Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ samavAyAMga sUtra - eka paricaya 0 zrI dharmacanda jaina samavAyAMga sUtra eka se lekara koTi saMkhyA taka ke tathyoM kA samavAya rUpa meM saMkalana hai| ise sthAnAMga sUtra kA pUraka Agama kahA jA sakatA hai: sthAnAMga aura samavAyAMga kA jJAtA hI AcArya, upAdhyAya jaise padoM ko grahaNa kara sakatA hai| samavAyAMga sUtra meM saMkhyAoM ke mAdhyama se vivizva prakAra ke tathyoM kI jAnakArI hotI hai, yathA 1. tIrthaMkara mahAvIra, pArzvanAtha ariSTanemI, naminAtha, munisuvrata, mallinAtha, aranAtha, kunthunAtha, zAntinAtha vAsupUjya, zreyAMsanAtha, zItalanAtha, suvidhinAtha, supArzvanAtha, RSabhadeva Adi ke saMbaMdha meM vividha jAnakAriyA~, yathA- unakI avagAhanA, gaNa, gaNadhara avadhijJAnI, mana paryavajJAnI Adi / 2. cakravartI vAsudeva, baladeva, vimAna, parvata Adi kI jAnakArI ! 3. dvAdazAGga kI jaankaarii| 4. devoM aura nArakoM tathA unake AvAsoM kI jaankaarii| 5. karmasiddhAnta saMbaMdhI jAnakArI, yathA vibhinna karma-prakRtiyoM kI saMkhyA evaM unake nAma, bandha hetu / 6. dharma evaM cAritra saMbaMdhI jAnakArI, yathA- dazavidha dharma, saMyama, parISahajaya brahmacarya aadi| 7. jIva, ajIva, AhAra, zvAsocchvAsa, kAlacakra, jyotiSa, jJAna, loka, puNya-pApa, Asrava saMvara, nirjarA mokSa, kaSAya, samudghAta, madasthAna Adi ke saMbaMdha meM jAnakArI / lekhaka ne samavAyAnusAra viSayavastu se paricita karAyA hai| - sampAdaka zramaNa bhagavAna mahAvIra kI anupama Adeya vANI kA saMkalana sarvaprathama unake pradhAna ziSya gaNadharoM ne bAraha aMgoM ke rUpa meM kiyaa| unameM caturtha aga samavAyAMga sUtra ke nAma se jAnA jAtA hai| samavAyAMga sUtra jaina siddhAnta kA koSa grantha hai / sAmAnya janoM ko jaina dharma se saMbaMdhita viSayoM kA isase bodha prApta hotA hai| isa sUtra kI pratipAdana zailI anUThI hai| isameM pratiniyata saMkhyA vAle padArthoM kA eka se lekara sau sthAna taka kA vivecana kiyA gayA hai| sAtha hI dvAdazAMga gaNipiTaka evaM vividha viSayoM kA paricaya bhI prApta hotA hai / AcArya abhayadeva ke anusAra- prastuta Agama meM jIva, ajIva Adi padArthoM kA pariccheda yA samAveza hai| ataH isa Agama kA nAma 'samavAya' yA 'samavAo' hai| AcArya devavAcaka ne samavAyAMga kI viSaya vastu isa prakAra se kahI hai1. jIva, ajIva, loka, aloka evaM sva samaya para samaya kA samAveza / 2. eka se lekara sau taka kI saMkhyA kA vikaas| 3. dvAdazAMga gaNipiTaka kA paricaya / nandIsUtra meM samavAyAMga sUtra ke paricaya meM 1,44,000 pada aura saMkhyAta akSara batalAye haiN| vartamAna meM yaha sUtra 1667 zloka parimANa hai| isameM krama se pRthvI, AkAza, pAtAla, tInoM lokoM ke jIva Adi samasta tattvoM kA dravya, kSetra kAla aura bhAva kI dRSTi se eka se lekara koTAnukoTi saMkhyA taka paricaya diyA gayA hai! isameM AdhyAtmika tattvoM, tIrthakara, gaNadhara cakravartI aura vAsudeva se
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMbaMdhita varNana ke sAtha bhUgola. khagola Adi kI sAmagrI kA saMkalana bhI kiyA gayA hai| AcArya devavAcaka jI ne kahA ki samavAyAga meM koSa zailI atyanta prAcIna hai| smaraNa karane kI dRSTi se yaha zailI atyadhika upayogI rahI hai| samavAyAga sUtra meM dravya kI dRSTise jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza Adi kA nirUpaNa kiyA gayA hai| kSetra kI dRSTi se loka, aloka, siddhazilA Adi kA varNana kiyA gayA hai| kAla kI dRSTi se samaya, AvalikA, muhUrta Adi se lekara