Book Title: Samvatsari Parvano Zagado Author(s): Parmanand Kapadia Publisher: Prabuddha Jivan 1948 Catalog link: https://jainqq.org/explore/249706/1 JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLYPage #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ તા. ૧-૮-૪૮ ૨૧૯ રૂપીયા વાપરવાની છુટ મળી છે. તેમાં ૧૦૬ કરોડ અગાઉના વ૫ રાયા વિનાના પડી રહેલા તે જ અને નવા માત્ર ૧૦૭ કરોડ રૂપીયા મળ્યા. -આ રૂપીયામાંથી આવતા એક વર્ષમાં વીશ કરોડ રૂપિયા અલંગમાંથી ડોલરમાં ફેરવી આપવામાં આવશે. પછીના બે વર્ષમાં કેટલા રૂપિયા ડોલરમાં ફેરવી આપવામાં આવશે તેને નિર્ણય એ વખતે થશે. ૩-બ્રિટીશ સરકારે હિંદમાં જે લશ્કરી સરંજામ હિંદી સરકારને સોંપી દીધું છે, અને જેની ચેપડાની કીંમત પાંચ અબજ રૂપીયા બતાવવામાં આવી હતી તેનું કાયમી નિરાકરણ ૧૩૩ કરોડ રૂપીયે કરવામાં આવ્યું છે અને તે રકમ અલગ પુરાંતમાંથી બ્રિટીશ સરકારને ચુકવાઈ જશે. ૪-હિંદી સરકાર અને પ્રાતિય સક ર વતી ઈંગ્લેન્ડમાં રહેલા પેનશનરોને જે રકમ દર વર્ષે કેટલાયે વર્ષો સુધી ચુકવવી પડે તેમ છે તે બધું બ્રિટીશ સરકાર હિંદ વતી ચુકવશે અને તેને બદલામાં બ્રિટીશ સરકારને અલગ પુરાંતમાંથી ૨૨૪ કરોડ રૂપીયા આપી દેવાયા છે. પ-અલગ પુરાંતનું વ્યાજ નામ રૂપ પણ ટકે નકકી કરવામાં આવ્યું છે. અલીગ પુરાંતમાંથી આ ત્રીવલીય કરાર મુજબની બધી રકમ ઉપડી ગયા પછી હિંદ ખાતે ૧૦૬૫ કરોડની પુરાંત બાકી રહેશે. તેમાંથી ૨૬૫ કરોડ રૂપીયા ચલણી નાણું સામે અનામત રહેશે. હિંદ વાપરી શકે તેવી અલીગ પુરાંત ત્રણ વર્ષની આખરે આઠ અબજ રૂપીયા રહેશે. હિંદી સરકારના નાણાપ્રધાનનો મોટામાં મેટ સંતેષ એ છે કે આ અલગ પુરાંત ઘટાડવાની કે માંડી વાળવાની કઈ વાત જ બ્રિટીશ સરકારે રજુ કરી નથી. એટલે હવે તે આપણું લેણું સાચું ઠયું. હવે તેમાં ફાંદા કરવાની વાત ટકશે નહિ. જો કે આ ત્રી પીય કરારના લખાણમાં આવી કોઈ વાતને નિર્દોષ નથી તે સ્પષ્ટ વાત છે. હિંદના પાયાના ઉદ્યોગો માટે, ખેતી વિકાસ માટે, ઉદ્યોગોના ઘસાયેલા યંત્રને બદલવા માટે અને ફુગાવો અટકાવા માટે પરદેશમાંથી હિંદને મોટા પ્રમાણમાં વસ્તુઓ આયાત કરવી પડશે. તેના પ્રમાણમાં તેમ જ આગલા કામચલ.