tika yuddhoMkA varNana tathA AnandaraMgakA unameM mahanIya yogadAnakA vivaraNa bar3e vistArase kiyA gayA hai| isa varNanameM aneka navIna aitihAsika tathyoMkA udghATana hai jinakI jAnakArI paricita itihAsase nahIM hotii| aMgrejoM tathA phrAnsIsiyoM meM honevAle tatkAlIna itihAsake parijJAnake lie yaha campU atyanta mahattvapUrNa siddha hotA hai| aitihAsika vRttake varNanake nimitta samucita gadya-padyakA prayoga yahA~ bar3e vivekake sAtha kiyA gayA hai / na lambe-lambe samAsoMkI bharamAra hai aura na zleSAdi dvArA apracalita zabdoMkA pryog| bhASApara kavikA adhikAra hai / zailI prasAdamayI hai| naye-naye viSayoMkA bhI samAveza manoraMjaka DhaMgase kiyA gayA hai| AnandaraMgane pANDicerImeM apane lie vizAla vaibhavapUrNa mahala banavAyA thA jisake Upara eka bar3I ghar3I lagA rakhI thii| usa yugake lie nitAnta abhinava isa vastukA varNana kavike zabdoMmeM dekhiye| kitanA vizada tathA AkarSaka hai niryatnaM yatra ghaNTA dhvanati ca bhavane bodhayantI muhurtAn daivajJAn harSayantI samayamavirataM jJAtukAmAnazeSAn / prAptuM zrIraGgabhUpAt phalamanudinamAgacchatAM bhUsurANAM tat siddhi sUcayantI prakaTayatitarAmadra tAM rAgabhaGgIm // _ (anaMgaraMga campU 4 / 22) phrAnsIsI zAsakake lie kavine 'haNarAja' zabdakA prayoga kiyA hai / isa yugameM vidharmI videzI vyApAriyoM ke lie 'haNa' zabdakA prayoga hone lagA thaa| veMkaTAdhvarIne bhI apane vizvaguNAdarza campameM isI zabdakA prayoga aMgrejoMke lie kiyA hai / zaradke varNanameM yaha upamA bar3I sAmayika haiAsInnirmalamambaraM mana iva zrIraMganeturmahat tatsampattirivAbhivRddhimagamat kSetreSu zasyAvaliH / haMsAstatra tadAzritA iva janA hRSTA babhUvustarAM / bhraSTazrIradasIyazatrutativat jAtA mayUrAvaliH // -5 / 58 isa padyameM RtukA varNana AnandaraMgake prasaMgIya vastuoMke sAtha bar3I sundaratAse sampanna hai / yuddhavarNanameM bar3A jora-zora hai aura navIna tathyoMkA Akalana bhI hai| nijAmaputrake yuddhakA yaha dRzya dekhiye jisameM apanI jAna bacAne meM vyagra yoddhAoMke dvArA parityakta mUlyavAn AbhUSaNoMko cANDAla (janaMgama) loga baTora rahe the aura hUNa loga (aMgreja loga) ratnakI poTaliyoMko lUTa rahe the prANatrANaparAyaNArisubhaTatyaktorumUlyasphurad bhUSAnveSijanaMgamaughanibiDakroDa nirastAtmani / 1. draSTavya bhUmikA bhAga pR0 48-78 jisameM sampAdakane samagra ghaTanAcakrakA vizada varNana prastuta kiyA hai| 144 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ skandhAvAramabhUt kSaNena samare tasminnijAmAtmaje vIre hanta dhanaugharatnapaTalIluNTAkahUNotkaram // AnandaraMga 750 madrAsakA tamila nAma 'cennapadrana' yA 'cennapurI' hai| isa nAmake rahasyakA udghATana yaha campa karatA hai| madrAsake kileke pAsa hI 'cennakezava'kA mandira thA aura unhIMke nAmapara yaha nagara 'cennakezavapura' kahalAtA thA; usIkA saMkSipta rUpa 'cennapaTTana' hai| isakA nirdeza do bAra isa campameM hai' / phalata: itihAsa tathA sAhitya donoM duSTiyoMse yaha campa mahattva rakhatA hai| (kha) AninAya sa puraM navametat cennakezavapurAryakasArtham, pR0 69 / itihAsa aura purAtattva : 145