palyopama, sAgaropama, utsarpiNI. avasarpiNI aura pudgala parAvartana evaM cAra gati ke jIvoM kI sthiti Adi para vicAra kiyA gayA hai| bhAva kI dRSTi se jJAna, darzana, cAritra, vIrya Adi jIva ke bhAvoM tathA vArNa, gandha, rasa, sparza, saMsthAna Adi ajIva ke bhAvoM kA bhI varNana kiyA gayA hai| prathama samavAya samavAyAMga sUtra ke prathama samavAya meM jIva, ajIva Adi tattvoM kA vivecana karate hue AtmA, anAtmA, daNDa. adaNDa, kriyA, akriyA, loka-aloka, dharmAstikAya, adharmAstikAya, puNya, pApa, bandha, mokSa, Asava, saMvara, vedanA, nirjarA Adi ko saMgraha naya kI apekSA se eka-eka batalAyA gayA hai| tatpazcAt eka lAkha yojana kI lambAI, caur3AI vAle jambUdvIpa, sarvArtha siddha vimAna. Adi kA ullekha hai| eka sAgara kI sthiti vAle nAraka, deva Adi kA varNana bhI isameM upalabdha hai| dvitIya samavAya dUsare samavAya meM do prakAra ke daNDa, do prakAra ke baMdha, do rAzi, pUrvA phAlgunI aura uttarAphAlgunI nakSatra ke do tAre, nArakIya aura devoM kI do palyopama aura do sAgaropama kI sthiti, do bhava karake mokSa jAne vAle bhavasiddhika jIvoM kA varNana kiyA gayA hai| artha daNDa, anartha daNDa kA vivecana karane ke pazcAt jIva rAzi ajIva rAzi kA vivecana kiyA gayA hai tathA bandha ke do prakAroM meM rAgabandha aura dveSa baca ye do bheda batalAye haiN| rAma meM mAyA aura lobha kA tathA dveSa meM krodha aura mAna kA samAveza kiyA gayA hai| dUsare samavAya ke aneka sUtra sthAnAMga sUtra meM bhI dekhe jA sakate haiN| tRtIya samavAya tIsare samavAya meM tIna daNDa, tIna gupti, tIna zalya, tIna gaurava, tIna virAdhanA, tIna tAre, naraka aura devoM kI tIna palyopama va tIna sAgaropama kI sthiti vAloM kA vivecana karane ke sAtha hI tIna bhava karake mukta hone vAle bhavasiddhika jIvoM kA bhI varNana kiyA gayA hai| jJAna, darzana, cAritra rUpa ratnatraya kA ullekha bhI isa samavAya meM upalabdha hai| caturtha samavAya __ caturtha samavAya meM cAra kaSAya, cAra dhyAna, cAra vikathAe~, cAra saMjJAe~, cAra prakAra ke baMdha, anurAdhA pUrvASADhA ke tAroM, nArakI va devoM kI cAra palyopama va cAra sAgaropama kI sthiti kA ullekha karane ke sAtha hI cAra bhava karake mokSa meM jAne vAle bhavasiddhika jIvoM kA bhI kathana kiyA gayA hai|
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 + .. jinavANI- jainAgama-sAhitya vizeSAGka pA~cavA~ samavAya pA~caveM samavAya meM paMca kriyA, pAMca mahAvrata, pAMca kAmaguNa, pAMca AsravadvAra, pAMca tAre, nAraka davA kI pAMca palyopama va pAMca sAgaropama kI sthiti kA varNana karane ke sAtha hI pAMca bhava karake mokSa meM jAne vAle bhavasiddhika jIvoM kA bhI ullekha kiyA gayA hai| chaThA samavAya lale samavAya meM chaha lezyA, cha: jIvanikAya, chaha bAhya tapa, chaha Abhyantara tapa, chaha chadamastho ke samudAta, chaha arthAvagraha, chaha tAre, nAraka devoM kI chaha palyopama tathA chaha sAgaropama kI sthiti vAloM kA varNana karake chaha bhanna grahaNa kara mukta hone vAle bhavasiddhika jIvoM kA kathana kiyA gayA hai| sAtavA~ samavAya sAtaveM samavAya meM sAta prakAra ke bhaya, sAta prakAra ke samuTmAta, bhagavAna mahAvIra kA sAta hAtha UMcA zarIra, jambUdvIpa meM sAta varSadhara parvata, sAta dvIpa, bArahaveM guNasthAna meM sAta karmoM kA vedana, sAta tAre va sAta nakSatra batAye gaye haiN| nAraka aura devoM kI sAta palyopama kI tathA sAta sAgaropama kI sthiti kA bhI ullekha kiyA gayA hai tathA sAta bhava grahaNa karake mukti meM jAne vAle