ઉ બે કરારોની સરખા- મણીમાં ત્રણ વર્ષ માટે માત્ર ૧૦૭ કરોડ રૂપીયા છુટા કરવામાં આવે તે ધણું ઓછા છે. પણ તેમાં હિંદી સરકારને એટલે જ દોષ છે. આગલા બે કામચલાઉ કરારમાં ૧૧૦ કરોડ રૂપીયા વાપરવાની છુટ મળી તે બીલકુલ વાપર્યા નહિ. તેથી બે રીતે આપણો ઈસ નબળે પડે છે. (૧) આગલા અનુભવ ઉપરથી આપણી વપરાશ ઓછી અંકાય (૨) નવા કરારમાં એક સામટી મેટી રકમ છુટી થાય નહિ, એટલે જુની બચત અને નવી રકમ ભેગી ગણાય. તે જ રીતે ડેલરમાં ફેરવી આપવાને લગતી કલમ પણ બહુ સંતોષકારક નથી, પરંતુ ધીરે ધીરે ઘણું દેશ સ્ટર્લીગના ચલણ ઉપર આવતા જાય છે તે મોટી રાહત છે. લશ્કરી સરંજામની અને ધીરાણ પટ્ટા નીચે આપેલી કેટલીયે વસ્તુઓની આખી રકમ અમેરિકાએ ઈગ્લેન્ડ પાસેથી બીસ્કુલ લીધી હેતી તેમ જ આવી વસ્તુઓ વેચવા જતા સાધારણ રીતે જે કિંમત ઉપજે છે તે જોતા પાંચ અજબની કિંમતને સરંજામ આપણને ૧૩૦ કરોડ રૂપિયામાં મળે તેમાં કોઈ ભારે લાભ જેવું નથી. ઠીક છે કે અલગ પુરાંતમાંથી બારેબાર પત્ય તેટલી નીરાંત. - તેવું જ લગભગ પેનશનનું છે. પણ તેમાં બ્રિટીશ સરકારની મિટામાં મોટી ફાવટ એ છે કે આ બહાને તેમણે પિતાની પ્રજાની હિંદ પાસેથી લેવાના પેનશને આજથી મેળવી લીધા. અલગ પુરાંતેને ખરો નિકાલ ત્યારે થાય કે જ્યારે બ્રિટીશ પ્રજાની હિંદમાં રહેલી મેટી મિહકતે હિંદને વેચી દેવામાં આવે અને બાકીની રકમના રીતસર હતા કરી કાયમી કરાર કરી નાખવામાં આવે. નહિતર આવા કામચલાઉ કરારથી ગમે તેટલા આલીંગ છુટા કરવામાં આવે પણ જ્યાં માલ ખરીદવાની જગતમાં પડાપડી છે : ત્યાં લેણુ પેટે આપણને માલ આવાની તેઓને શી ઉતાવળ હોય? છુટેલા સ્ટર્લીંગ વગર વપરાયેલા રહેવાનું એક કારણ કદાચ આ પણ હોય, પરંતુ હવે ઘણું દેશમાં સ્ટર્લીંગનું હુંડીઓમણ ચાલુ થયું છે એટલે માલ ખરીદવાની અગાઉ જેવી મુશ્કેલી નહિ રહે. છતાં રાજકિય ક્ષેત્રમાં કામ કરવાને ટેવાયેલા આપણા પ્રથમ પંકિતના કાર્યકર્તાઓએ આ શક આર્થિક ક્ષેત્રમાં માથું મારવું પડશે. આર્થિક પ્રશ્નો પ્રજા માટે કવનમરણના પ્રશ્નો છે. રાજકારણુ એકબીજા ઉપર અવલંબીને પ્રજાની પ્રગતિના સાધન રૂપ બને છે. બાપાલાલ કેશવલાલ દેશી. જૈન શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક વિભાગ અને સંવત્સરિ પર્વનો ઝગડે. આજ કાલ કેટલાક સમયથી જૈન સમાજના શ્વેતાંબર મૂર્તિ પૂજક વિભાગને તિથિનું ભૂત વળગ્યું છે. આ ભૂતની પકડના પરિણામે આચાર્યો આચાર્યો અને પ્રત્યેકના અનુયાયી શ્રાવક શ્રાવો વચ્ચે ઝધડો ચાલ્યા જ કરે છે અને તેને હજુ કોઈ અન્ત જ આવતે થી. જે બાબત સામાન્ય દૃષ્ટિએ બહુ જ નજીવી અને સહેલાઈથી નિરાકરણ થવા યોગ્ય લાગે તે બાબત જૈન સમાજમાં એક ચકલું ઝગડાનું મૂળ બની રહેલ છે. આજ કાલ આવે મતભેદ અને પક્ષભેદ આગામી પયુંષણના અન્ત આવતું સંવત્સરિપર્વ કમરે ઉજવવું તે પ્રશ્ન પરત્વે શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક વિભાગમાં ઉભો થયેલ છે. સાધારણત: ભાદરવા સુદ ૪ ને સંવત્સરિના દિવસ તરીકે કંઈ કાળથી મુકરર કરવામાં આવેલ છે. આ ચેથને સપ્ટેમ્બર માસની છઠ્ઠી તારીખે ગોઠવવી કે સાતમી તારીખે બેઠવવી એ બાબત જૈન સમાજના આગેવાન આચાર્યો વિષે મતભેદને વિષય બની રહેલ છે. છઠ્ઠી તારીખે સેવાર આવે છે;' સાતમી તારીખે મંગળવાર આવે છે. કેટલાક જાણીતા આચાર્યોએ સાતમી મંગળવારના પક્ષમાં પિતાને નિર્ણય જાહેર કર્યો છે. આગામે- ધારક' શ્રી. સાગરાનંદરિએ છઠ્ઠી તારીખ અને સોમવારને સંવરિના શુભ દિવસ તરીકે સ્વીકારેલ છે. સાગરા નંદસૂરિના અનુયાયીઓ તેમણે સંમત કરેલ દિવસે અને અન્ય આચાર્યોના અનુયાયીઓ તેમણે જાહેર કરેલ દિવસે સંવત્સરિ ઉજવશે અને જ્યાં એક સ્થળે અને એક જ ઉપાશ્રયે બંને પક્ષના અનુયાયીઓ એકઠા થયાના હશે ત્યાં જે કાંઈ સમજુતી ઉપર અવાયું નહિ હોય તો સંવત્સરદિવસે સંવત્સરિના જ કારણે બને પક્ષો પરસ્પર ઝગડશે અને એકમેક પ્રત્યેના દેશોની ક્ષમાપના કરવાને બદલે કલેશ કંકાસ અને વેરઝેરની વૃદ્ધિ કરશે. આમ સંવત્સરિનો દિવસ કો રખે એ બાબત વિષે મતભેદ કેમ ઉભો થયે છે તે જેમને આ બાબતની કશી માહીતી નથી તેમને સમજાવવાની જરૂર છે. હિંદુ કે જેમાં જૈનોને સમાવેશ થતે જ આવ્યા છે તે હિંદુ પંચાંગનું વર્ષ ચંદ્રની ગતિના આધારે નિર્માણ કરવામાં આવ્યું છે, જ્યારે અંગ્રેજી પંચાંગનું વર્ષ સયની ગતિ ઉપર નિર્માણ કરવામાં Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 પ્રબુદ્ધ જૈન તા. 