Book Title: Samtayoga Ek Anuchintan
Author(s): Jashkaran Daga
Publisher: Z_Mahasati_Dway_Smruti_Granth_012025.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/212135/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samatA yogaH eka anuciMtana 2210050588888888888888888888888888 * zrI jazakaraNa DAgA, ToMka * "maMtroM meM parameSThI maMtra jyoM, vrato meM brahma-carya mhaan| tArAgaNa meM jyoM caMdA hai, parvata bar3A sumerA jaan|| nadI meM gaMgA kASTha meM candana, jyoM devo meM indra mhaan| . tyoM yogo meM 'samatA' uttama, sAkSI Agama veda puraanaa||" 1 adhyAtma jagata meM tIna yoga mukhya haiM -jJAna yoga, karma yoga aura bhakti yog| ina tInoM yogoM ke samyag samanvaya kA nAma hI 'samatAyoga' hai| yahI mokSa mArga kA sarvottama yoga hai| binA isake mAtra jJAna yA karma yA bhakti yoga svapratiSThita mahAna hokara bhI apUrNa kahe gae haiN| jaise harar3a baher3A va oNvalA, tInoM guNakArI hone para bhI triphalA amRta to ina tInoM ke samyag sammizraNa se hI prApta hotA hai, vaise hI AtmA ko paramAnanda rUpa alaukika amRta kI prApti va anubhUti, jJAna, darzana (bhakti) va cAritra (karma) ke samyam samanvaya para hotI hai| ise hI samatA yoga kahate haiN| yaha samatA yoga sabhI yogoM meM zreSTha tathA sabhI darzanoM, siddhAntoM va zAstroM kA sAra bhUta tatva hai| jisane ise prApta kara liyA vaha kRtya-kRtya ho gayA aura zAzvata mukti kA svAmI bana gayA hai| artha evaM vyAkhyA - samatA zabda meM tIna akSara haiM jo ratnatraya ke pratIka hai| yathA-sa=samyaktava, ma=mati (jJAna), tAtyAga (caaritr)| arthAt jahA~ samyag jJAna darzana va cAritra kI pAvana triveNI kA saMgama hotA hai, vahA~ jIvana meM, sacce samatA yoga kA sUrya udita hotA hai| samatA zabda sama se banA hai| saMskRta meM isake tIna paryAyavAcI haiM - (1) sAmya = AtmA kI sahaja taTastha nirvikalaSa dazA / / (ii) zama = krodha, mAna, mAyA va lobha ke zamana se prApta zAnta dazA / (iii) zrama = tapa rUpa zrama se karma dAya hone para upalabdha AtmA kI vizuddha (nirmala) dshaa| isa prakAra se saMkSepa meM kahA jAya to 'samatA yoga' AtmA kA svAbhAva meM avasthita, vaha sahaja dazA hai, jaba vaha paramAtma bhAvoM meM yA tadanurUpa vizuddha bhAvoM meM sthira ho, aMtara meM rahe zAzvata sukha zAtti ke ajasra srota meM lIna hotA hai| yaha samatA yoga bahirAtmA se aMtara AtmA, aMtara atmA se mahAtmA aura mahAtmA se paramAtmA hone kI sarvazreSTha divya kalA hai, jo sabhI sAdhakoM ke tapa, japa, jJAna, dhyAna, kA carama lakSya hotA hai| samatA yoga ko vizeSa rUpa se samajhane hetu usake virodhaka mamatA ko samajhanA Avazyaka hai| 'mamatA' kA artha hai (mUrchA) aaskti| jo AtmA viSamatA paidA kare vaha mamatA hai| 1. svaracita pada (131) Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'mamatA' ke pA~ca putra aura agaNita saMbaMdhI hai| pA~ca putra haiM (i) mithyAtva (ii) avrata (ii) kaSAya (iv) pramAda va (v) azubha yog| saMbaMdhI hai krodha, mAna, mAyA, lobha, mada, matsara, rAga, dveSa, kAma, bhaya, ghRNA, azAnti, kalaha, kSobha, tRSNA, baira, hiMsA, asatya adatta, abrahma, parigraha, nirdayatAA, rati, arati, abhyAkhyAna, vakratA, chala, kapaTa Adi pApa vRttiyA~ evaM sabhI durgunn| 'samatA' ke bhI pA~ca putra hai aura agaNita saMbaMdhI haiN| pA~ca putra haiM (i) samyaktava (ii) virati (iii) akajAya (iv) apramatta va (v) zubha (yA zuddha) yog| saMbaMdhI hai- zama, saMvega, niveda, Asva, anukampA, dayA, zAnti, kSamA, tyAga, vairAgya, satya, ahiMsA, acaurya, zIla, aparigraha, saralatA, sahiSNutA, mRdutA, vinamratA, amatsaryatA, ajutA, laghutA, mumukSatA, nismRha sevA, saMvara tathA nirjarA Adi zubha va zuddha pravRttiyA~ evaM sabhI sdgnn| samatA sukha kA to mamatA dukha kA mUla hai| prabhu se pUchA gayA -"kiM sukha dukha mUlaM ?" uttara meM prabhu ne pharamAyA -'samatA mmtaabhidhaanH|" 2 arthAt samatA aura mamatA unake mUla haiN| vastutaH ciMtana karane para spaSTa hotA hai ki AnaMda aura sukha kA lUkha saMtoSa hai, aura saMtoSa kA mUla samatA hai| isI taraha duHkha va zauka kA mUla moha hai, moha kA mUla lobha aura lobha kA bhI mUla bhamatA hai| isI kAraNa se sukha kA mUla samatA bhI duHkha kA mUla mamatA batAyA gayA hai| mamatA se hAniyA~ - (1) mokSa mArga kI prApti na honA - jaba taka AtmA se mamatA (tIvra Asakti) na haTe, mokSa mArga kI upalabdhi nahIM hotii| anaMtAnubaMdhI kaSAya tathA darzana mohanIya, mamatA kI pramukha jar3e haiN| jaba taka ye vinaSTa na ho, taba taka jIva kitanA hI jJAna dhyAna, jaba tapa va tyAga vairAgya kI sAdhanA kara le, use dharma kI prathama bhUmikA 'samyaktava' hI prApta nahIM hotI hai| (2) prANa vinAzaka honA - aneka prANI tIvra mamatAvaza AtmaghAta kara lete haiN| kabhI AtmaghAta kI icchA na hote hue bhI tIvra muca>> hone se akAla mRtyu ho jAtI hai| udAharaNArtha eka bAra eka IsAI adhyApaka ke nAma para pA~ca lAkha kI lATarI khulI, jisakI jAnakArI usake putra ko milI putra samajhadAra thaa| usane vicAra kiyA isakI sUcanA eka dama pitAjI ko denA, unake lie ghAtaka bhI ho sakatA hai| vaha dharma pAdarI ke pAsa phuNcaa| pAdarI ne kahA -tuma ciMtA mata kro| inAma kiztoM meM lenA hai| maiM isakI sUcanA tumhAre pitAjI ko isa taraha dUMgA ki ve isa khuza khabarI ko sunakara bhI Azcarya meM na pdd'e|" pAdarI skUla jAkara usa adhyApaka se milaa| pAdarI ne kahA -tumhAre nAma eka lAkha kI lATarI khulI hai| adhyApaka ne prasanna ho kahA -yaha sahI hai to pacAsa hajAra maiM tumheM de duuNgaa|" pAdarI punaH bolA -lATarI do lAkha kI khulI hai|" adhyApaka ne kahA -"to eka lAkha tumheM duuNgaa|" isa taraha pAdarI ne kramazaH tIna cAra va aMta meM pA~ca lAkha kA inAma khulane kA kahA to adhyApaka ne bhI kramazaH Der3ha, do va aMta meM DhAI lAkha pAdarI ko dene kI ghoSaNA kara dii| pAdarI jise pA~ca rupaye milane kI bhI AzA na thI, yakAyaka DhAI lAkha rupaye milane kI ghoSaNA suna itanA khuza huA ki usakA hRdaya prasannatA se bar3he rakta cApa ko bardAzta nahIM kara sakA aura dUsaroM ko samajhAne vAle pAdarI mahodaya vahIM Dhera ho ge| isa prakAra "mamatA" anacAhe meM bhI prANa haraNa kara letI hai| 2. zaMkara praznottarI se (132) Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (3) sarva dukho kA mUla kAraNa prabhu mahAvIra ne sarva dukho kA kAraNa pArigraha (mUrcchA) ko batAte hue, use mAMsa ke Tukar3e kI upamA dI hai| eka bAra eka bagulA kasAI kI dukAna se eka