jIvoM kA bhI varNana hai| AThavA~ samavAya AThaveM samavAya meM ATha maTasthAna, ATha pravacana mAtA, vANavyantara devoM ke ATha yojana U~ce caitya vRkSa Adi, kevalI samudrAta ke ATha samaya, bhagavAna pArzvanAtha ke ATha gaNadhara, cadamA ke ATha nakSatra, nAraka devoM kI ATha palyopaNa va ATha sAgaropama kI sthiti kA kathana karane ke sAtha hI ATha bhava karake mokSa jAne vAle bhavasiddhika jIvoM kA varNana bhI kiyA gayA hai| nauvA~ samavAya navama samavAya meM nava brahmacarya kI gupti rUpa vAr3a. nava brahmacarya ke adhyayana, bhagavAna pArzvanAtha ke zarIra kI nau hAtha kI U~cAI, vANavyantara devoM ko sabhA nau yojana kI U~cI, darzanAvaraNIya karma kI nau prakRtiyAM, nAraka devoM kI nau palyopama aura nau sAgaroSama kI sthiti tathA nau bhava karake mokSa jAne vAle bhavasiddhika jIvoM kA varNana hai| dasavA~ samavAya dasaveM samavAya meM zramaNa ke Tasa dharma, citta-samAdhi ke Tasa sthAna, sumeru parvata kI mUla meM dasa hajAra yojana caur3AI, bhagavAna ariSTomI, kRSNa- vAsudeva, baladeva kI dasa dhanuSa kI U~cAI, jJAnavRddhikAraka Tasa nakSatra, dasa kalpavRkSa, nAraka devoM kI dasa hajAra varSa , dasa palyopama va dasa sAgaropama ko sthiti kA varNana karane ke sAtha hI dasa bhava grahaNa karake mokSa meM jAne vAle bhavasiddhika jIvoM kA bhI kathana kiyA gayA hai| gyArahavA~ samavAya gyArahaveM samavAya meM zrAvaka ko gyAraha pratimAe~ bhagavAna mahAvIra ke
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ | samavAyAMga sUtra - eka paricaya. 15] gyAraha gaNadhara mUla nakSatra ke gyAraha tAre, praivayaka tathA nArakoM va devoM kI gyAraha palyopama aura gyAraha sAgaropama kI sthiti kA varNana hai tathA gyAraha bhava karake mokSa prApta karane vAle bhavasiddhika jIvo ka ullekha bhI isameM hai| bArahavA~ samavAya bArahaveM samavAya meM bhikSu kI bAraha pratimAe~, bAraha prakAra ke saMbhoga (samAna samAcArI vAle zrabhAgoM ke sAtha milakara khAna-pAna, vastra-pAtra, AdAna-pradAna, dIkSA-paryAya ke anusAra vinaya-vaiyAvRtya karanA 'saMbhoga' kahalAtA hai|) kRtikama (khamAsamaNo) ke bAraha Avartana, vijayA rAjadhAnI kI bAraha lAkha yojana kI lambAI-caur3AI batalAyI gayI hai| maryAdA puruSonama zrI rAmacandra jI kI ugra bAraha sau varSa, jaghanya dina rAtri kA kAlamAna bAraha muhUrta, sarvArtha siddha mahAvimAna kI cUlikA se bAraha yojana Upara siddhazilA, siddhazilA ke bAraha nAma, nArako devoM kI bAraha palyopama, bAraha sAgaropama, kI sthiti kA kathana karake bAraha bhava grahaNa karake mukti prApta karane vAle bhavasiddhika jIvoM kA ullekha kiyA gayA hai| terahavA~ samavAya terahaveM samavAya meM kriyA-sthAna ke teraha bheda, IzAna kalpa ke teraha vimAnapAthar3e, bArahaveM pUrva meM teraha nAmaka vastu kA adhikAra, garbhaja, tithaMca paMcendriya meM teraha yoga, sUryamaNDala eka yojana ke ikasaTha bhAgoM meM se teraha bhAga kama vistAra vAlA, nArakI va devoM meM teraha palyopama, teraha sAgaropama kI sthiti kA nirUpaNa hone ke sAtha hI teraha bhava grahaNa karake mokSa pAne vAloM kA bhI kathana kiyA gayA hai| caudahavA~ samavAya caudahave samavAya meM baudaha bhutagrAma (jIvoM ke bheda), caudaha pUrva, bhagavAna mahAvIra ke caudaha hajAra sAdhu, caudaha jIva sthAna (guNasthAna), cakravartI ke caudaha rala, caudaha mahAnadiyA~, nAraka devoM ko maudaha palyopama tathA caudaha sAgaropama kI sthiti ke sAtha caudaha bhava grahaNa karake mokSa pAne vAle jIvoM kA kathana