1-8-48 આવ્યું છે. સૂર્યને પૃથ્વી આસપાસની અથવા તે આજના ખગો- માહીતી અનુસાર પિતાને સ્વતંત્ર અભિપ્રાય રજુ કરવાને સંપૂર્ણ ળશાસ્ત્ર પ્રમાણે પૃથ્વીને સર્યા આસપાસની પ્રદક્ષિણા પૂરી કરતાં અધિકાર છે પણ જ્યારે સંવત્સરિ જેવા મહત્વના દિવસને ચોકકસ 365 દિવસ લાગે છે, અને આ 365 ને બાર ભાગમાં વહેંચી કરવાનો સવાલ હોય અને એ પણ આખો સમુદાય એક સાથે દઈને અંગ્રેજી બાર મહી નક્કી કરવામાં આવ્યા છે. હિંદુ મહીને ઉજવે એ અનેક દ્રષ્ટિએ ઇષ્ટ અને આવશ્યક હોય ત્યારે જવાબદાર સુદ 1 થી વદ અમાસ સુધી હોય છે અને આ મહીને કદી આચાર્યોએ આવા મતભેદમાંથી સમાજના ભાગલા ન પડે અને પર૨૮, કદી 30 અને કદી 31 દિવસનો હોય છે અને આખું વર્ષ સ્પર કડવાશ પેદા ન થાય એ હેતુથી જેમ બને તેમ જલ્દથી એકમત , લગભગ 351 દિવસનું હોય છે અને સૌય વર્ષ સાથે તેને મેળ ઉપર આવવાનું જરૂરી લેખાય અને આવા સગોમાં કોઈ પણ શાણે મેળવવા માટે દર ત્રણ વર્ષે હિંદુ વર્ષમાં એક અધિક માસ આવે માનવી કાં તો સમાધાન કરી લે અથવા તે પિતાને આગ્રહ છે. હવે ચંદ્રની અનિયમિત ગતિને લીધે શુદ એકમથી પુનમની મુદત છોડી દે, પણ આવી નાની બાબતમાં વીખવાદ તો કદિ પણ ઉભે અથવા તે વદ એકમથી અમાસની મુદત પુરા પંદર દિવસની હતી થવા ન દે. પણ આ શાણપણ, દીર્ધદષ્ટિ, લોકસંગ્રહની વૃત્તિ, તાથી. કેઈ પખવાડીયું 14 દિવસનું તે કોઈ પખવાડીયું 16 એકતા અને સંગઠ્ઠનની બુદ્ધિ અપણા આચાર્યોએ કંઇ કાળથી દિવસનું હોય છે. આ કારણે પુખuડીઅરની તિથિઓમાં કદિ વૃદ્ધિ ગુમાવી દીધી છે અને પરિણામે ભાગલા, કલેશ અને કંકાસ આપણા અથવા તે કદિ ક્ષય આવે છે. સમાજજીવનમાં અનિવાર્ય બન્યા છે. આવા તાત્વિક, વૈજ્ઞાનિક, કે તિથિઓ આમ તે “ધી જ સરખી છે. એમ છતાં પણ ખગોળની ગણતરી સંબંધમાં જ્યારે બે મત ઉભા થાય છે ત્યારે સામાન્ય માનવીઓથી બધા દિવસ કઠણ સંયમ પાળી ન શકાય કોણ સાચું કે કેણુ ખોટું એને એકાન્ત નિર્ણય અશકય હોય કે વ્રત નિયમ ઉપવાસાદિ જેવી વિશિષ્ટ ધર્મકરણી થઈ ન શકે છે. પ્રત્યેકની માન્યતા સત્યાંશ ઉપર નિર્ભર હોય છે અને સાપેક્ષએ ધ્યાનમાં લઈને તેમ જ જે કાંઇ થાય તે સમુદ્રમાં ભાવે સત્ય હોય છે. પણ જ્ઞાન અને સંશોધનના ક્ષેત્રમાં મતભેદ અને માન્યતાભેદ એક વસ્તુ છે અને સમાજબંધારણ અને સમાજધાસમુદાયમાં અને એકસરખી રીતે થવું જોઈએ. એ ધારણ સ્વીકારીને લગભગ બે