Book Title: Sangraha vrutti se Asangraha vrutti ki aur
Author(s): Agarchand Nahta
Publisher: Z_Kailashchandra_Shastri_Abhinandan_Granth_012048.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/212091/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMgrahavRttike asaMgrahavRttikI ora agaracandra nAhaTA, bIkAnera vizvake samasta prANiyoMmeM mAnava eka vicArazIla aura viziSTa prANI hai| manakI vizeSa zaktike dvArA usane naye AviSkAra kiye, aneka prakArake cintana aura kAryoM dvArA viSa aura amata gholA / isIliye zAstrakAroMne manuSyako hI sabase U~ce aura nIce padoMkA adhikArI mAnA / phalataH vaha sAtaveM naraka taka nIce aura U~cese U~ce mokSa takako pA sakatA hai| mAnasika aura zArIrika zaktimeM samaya-samaya para bahuta adhika utthAna aura patana yAnI krAnti huI aura usa vikAsa paramparAkA itihAsa bahuta hI rocaka evaM jJAnavardhaka hai| anya prANiyoMkI apekSA saMgraha aura asaMgraha vRtti bhI manuSyoMmeM hI adhikase adhika parimANameM pAI jAtI hai| saMgrahake sAdhana aura saMrakSaNameM upAya bhI sabase jyAdA usIko prApta evaM jJAta haiM aura usIne saMgrahavRttike lAbhAlAbhakA sabase adhika cintana va anubhava karake asaMgraha vRtti yA tyAgakI ora sabase adhika pragati kI hai| prastuta lekhameM mAnavakI ina donoM prakArakI vRttiyoMke vikAsakA saMkSipta itihAsa jaina dRSTikoNase upasthita kiyA jA rahA hai, kyoMki jainadharmameM aparigrahako sabase adhika mahattvakA sthAna milA hai| jaina tIrthaMkaroM Adine tyAgakI uccatamabhUmikAkA sparza kiyA aura pratyeka jainIke liye parigrahakA parimANa tathA icchA va macchIkA saMkoca Avazyaka mAnA gayA hai| hiMsA AdikI taraha hI parigrahako pApa aura aparigrahako dharma mAnA gayA / koI bhI prANI janma lete samaya zarIrake atirikta koI bhI vastu sAtha lekara nahIM aataa| ataH svabhAvataH vaha aparigrahI-sA hai kyoMki jAte samaya bhI saMgrahakI huI koI bhI vastu sAtha nahIM le jAI jA sktii| saMgrahavRtti saprayojana hai| jyoM-jyoM manuSyakI AvazyakatAyeM aura icchAyeM bar3hatI haiM, vaha adhikAdhika saMgrahakI ora pravRtta hotA hai| aura jaba saMgrahIta yA asaMgrahIta padArthoM kI muchI yA mamattvakA tyAga kara detA hai, taba vaha aparigrahI, nivRtta yA tyAgI kahalAtA hai / jainadharma nivRtti yA tyAga pradhAna hai| bhogoMse haTakara tyAgakI aura bar3hanA hI jainadharmakA sandeza hai kyoMki bhoga va saMgrahavRtti caMcalatA, viSamatA, bandha aura azAntike kAraNa hai aura samatvakA adhikAdhika vikAsa jainadharmakI sAdhanAkA mukhya dhyeya hai| jainagranthoMke anusAra, vizvake utthAna aura patanakI pradhAnatAko lakSyameM rakhate hue ina yugoMko avasarpiNI aura utsarpiNI nAmoMse vibhAjita kiyA gayA hai| utsarpiNI kAlameM kramazaH utthAna aura avasarpiNImeM kramazaH avanati hotI jAtI hai| pratyeka kAlake 6-6 cakra yAne Are hote haiN| vartamAnameM avasarpiNI yAne avanati kAla cala rahA hai| prANiyoMkA deha mAna, Ayu zakti AdimeM kramazaH hrAsa hotA jA rahA hai| prathama tIna Aroke samaya kramazaH hrAsamAna hote hue bhI unameM jIvana eka sA~cemeM DhalA huA thaa| vaha ya galika kAla thA arthAt strI aura puruSa yugmake rUpameM sAtha hI janma lete, vayaska hone para unameM strI aura puruSakA sambandha hotA aura phira yugalikako janma dekara hI ve mara jAte / aisA kahA gayA hai ki usa samaya zarIra va AyukA parimANa bahuta adhika thA para unakI