kiyA gayA pandrahavA~ samavAya pandrahaveM samavAya meM pandraha parama adhArmika vRtti vAle deva, naminAtha jI kI pandraha dhanuSa kI U~cAI, rAhu ke do prakAra (parva rAhu aura dhruvarAhu), candra ke sAtha pandraha muhUta taka chaha nakSatroM kA rahanA, caitra aura Asoja mAha meM pandraha-pandraha muhUrta ke dina va rAta honA, vidyAnuvAda pUrva ke pandraha arthAdhikAra, mAnava meM pandraha prakAra ke yoga, (prayoga) tathA nAraka devoM ko pandraha palyopama va pandraha sAgaropama kI sthiti kA varNana hai| isameM pandraha bhava karake mokSa pAne vAle bhavasiddhika jIvoM kA kathana bhI kiyA gayA hai| solahavA~ samavAya solahaveM samavAya meM sUtrakRtAMga sUtra ke prathama zrutaskandha ke solaha adhyayana, anannAnubandhI Adi solaha kaSAya, meru parvata ke solaha nAma, bhagavAna pArzvanAtha ke solaha hajAra zramaNa, AtmapravATa pUrva ke solaha adhikAra, cAracaMbA
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 jinavANI jainAgama sAhitya vizeSAGka aura balicaMcA rAjadhAnI kA solaha hajAra yojana kA vistAra nArakI va devoM kI solaha palyopama tathA solaha sAgaropama kI sthiti kA varNana hone ke sAtha hI solaha bhava karake mokSa jAne vAle bhavasiddhika jIvoM kA kathana bhI upalabdha hai : satarahavA~ samavAya satarahaveM samavAya meM sataraha prakAra kA saMyama aura asaMyama, mAnuSottara parvata kI U~cAI sataraha sau ikkIsa yojana, sataraha prakAra kA maraNa, dasaveM sUkSma saMgarAya guNasthAna meM sataraha prakRtiyoM kA baMdha nArakI devoM kI sataraha palyopama aura sataraha sAgaropama kI sthiti kA varNana karate hue sataraha bhava grahaNa kara gokSa jAne vAle jIvoM kA bhI ullekha kiyA gayA hai| aThArahavA~ samavAya aThArahaveM samavAya meM brahmacarya ke aThAraha prakAra, ariSTanemi jI ke aThAraha hajAra zramaNa, kSullaka sAdhuoM ke aThAraha saMyama sthAna, AcArAMga sUtra ke aThAraha hajAra pada, brAhmIlipi ke aThAraha prakAra, astinAsti pravAda pUrva ke aThAraha adhikAra, pauSa va AsAr3ha mAsa meM aThAraha muhUrta ke dina va aThAraha muhUrta kI rAta, nArakoM va devoM kI aThAraha palyopama va aThAraha sAgaropama kI sthiti kA varNana karane ke uparAnta aThAraha bhava karake mokSa meM jAne vAle jIvoM kA bhI kathana kiyA gayA hai| unnIsavA~ samavAya unnIsaveM samavAya meM jJAtAdharmakathAMga ke prathama zrutaskandha ke unnIsa adhyayana kahe gaye haiM tathA phira kahA gayA hai ki jambUdvIpa kA sUrya unnIsa sau yojana ke kSetra ko saMtapta karatA hai, zukra unnIsa nakSatroM ke sAtha asta hotA hai, unnIsa tIrthakara gRhavAsa meM rahakara (rAjya karane ke pazcAt ) dIkSita hue| nArakoM va devoM kI unnIsa palyopama va unnIsa sAgaropama kI sthiti kA ullekha kiyA gayA hai| bIsavA~ samavAya bIsaveM samavAya meM bIsa asamAdhi sthAna, munisuvrata svAmI kI bIsa dhanuSa kI U~cAI, manodadhi vAtavalaya kI moTAI bIsa hajAra yojana, prANata devaloka ke indra ke bIsa hajAra sAmAnika deva, pratyAkhyAna pUrva ke bIsa arthAdhikAra evaM bIsa koTAkoTi sAgaropama kA kAlacakra nirUpita kiyA gayA hai| kinhI nArakoM va devoM kI sthiti bIsa palyopama va bosa sAgaropama kI batAI gaI hai| ikkIsavA~ samavAya ikkIsave samavAya meM ikkIsa sabala doSa ( cAritra ko dUSita karane vAle kArya), sAta prakRtiyoM kA kSaya karane vAle sAdhaka ke nivRtti cATara guNasthAna meM ikkIsa prakRtiyoM kI sattA, avasarpiNI kAla ke pAMcave, chaThe aura tathA utsarpiNI ke prathama va dvitIya Are ikkIsa-ikkIsa hajAra varSa ke hone kA ullekha hai| kucha nArakoM aura devoM kI ikkIsa palyopama va ikkIsa sAgaropama kI sthiti batalAyI hai / bAIsavA~ samavAya