દિવસના ગાળે અવતી એક એક તિથિને રણના ક્ષેત્રમાં મતભેદ કે માન્યતાભેદને અમુક હદથી આગળ લંબાવજૈન સંપ્રદાય તરફથી વિશિષ્ટતા આપવામાં આવી છે અને એને વામાં આવે છે તેમાંથી અનર્થની પરંપરા નીપજે છે. અહિં જ વિવેક, પર્વતિથિ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. હવે શુદ્ધ પંચાંગના ધોરણે સમન્વય, બાંધછોડ અપેક્ષિત રહે છે. કમનસીબે આ વિવેક, સમન્વય યા બાંધછોડ આપણા જૈન સમાજે કંઇ કાળથી ગુમાવ્યા છે અને તે કોઈ પણ તિથિની વૃદ્ધિ પણ આવે અને ક્ષય પણ આવે. આમ થાય તે વ્રતનિયમને લગતું નકકી કરવામાં આવેલું સમુદ્ર પરિણામે ભગવાન મહાવીરના નિર્વાણ પછીને ઇતિહાસ સંપ્રદાય અને પેટાસંપ્રદાયની ઉદ્ભવપરંપરાથી ભરેલું જોવામાં આવે છે. આમ છતાં ઘેરણુ શી રીતે જળવાય ? આ સમસ્યાને નીકાલ જૈન સંપ્રદાયે એવી રીતે કર્યો છે કે જ્યારે કે ઈ પણ પર્વતિથિને ક્ષય આવે ત્યારે “પણ સામુદાયિક ધાર્મિક જીવન બને ત્યાં સુધી સુગ્રથિત એકધારું પર્વતિચિની આગળની તિથિનો ક્ષય ગણુ અને જ્યારે કોઈ પર્વ રહે એ હેતુથી દીર્ધદષ્ટિ ધરાવતા પૂર્વપુરૂષેએ પર્વતિથિની ક્ષદ્ધિને આમતેમ ગોઠવીને પર્વ તિથિની એકરૂપતા જાળવી રાખી છે. આજે તિથિની વૃદ્ધિ આવે ત્યારે તે પછીની તિથિની વૃદ્ધિ ગણુવી તિશિશુદ્ધિના ચિત્રવિચિત્ર ખ્યાલો જૈનાચાર્યોની સમય બુદ્ધિને ગુંચવી અને પતિથિને એમને એમ કાયમ રાખવી. દાખલા તરીકે રહેલ છે, ગુંગળાવી રહેલ છે અને પરિણામે જૈન સમાજના સામુદાયિક પર્વતિથિ આઠમ હોય અને તેને શુદ્ધ પંચાંગના ધોરણે ક્ષય જીવનની રહી સહી એકરૂપતા ઉત્તરોત્તર નષ્ટપ્રાય થઈ રહી છે. આવતો હેય તે સાતમો ક્ષય કરો અને વૃદ્ધિ આવતી પ્રસ્તુત પ્રશ્નમાં ત્રીજાને ક્ષય થાય કે છઠને ક્ષય થાય કે આખરે હોય તે નોમની વૃધ્ધિ કરવી અને આઠમને કાયમ રાખવી. પાંચમને ક્ષય સ્વીકારી લેવામાં અાવે–આ બાબત ગૌણ છે. સંવઆને સાદે અને સીધે અર્થ એ થયું કે જૈન સંપ્રદાયે તિથિની સરિપર્વનું ઉધાપન સૌ કોઈ એક સાથે કરે એ અતિ આવશ્યક પંચાગગત શુધ્ધિને ધમકરણીની સામુદાયિક નિયમિતતાની અપે. ' અને મહત્વની બાબત છે. ભારત જન મહામંડળનું થડા સમય પહેલાં ક્ષાએ ગૌણ લેખી છે. અને આ પર્વતિથિએ તે બધા એકસરખી એક અધિવેશન મળ્યું હતું. તેમાં આખા