icchAe~, AvazyakatAe~, AhAra Adi bahata hI kama the / kalpavRkSoMse hI unakI AvazyakatAoMkI pUrti ho jAtI thii| khAneko phala aura pahananeko -143 - Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kapar3e, AbhaSaNa ityAdikI pUrti dasa prakArake vRkSoMse hI ho jAtI thI, unheM saMgraha karane aura saMrakSaNa karanekI koI AvazyakatA va cintA na thii| jaba, jo, jitanI AvazyakatA huI, una vRkSoM dvArA unakI pUti ho jaatii| isa tarahakA eka sA~ce meM DhalA huA-sA jIvana vyatIta honese use bhoga-bhamikA kAla kahA gayA hai / asi, masi, kRSi Adi karmoMkI utpatti hone para uttaravartI samayako karmabhUmi kAla kahA gayA hai| jyoM-jyoM una vRkSoMkI phaladAyI zakti kama huI aura yugalikoMkI kSudhA Adi AvazyakatAyeM bar3hIM, no IrSyA, kalaha, dvaSa Adi bar3hane ke sAtha corI aura saMgrahavatti bhI bddh'ii| paramparAse prApta apane vakSoMke phaloMse jaba unakI icchAoMkI pUrti na hotI (kyoMki pahalekI apekSA ve phala kAla kama dene lage the), to dUsaroMke hisseke vRkSoMse bhI lAbha uThAnekI vRtti jaagii| saba samaya eka samAna utpAdana nahIM honese saMgrahakI AvazyakatA bhI ho AI kyoMki jisa samayameM AvazyakatAke anurUpa sAmagrI na mile, usa samayake lie kucha kaThinAI va asuvidhA pratIta hone lgii| isase sabhI prakArakI anaitikatA va aparAdha bhI bddh'e| kramazaH tIsare Areke antameM aisI viSama aura krAntikArI paristhiti meM prathama tIrthaMkara RSabhadevakA janma huaa| inhoMne apane yugameM eka apUrva krAnti kI, kyoMki vaha saMkrAnti kAla thaa| idhara manuSyoMkI santAnoMkI adhikatA honI prArambha huI, to utpAdanake sAdhana bhI bar3hAne Avazyaka ho gaye / "AvazyakatA hI aviSkArakI jananI hai"ke siddhAntAnusAra bhagavAna RSabhadevane kRSi, asi, masi Adi samasta karma, kalAkauzala strI-puruSoMko sikhAye / unhoMne puruSoMko bahattara aura striyoMkI causaTha kalAoMko pATha par3hAyA / utpAdana aura janasaMkhyA-donoMkI abhivRddhi huii| apanI-apanI zakti aura buddhike anupAtase utpAdana AdikI kamI-bezI honese logoMkI Arthika sthitimeM viSamatA aaii| kisIne apanI mAnasika va zArIrika zaktiyoMkA upayoga kara AvazyakatAoMse adhika utpAdanakara bahuta bar3A saMgraha kara liyA, to koI vyaktiisa kSetrameM pichaDa gye| isa taraha saMgrahavattikA sUtrapAta hokara kramazaH AvazyakatAyeM baDhoM aura unase bhI bahata adhika icchAyeM bar3hoM / AvazyakatAoMkI pUrti to phira bhI ho sakatI haiM kyoMki jIvana sImita hai aura zaktiyoMkA vikAsa aparimita hai| para icchAyeM to AkAzake samAna ananta haiM / ataH unakI pUrti honA asaMbhava hai| eka icchAkI pUrti huI to dUsarI aneka prakArakI icchAyeM jAga utthegii| aba saMgraha kevala apane liye hI nahIM, parivAra bar3hanese sAre parivArake liye bhI bar3hAnA Avazyaka ho gyaa| phira sabhI vyakti eka samAna utpAdana kara nahIM sakate, isaliye jo utpAdana karanemeM samartha hai, unheM unake lie bhI cintA honI svAbhAvika hai| phira jaba santAnake prati mamatva yA moha bar3hatA gayA, to unheM va unakI saMtati ke liye-isa taraha kaI pIr3hiyoMke liye saMgraha karane kI pravRtti ne jora pkdd'aa| manISI vyaktiyoMne saMgrahIta dhana yA padArthokI tIna gatiyA~ batalAyI haiM-dAna, bhoga aura vinAza / bhogake liye Aya sImita hai aura adhika bhoga roga Adi doSoMkA kAraNa hai, isaliye dAna dharmako khUba mahatva diyA gayA hai, kyoMki bhoga aura dAnake rUpameM upayoga na haA to