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ | samavAyAMga sUtra - eka paricaya : isameM bAIsa parISA, dRSTivATa ke bAIsa sUtra. puTugala ke bAIsa prakAra tathA kucha nArakoM-devoM ko bAIsa palyopama va bAIsa sAgaropama kI sthiti kA varNana kiyA gayA hai| teIsavA~ samavAya isameM sUtrakRtAMga sUtra ke 23 adhyayana kahe gaye hai| isa samavAya ke anusAra jambUdvIpa ke teIsa tIrthakaroM ko sUryodaya ke samaya kevalajJAna utpanna huA, bhagavAn RSabhadeva ko chor3akara teIsa tIrthakara pUrvabhava meM gyAraha aMgoM ke jJAtA the, (RSabha kA jIva caudaha pUrvo kA jJAtA thA) neisa tIrthakara pUrvabhava meM mANDalika rAjaH the (RSabha cakravartI the), kula nArako aura devoM kI teIsa palyopama va sAgaropama kI sthiti kA ullekha kiyA gayA hai| caubIsavA~ samavAya isameM caubIsa tIrthakaroM ke nAmoM kA ullekha huA hai| cullahimavanta aura zikharI varSadhara parvatoM kI jIvAe~ caubIsa hajAra nau sau battIsa yojana kI kahI gaI haiN|, caubIsa ahamindra, caubIsa aMgula vAlI uttarAyaNagata sUrya kI pauruSI chAyA, gaMgA-sindhu mahAnadiyoM ke udgama sthala para caubIsa kosa kA vistAra tathA katipaya nAraka devoM ko caubIsa palyApama va caubIsa sAgaropama kI sthiti kA ullekha kiyA gayA hai| paccIsavA~ samavAya isame pA~ca mahAvratoM ko nirmala evaM sthira rakhane vAlI paccIsa bhAvanAe~, mallI bhagavatI kI UMcAI paccIsa dhanuSa, vaitADhya parvata kI U~cAI paccIsa yojana aura bhUmi meM gaharAI paccIsa kosa, TUsare naraka ke paccIsa lAkha narakAvAsa, AcArAMga sUtra ke paccIsa adhyayana, aparyApta mithyAdRSTi vikalendriyoM ke bandhane vAlI nAmakarma kI 25 uttara prakRtiyA~ tathA 5-vIsa sAgaropama kI sthiti varNita hai| chabbIsavA~ samavAya isame dazAzrutaskandha, kalpasUtra aura vyavahAra sUtra ke chabbIsa uddezana kAla, abhavI jIvoM ke mohanIya karma kI chabbIsa prakRtiyA~(mizra moha va samyaktva moha ko chor3akara) nArakI va devoM kI chabbIsa palyopama aura chabbIsa sAgaropama kI sthiti kA varNana upalabdha hai| sattAIsavA~ samavAya isa samavAya meM sAdhu ke sattAIsa guNa , nakSatra mAsa ke sattAIsa dina, vedaka samyaktva ke bandha-rahita jIva ke mohanIya karma kI sattAIsa prakRtiyoM kI sattA, zrAvaka zuklA saptamI ke dina sattAIsa aMgula kI pauruSI chAyA tathA kinhI nAraka devoM kI sattAIsa palyopama aura sattAIsa sAgaropama kI sthiti kA kathana kiyA gayA hai| aTThAIsavA~ samavAya isa samavAya meM AcAra prakalpa ke aTThAIsa prakAra, bhavasiddhika jIvoM meM mohanIya karma ko aTThAIsa pratiyA~, Abhinibodhaka jJAna (matijJAna) ke aTThAIsa prakAra, IzAna kalpa meM aTThAIsa lAkha vimAna, deva gati bAMdhane vAlA jIva
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 jinavANI- jainAgama sAhitya vizeSAvaka nAmakarma kI aTThAIsa prakRtiyoM kA bandhaka, nArakI jIva bhI aTThAIsa prakRtiyoM kA bandhaka (devoM ke zubha prakRtiyA~ tathA nArakI meM azubha prakRtiyAM badhatI haiM) nArakI va devoM kI aTThAIsa palyopama aura aTThAIsa sAgaropama kI sthiti kA ullekha kiyA gayA hai| unatIsavA~ samavAya isameM unatIsa pApa zruta, AsAr3ha mAsa Adi ke unatIsa rAta-dina, samyagdRSTi, samyagdRSTi bhavyajIva dvArA tIrthakara nAma sahita unatIsa prakRtiyoM kA bandha, nAraka devoM ke unatIsa palyopama aura unatIsa sAgaropama kI sthiti kA varNana hai / tIsavA~ samavAya isameM