જૈન સમાજમાં વેતાંબર રીતે સ્વીકારે અને ઉજવે એવું ધોરણ રવીકારવામાં આવ્યું છે, મૂર્તિપૂજક, દિગંબર અને સ્થાનકવાસી કે તેરાપંથી સર્વ વિભાગમાં હવે આગામી સંવત્સરિના અંગે પ્રસ્તુત પ્રશ્ન એ રીતે પયુંષણ અને સંવત્સરિનું એકીકરણ કરવાની હીલચાલ હાથ ધરવાને ઉપસ્થિત થાય છે કે ભાદરવા સુદ 5 ને શુધ્ધ પંચાગની ઠરાવ કરવામાં આવ્યા હતા. જ્યાં એક જ સંપ્રદાયના જેને જેઓ ગણતરીએ ક્ષય આવે છે. પણ પાંચમ તે જૈન સાધારણ રીતે એક જ દિવસે સંવત્સરિ પર્વની આરાધના કરતા આવ્યા સંપ્રદાયના ધરણે એક પર્વતિથિ ગણાય છે તેથી છે. તેઓ આજે જુદા જુદા દિવસે સંવત્સરિ કરવા ઉધત થયા પાંચમને ક્ષય તે થઈ ન જ શકે. તે પછી ચાલુ પરંપરા છે, ત્યાં આખા જૈન સમાજમાં પયુષણ અને સંવત્સરિના મુજબ આગળની થને ક્ષય કર જોઈએ. આમ તે ચેથ એકીકરણની ભાવના કેવળ દિવાસ્વપ્ન જેવી લાગે છે. પવંતિથિ નથી ગણાતી, પણ તે જ દિવસે સંવત્સરિ પર્વ આવતું હેવાથી તેને તે એક મહાન પર્વતિય સમાન લેખવી જોઈએ જે સમાજમાં મનભેદમાંથી મતભેદ અને તેમાંથી પથભેદોનો અને તે પછી તે એથને પણ ક્ષય કેમ કરાય ? આમ હેવાથી અને પેટાપંથભેદોની પરંપરા સહેજે ઉદ્દભવ પામ્યા જ કરતી હેય - ચેથની આગળની ત્રીજનો ક્ષય કરે ધટે છે એમ છે મત શ્રી. અને કોઈ પણ કાળે પરસ્પરના ભેદો લય પામવાની અને એકીકરણ સાગરાનંદસૂરિને. અન્ય આચાર્યો આમ પાંચમની આગળ બે દિવસ ઉભું થવાની આશા અને અવકાશ જ ન, દેખતે હેય ગો સુધી જવાને બદલે એક અપવાદ તરીકે પાંચમ પછી આવતી છઠને. સમાજનું ભાવી અત્યન્ત ચિતાજનક અને શોચનીય છે એમ કહેવામાં લેશ માત્ર અયુકિત થતી નથી. એવા સમાજે ઉત્તરોત્તર જ ક્ષય કરવાનું સૂચવે છે. ઘસાવાનું અને ક્ષીણુપ્રાણુ બનવાનું જ રહ્યું ! સંવત્સરિને લગતા મતભેદનું મૂળ સ્વરૂપ આ પ્રકારનું છે. અલબત્ત દરેક પક્ષકાર આચાર્યો પિતપિત ના મતના સમર્થનમાં બીજી અનેક હજુ પણ આપણે ઇચ્છીએ કે આ બાબતમાં સર્વ જવાબશાસ્ત્રીય અને પંચાગી દલીલે ઉમેરી હશે. પણ મૂળ પ્રશ્ન આખરે ઘર આચાર્યો એકમત થાય અને સંવત્સરી પર્વ બધા એક સાથે . પાંચમના ક્ષયને કયાં ગાઠન એટલે જ છે. અલબત્ત આવી નાની ગળીને ઉજવવાના નિર્ણય ઉપર આવે. બાબતમાં પણ દરેક આચાર્યને પિતતાના શાસ્ત્રીય જ્ઞાન અને પરમાનંદ,