saMgrahakA tIsarA mArga vinAza hI hogA, cAhe vaha kisI bhI tarahase ho / svecchAse nahIM, to anicchAse bhI saMgrahIta vastuoMko kisI bhI taraha chor3anA hogA hii| ataH unakA dAna karake hI sadupayoga kyoM na kiyA jAya ? RSabhadevake pahale jo yugalika jIvana thA, usameM na atibhoga thA, na yoga thA, na una pApa thA, na dharmamaya jIvana thaa| anaitikatA va pApa na hokara eka sA~cemeM DhalA haA-sA jIvana thA / manakI kulaSita vattiyA~ na thoN| isaliye unake lie devagatikA hI vidhAna milatA hai| idhara jaba pApa pravattiyA~ panapoM, to dharmakI AvazyakatA ho uThI, isaliye naraka aura mokSake dvAra khula gye| karmamaya jIvanake sAtha dharmamaya -144 - Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvanakA sambandha lagA haA hai| usI vikasita zaktikI dizA mor3akara use satkarmameM lagA diyA jAya, to jIvanotthAna avazyambhAvI hai| isIliye kahA gayA hai-'je kamme sUrA te dhamme sUrA' / jo adhikase adhika saMgraha kara sakatA hai, vaha adhikase adhika tyAga bhI kara sakatA hai, vRtti yA zaktiko dizA bhara badalanekI bAta hai| vizvameM jo bhI saMgharSa hai, anIti yA adharma hai, usakA pradhAna kAraNa saMgraha yA mamatva hai| kisI vastupara maine apanApana Aropita kara diyA, to use maiM dUsaroMko na lene dUMgA, na dUMgA hI / usake lie yuddha, dveSa, kalaha-sabhI kucha kiye jAte hai / jo vastu merI nahIM hai, para use prApta karanekI icchA ho gaI, to usake prati merA mamatva jagA aura phira jisa kisI bhI prakArase, dUsarekA vinAza karake bhI, usakI prAptikA prayatna mere dvArA kiyA jaaygaa| sabhI yuddha dvaSa, azAnti aura anaitikatA isI parigrahapara AdhArita haiN| zAnti prAptikA upAya sImita mamatvakA parityAga hai| jIvanopayogI kisI bhI vastupara vyakti vizeSa yA deza vizeSakA adhikAra na hokara yadi vaha sabake lie sulabha ho jAya, vyakti saMyama, tyAgakI ora bar3hate hue dUsaroMke lie una vastuoMko mukta kara de, unase apanApana haTA le, to azAnti svayaM haTa jaavegii| mamatvako dUra karaneke do tarIke hai-mamatvakA parihAra aura mamatvakA vistAra / samatvakI ora bar3haneke lie mamatvakA parihAra to karanA hI hogA, para yadi hama sImita mamatvako haTAkara usakA vistAra karate huye samasta prANiyoMko apanA parivAra hI mAna leM, to usakA pariNAma bhI samatvameM hI pariNata hogaa| koI vastu hamArI nahIM, sAre samAja, rASTra va dezakI hai aura hama saba usIke aMga haiN| yA jo bhI vyakti haiM, ve apane hI hai, aisA mAna lenese alagAva, viSamatAkA bhAva haTakara azAntike kAraNa naSTa ho jAyegeM / "tyAga karate hae bhoga karo" isa upaniSada vAkyakA sandeza bhI yahI hai ki tyAgakA lakSya bhulAyA na jAya, bhogoMmeM Asakti bar3hAI na jAya, vastuoM va dhanake hama TrasTI banakara raheM-gAndhIjIkA yahI sandeza thaa| jainadharmameM muni jIvanake lie asaMgrahI jIvana bitAneke kaThora niyama haiN| kalake bhojanakA bhI muni Aja saMgraha karake nahIM rakha sktaa| usake lie rupaye-paisekA to sparza bhI niSiddha hai| ucca jIvanameM to digambaratva hI apanAyA jAtA hai| zarIrake sivA mayara-picchI kamaNDalake samAna dharmopakaraNoMke atirikta aura koI cIja usake pAsa nahIM rhtii| vaha bhikSAvRtti se AhAra grahaNa karatA hai, vaha bhI hAthameM hii| koI pAtra bhI nahIM rakhA jaataa| dasaraM prakArake sthavirakalpI sAdhaoMke AcArameM vastra. pAtra Adi dharmopakaraNoMkI kucha chUTa rahatI hai| gahasthake