mahAmohanIya karma bandhane ke tIsa sthAna, maNDita putra sthavira kI tIsa varSa kI dIkSA paryAya, dina-rAta ke tIsa muhUrta, aThArahaveM tIrthaMkara aranAtha jI kI tIsa dhanuSa kI U~cAI, sahasrAra devendra ke tIsa hajAra sAmAnika deva, bhagavAna pArzvanAtha va mahAvIra svAmI kA tIsa varSa taka gRhavAsa meM rahanA, ratnaprabhA pRthvI ke tIsa lAkha nArakAvAsa, nAraka devoM kI tIsa palyopama aura tIsa sAgaropama kI sthiti kA ullekha milatA hai| ikatIsavA~ samavAya isameM siddha paryAya prApta karane ke prathama samaya meM hone vAle ikatIsa guNa (ATha karmoM kI ikatIsa prakRtiyoM ke kSaya se prApta hone vAle guNa), mandara parvata dharatI tala para paridhi kI apekSA kucha kama ikatIsa hajAra cha sau teIsa yojana vAlA, sUryamAsa, abhivardhita mAsa meM ikatIsa rAta-dina, nArakI devoM kI ikatIsa palyopama tathA ikatIsa sAgaropama kI sthiti batalAne ke sAtha hI bhavasiddhika kitane hI jIvoM ke ikatIsa bhava grahaNa karake mokSa prApta karane kA ullekha kiyA gayA hai| battIsaveM se cautIsavA~ samavAya battIsaveM samavAya meM battIsa yoga saMgraha, battIsa devendra, kunthunAtha jI ke battIsa sau battIsa (3232) kevalI, saudharma kalpa meM battIsa lAkha vimAna, revatI nakSatra ke battIsa tAre, battIsa prakAra kI nATya vidhi tathA nAraka devoM kI battIsa palyopama va battIsa sAgaropama kI sthiti kA varNana kiyA gayA hai| taiMtIsaveM samavAya meM taiMtIsa AzAtanAe~, asurendra kI rAjadhAnI meM taiMtIsa maMjila ke viziSTa bhavana tathA nAraka devoM kI taiMtIsa palyopama tathA sAgaropama kI sthiti batalAI gaI hai| cauMtIsaveM samavAya meM tIrthakaroM ke cautIsa atizaya cakravartI ke cauMtIsa vijayakSetra, jambUdvIpa meM utkRSTa cauMtIsa tIrthaMkara utpanna honA, asurendra ke cautIsa lAkha bhavanAvAsa tathA pahalI, pAMcavI, chaThI aura sAtavIM naraka meM cauMtIsa lAkha narakavAsa batalAye haiN| paiMtIsaveM se sAThavA~ samavAya paiMtIsaveM samavAya meM vANI ke paiMtIsa atizaya Adi, chatIsaveM meM +
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ samavAyAMga sUtra -- eka paricaya 163 uttarAdhyayana sUtra ke chattIsa adhyayana Adi, saiMtIsaveM meM saiMtIsa gaNadhara, saiMtIsa gaNa, ar3atIsaveM meM bha pArzvanAtha kI ar3atIsa hajAra zramaNiyA~, unatAlIsaveM meM bha. neminAtha ke unatAlIsa sau avadhijJAnI, cAlIsaveM meM bha. ariSTanemi kI cAlIsa hajAra zramaNiyA~, ikatAlIsaveM meM bhagavAna naminAtha kI ikatAlIsa hajAra zramaNiyA~, bayAlIsaveM meM nAma karma kI 42 prakRtiyA~, bha mahAvIra kI 42 varSa se kucha adhika dIkSA paryAya, tenAlIsaveM meM karma vipAka ke 43 adhyayana, cauvAlIsaveM meM RSibhASita ke 44 adhyayana, paiMtAlIsaveM meM mAnava kSetra, sImAnta narakAvAsa, uDu vimAna (pahale- dUsare devaloka ke madhyabhAga meM rahA gola vimAna) aura siddha zilA, ina cAroM meM pratyeka kA vistAra 45 lAkha yojana kA batalAyA gayA hai| chiyAlIsaveM meM dRSTivAda ke 46 mAtRkApada aura brAhmIlipi ke 46 mAtRkAkSara, saiMtAlIsaveM meM sthavira agnibhUti ke 47 varSa gRhavAsa meM rahanA, ar3atAlIsaveM meM bha. dharmanAtha ke 48 gaNoM, gaNadharoM kA, unapacAsaveM meM trIndriya jIvoM kI 49 ahorAtra kI sthiti, pacAsaveM meM bha munisuvrata kI 50 hajAra zramaNiyA~, ikyAnaveM meM nava brahmacaryo ke 51 uddezana kAla, bAvanaveM meM mohanIya karma ke 52 nAma, tirepanaveM meM bha mahAvIra ke 53 sAdhuoM kA eka varSa kI dIkSA ke bAda anuttara vimAna meM jAnA, caupanaveM meM bharata airavata kSetra ke 54-54 uttama puruSa, bha. ariSTanemi 54 rAtri taka chadgastha rahe, pacapanaveM meM mallI bhagavatI kI 55 hajAra varSa kI kula Ayu, chappanaveM meM bha. vimalanAtha ke 56 gaNa va gaNadhara, sattAnaveM meM mallI bhagavatI ke 5700 mana paryavajJAnI zramaNa, aTThAnaveM meM jJAnAvaraNIya, vedanIya, Ayu, nAma aura antarAya ina pAMca karmoM kI 58 uttara prakRtiyAM, unasaThaveM meM candra saMvatsara kI eka Rtu meM 59 ahorAtri tathA sAThaveM samavAya meM sUrya kA 60 muhUrta taka eka maNDala meM rahane kA ullekha hai| ikasaThaveM se sauvA~ samavAya ikasaThaveM samavAya meM eka yuga meM 61 Rtu bhAsa, bAsaThaveM meM bhagavAna vAsupUjya ke 62 gaNa va gaNadhara tiresaThaveM meM bha. RSabhadeva ke 63 lAkha pUrva taka rAjya siMhAsana para rahane ke pazcAt dIkSA lenA, causaThaveM meM cakravartI ke bahumUlya 64 hAroM kA, paisaThaveM meM mauryaputra gaNadhara ke dvArA 65 varSa taka gRhavAsa rahakara dIkSA lenA, chiyAsaThaveM meM bha zreyAMsanAtha ke 66 gaNa aura 66 gaNadhara, matijJAna kI utkRSTa sthiti 66 sAgara, sar3asaThaveM meM eka yuga meM nakSatra mAsa kI gaNanA se 67 pAsa, ar3asaThaveM meM dhAtakIkhaNDa meM cakravartI kI 68 vijaya, rAjadhAniyA~ aura utkRSTa 68 arihanta honA, unahataraveM meM mAnavaloka meM meru ke alAvA 69 varSa aura varSadhara parvata, sattaraveM meM eka mAsa aura bosa rAtri vyatIta hone para tathA 70 rAtri zeSa rahane para paryuSaNa karane kA ullekha hai / ikahataraveM samavAya meM bha ajitanAtha va sAgara cakravartI kA 71 lAkha pUrva taka gRhavAsa meM rahakara dIkSita honA, bahatarahaveM meM bha mahAvIra kI Ayu 72 varSa honA, puruSoM kI 72 kalAe~, tihataraveM meM vijaya nAmaka baladeva dvArA 73 lAkha kI Ayu pUrNa kara siddha honA, cauhataraveM meM agnibhUti dvArA 74 varSa kI Ayu pUrNa kara siddha honA, pacahataraveM meM bha. suvidhi nAtha jI ke 7500 kevalI honA varNita
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ jinavANI- jainAgama sAhitya vizeSAGka 164 hai / liyara meM vidyuta kumAra Adi bhavanapati devoM ke 76 - 76 lAkha bhavanoM sattahattaraveM meM samrAT bharata dvArA 77 lAkha pUrva taka kumArAvasthA meM rahane aura 77 rAjAoM ke sAtha dIkSita hone, aThahattaraveM meM gaNadhara akagita jI kA 78 varSa kI Ayu meM siddha hone kA kathana hai| unnAsIveM samavAya ye chalaM naraka ke madhyabhAga se vanodadhi ke nIce caramAnta taka 79 hajAra yojana kA antara tathA assIveM samavAya meM tripRSTha vAsudeva ke 80 lAkha varSa taka samrATa pada para rahane kA ullekha kiraNa gayA hai| ikyAsI samavAya me 8100 manaHparyavajJAnI hone, kyAsIveM meM 8.2 rAtriyA~ bItane para bhagavAna mahAvIra kA jIva garbha meM saharaNa kiye jAne, viyAsave me bha. zItalanAtha ke 83 gaNa aura 83 gaNadhara hone, caurAsIveM meM bha. RSabhadeva kI 84 lAkha pUrva kI aura, bha. zreyAMsa kI 84 lAkha varSa kI Ayu hone pinyAsIveM meM AcArAMga ke 85 uddezana kAla, chiyAsIve meM bhagavAna suvidhinAtha ke 86 gaNa va 86 gaNadhara hone kA kathana hai| satyAsIveM meM jJAnAvaraNIya aura antarAya ko chor3akara zeSa 6 karmoM kI 87 uttara prakRtiyA~ batAyI gaI haiN| aTaThayAsIveM meM pratyeka sUrya aura candra ke 88-88 mahAgraha, navAsIveM meM tIsare Are ke 89 hajAra zramaNiyoM tathA nabbateM samavAya meM bha. ajitanAtha va zAntinAtha ke 90 gaNa va 90 gaNadhara hone kA ullekha kiyA gayA hai| ikarAnaveM samavAya meM bhagavAna kunthunAtha ke 91000 avadhijJAnI zramaNa. carAnaveM meM gaNadhara indrabhRti kA 92 varSa