lie sarva saMga yA saMgrahakA parityAga sambhava nahIM, para usake lie bhI parigrahakA parimANa karanA pA~cavA~ aNavrata hai| vaha apanI icchAoMko sImita kara le unheM AvazyakatAoMse adhika bar3hane na de / unako aura bhI sImita karaneke liye aNuvratoMke sAtha gaNavrata aura zikSAvrata jor3e gaye haiM, jinameM subahase zAma aura zAmase subaha takake bhogopabhogakA parimANa caudaha niyamoMke dvArA kiyA jAtA hai| jaina muniyoMne vastuoMpara jo vyaktikA mamatva hai usa mamatvako haTAnekA bahuta adhika prayatna kiyA hai| unhoMne dekhA ki eka-eka iMca bhamike lie eka hI mAtAkI kokhase janme hae bhAI-bhAI bhI parasparameM lar3ate haiM / rAjA Adi adhipati to use apanI hI bapautI mAnate hue bar3e-bar3e yuddha taka karate haiM, jinameM lAkhoM vyaktiyoMke prANoMkI aura lAkhoM karor3oMkA dhana va vastUoMkA vinAza hotA hai aura jaldI rAjagaddI prApta karaneke lie putra pitAko mAra DAlatA hai| isa tarahakI vidhvaMsalIlAko dekhakara unakA hRdaya sihara uThA aura una bhUmipatiyoMko sambodhita karate hue unhoMne jo maMgalamaya vANI prasArita kI, usake do namUne Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yahA~ diye jA rahe haiM / aThArahavIM zatAbdIke kavivara dhasiMhane bahuta hI sundara dRSTAntoM dvArA 'dharatIkI ghaNiyApa' yAne mAlakIpana kaisA, isako sundara DhaMgameM pracArita kiyA hai : dharatIkI dhaNiyApa kisI ? bhogatI kite bhU kitA, bhogavasI, mAMharI mAMharI karai mare / ehI taji pAtalAM upari, kakara mili keI dhruvai // 1 // dhapa hI dharaNI ketui dhusi dhari, apaNAita keI dhUvai / ghovI taNI zilA pari dhovI hUMpati, hUM-pati karai huvai / / 2 / / iNa hala kiyA kitA pati Aga, paratikha kitA kitA para pUTha / vasUdhA pragaTa dIsatI vezyA jhajhe bhUpa bhujaMgasU jhaTha // 3 // pAtala silA vezyA pRthvI, iNa cyArAM rI rIti isI / mamatA karai marai so mUrakha kaha, carmasI dhaNiyApa kisI // 4 / / eka dUsare rAjasthAnI kavine bhI kahA hai ki jisa bhUmike lie tuma isa dhana-janakA behada saMhAra karanepara tule hue ho soco to sahI ki isa bhUmiko kauna sAtha lekara gayA hai ? bar3e-bar3e rAjAoMne ise apanAmAnakara mahAbhArata jaise yuddha kie, para antameM unheM bhI jAnA par3A, para bhUmi to yahIM kI yahIM par3I rahI, koI bhI sAtha na le jA sakA : kaho bhoma kuNa le gayA ? eNa bhoma upare rAma rAvaNa hiNa aDIyA, eNa bhoma upare bahu cakra vai raNa paDiyA / eNa bhoma upare gaye vANaMvalI bAraha, eNa bhoma upare khape khohaNa aThAreha / saulA sovata sau sUrimA, darajodhana saMgrahi diyA / etalA rAjA hoI gayA, kaho bhoma kUNa le gayA // 1 // isI taraha samasta paudgalika padArthoM ko, yathAvata zarIra takakI mamatAko haTAneke lie, unhoMne unakI vinazvaratA va unake saMgraha va mamatva dvArA honevAlI kharAbiyoMke viruddha khUba sAhitya likhA va pracAra kiyA aura asaMgraha vRttikI ora bar3haneke lie preraNAdAyaka saMdeza diyaa| jarUrata usake AcaraNa kI hI hai| vizvakI azAntikA mUla kAraNa yaha saMgrahavatti hI hai| isIke kAraNa hiMsA, asatya, corI, vyabhicAra Adi sAre durguNa, vaira-virodha evaM yuddha panapate haiN| isIlie asaMgrahavRtti kI ora bar3hanA hI parama zAntikA mArga hai| saMgraha, parigraha va bhoga hI bhavabhramaNa hetu haiM aura asaMgraha, asaMga, aparigraha va Asakti tyAga hI zAnti evaM kalyANadAyaka hai / sudhIjana isapara svayaM soceM, samajheM aura zreyakI ora bddh'eN|