kI Ayu pUrNa kara mukta honA, tirAnaveM meM bha. candraprabha ke 93 gaNa aura 93 gaNadhara bha zAntinAtha ke 9300 caudaha pUrvadhArI zramaNa. caurAnave meM bha. ajitanAtha ke 9400 avadhijJAnI, pinyAnaveM meM bha. pArzvanAtha ke 95 gaNa aura 95 gaNadhara chiyAnave meM pratyeka cakravartI ke 96 karor3a gAMva, sattAnaveM meM ATha karmoM kI 97 uttara prakRtiyA~, aTThAnaveM meM revatI va jyeSThA paryanta unnIsa nakSatroM ke 98 tAre, ninnANaveM meM meru parvata bhUmi se 59000 yojana U~cA tathA sauveM samavAya meM ga. pAzrvanAtha kI aura sudhana svAmI kI Ayu eka sau varSa kI batalAyI gayI hai| anya samavAya sauveM samavAya ke bAda kramaza: 150-200-280-300-350400-450-500 yAvat 1000 se 2000, do hajAra se dasa hajAra dasa hajAra se eka lAkha, usase 8 lAkha aura karor3a kI saMkhyA vAle vibhinna viSayoM kA ina samavAyoM meM saMkalana kiyA gayA hai| koTi samavAya ke pazcAt 12 sUtroM meM dvAdazAMgI kA gaNipiTaka ke nAma se sArabhUta paricaya bhI diyA gayA hai 1 upasaMhAra samavAyAMga sUtra meM vibhinna viSayoM kA jitanA saMkalana huA hai, utanA viSayoM kI dRSTi se saMkalana anya AgamoM meM kama huA hai| jaise viSNu muni ne tIna paira se virAT vizva ko nApa liyA thA, vaisI hI sthiti samavAyAMga sUtra kI hai| vyavahAra sUtra meM sahI hI kahA gayA hai ki sthAnAMga aura sagavAyAga kA jJAtA ho AcArya upAdhyAya jaise gauravapUrNa pada ko dhAraNa kara sakatA hai, kyoMki ina sUtroM meM
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ | samavAyAMga sUtra -- eka paricaya 165 AcArya-upAdhyAya ke liye atyadhika upayogI evaM jAnane yoya Avazyaka sabhI bAtoM kA saMkalara hai| isa Agama meM jahAM AtmA saMbaMdhI svarUpa kA, karma-bandha ke hetuoM kA. saMsAra vRddhi ke kAraNoM kA vivecana milatA hai, vahIM karma-bandhanoM se mukti pAne ke upAya mahAvrata, samiti. gupti, dazavidha dharma tapa. sayama, parISaha jaya Adi kA bhI sAMgopAMga privacana miTatA hai| khagola,--bhUgola, saMbaMdhI, nArakI-devatA saMbaMdhI jAnakArI ke sAtha tIrthaMkaroM ke gaNa, gaNadhara, sAdhu, mana garyavajJAnI, avadhijJAnI, paMcakalyANaka tithiyA Adi kI aitihAsika jAnakArI bhI pradAna kI gayI hai| mukhya rUpa se yaha Agama gA rUpa hai, para kahIM-kahIM bIca-bIca meM nAmAvalI va anya vivaraNa saMbaMdhI gAthAe~ bhI AyI haiN| bhASA kI dRSTi se bhI yaha Aga mahatvapUrNa hai| kahIM kahIM alaMkAroM kA prayoga huA hai| saMkhyAoM ke sahAre bha. RSabhadeva. pArzvanAtha, mahAvIra svAgI aura unake pUrvavartI- pazcAtvartI caudahapUrvI, avadhijJAnI aura viziSTa jJAnI muniyoM kA bhI ullekha hai| samavAyAMga sUtra ke aneka sutra AcArAMga meM, aneka sutrakRtAga meM, aneka bhagavatI sUtra meM, aneka praznavyAkarA sUtra meM, auSapAtika sUtra meM, jIvAbhigama sUtra meM. panavaNA sUtra meM, jambUdvIpa prajJapti sUtra meM, sUryaprajJapti sUtra meM, uttarAdhyayana sUtra meM tathA anuyoga dvAra sUtra meM kahIM saMkSepa meM to kahIM vistAra se ullikhita haiN| yoM to samavAyAMga sUtra kA pratyeka samavAya, pratyeka sUtra pratyeka viSaya ke jijJAsuoM evaM zodhAniyoM ke liye jJAtavya mahattvapUrNa tathyoM kA mahAna bhaNDAra hai, para rAmavAyAMga ke antima bhAga ko eka prakAra se 'saMkSipta jaina purANa'' kI saMjJA dI jA sakatI hai| vastuna: vastuvijJAna, jaina siddhAnta aura jaina itihAsa kI dRSTi se samavAyAga eka atyadhika mahatva kA aMga zruta hai| -rajisTrAra, akhila bhAratIya zrI jaina ratna AdhyAtmika zikSaNa borDa, ghoDoM kA cauka, jodhapura