mAMsa kA Tukar3A lekara vRkSa para jA baiThA, to vahA~ kavve, cIleM va gidda Adi usake pIche par3a ge| bagulA vahA~ se se jala meM calA gayA to vahA~ magara, ghar3iyAla Adi pIche par3a ge| bagulA parezAna hokara jala ke bAhara kinAre para A baiThA to vahA~ bhI kutte, sUara Adi ne A gherA / antataH usane sAre jhagar3e kI jar3a mAMsa Tukar3e ko chor3a diyA, taba hI vaha zAnti aura sukha caina se raha sakA / isa udAharaNa se suspaSTa hai ki jaba taka dhana Adi para mamatA (mUrcchA) kI pakar3a rahegI, jIvana meM vividha duHkha aura azAnti banI rahegI / samatA yoga se lAbha (1) samatA se hI cAritra kI upalabdhi - zAstrakAroM pharamAyA hai - 'cAsti smbhaavo|" arthAt samabhAva Ane para hI cAritra prApta hotA hai| abhavya jIva, muni kA dravyaM liMga dhAraga kara gautasa svAmI jaisI kriyA kara letA hai kintu usameM samatA ke abhAva se nizcaya se eka bhI cAritra nahIM hotA hai / (2) samatA se hI saccI sAmAyika honA - sAmAyika kA mUla AdhAra hI samatA hai, kahA hai "samatA bhAva dhAraNa kare, jo dekhe nija rUpa / sAmAyikatene kahe, je, sukha zAnti svarUpa // ' ." binA samatA, sAmAyika ke anya sabhI doSo ko TAla kara vidhipUrvaka kI gaI sAmAyaki bhI saccI sAmAyika nahIM ho sakatI hai| sAmAyika kI vyAkhyA meM bhI kahA hai - 'samatA sarvabhUteSu arthAt samasta. prANiyoM para samatA ho| sAmAyika kA svarUpa batAte hue jJAnI kahate haiN| - - - isa prakAra suspaSTa hai ki sAmAyika kI prAthamika zarta 'samatA' hai aura binA samatA ke saccI sAmAyika nahIM ho sakatI hai| yaha samatA yoga kI ArAdhanA se hI saMbhava hai| 3. (3) samatA sabhI vratoM kA AdhAra hai sabhI vrata, pratyAkhyAna, yama niyama, saMyama kI zuddha pAlanA samatA bhAva meM hI saMbhava hai / visamatA Ate hI ina sabakA astitva, usI prakAra khatare meM par3a jAtA hai, jisa prakAra samudra meM tUphAna Ane para usameM jahAja meM rahe prANiyoM kA / 4. (4) samatA se manuSya mahAna hotA hai eka bAra vidvad goSThI meM prazna uThA ki mahAna kauna ? uttara meM eka ne kahA jo sarvAdhika jJAnI ho / dUsare ne kahA jo sabase bar3hiyA pravacana kAra ho / tIsare ne 5. "jo samosavva bhUe su, tame thAvare suy| tassa sAmAiyaM hoi, iha kevali bhAsiyaM // " 5 sUtrakRtAMga sUtra paMcAstikAya 107 Avazyaka niyukti, anuyogadvAra gA. 128 (133) Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kahA jo sabase bar3A tyAgI ho| cauthe ne kahA jo sabase bar3A tapasvI ho| pAMcave ne kahA jisake sarvAdhika anuyAyI ho ityaadi| kintu ina uttaroM se sabakI saMtuSTI nahIM huii| vidvad goSThI meM eka gItArtha mahAtmA bhI baiThe the| unase sahI uttara ke lie nivedana kiyA gyaa| mahAtmA ne sabako zAnta kara kahA 'jo rAga dosaMhiM samo spujjo|' 6 arthAt jo rAga dveSa meM sama hai -jise koI dasa kar3ave apa zabda kahe; phira bhI viSamatA na jAye, aura badale meM bIsa ghUTa mIThe amRta kI pilAde, vahI sabameM mahAna hai pUjya hai| mahAtmA ke uttara se sahI saMtuSTa hue| vastutaH jo pratikUla paristhitiyoM meM bhI 'sama' rahe vaha mAnava mahAmAnava hotA hai| prabhu mahAvIra ne apanI aMtima dezanA meM phara mAyA hai - "lAhA lAhe suhe dukhe, jIvie maraNae thaa| samo niMdA paMsasAsu, samo mANA va maannNo|" " (5) samatA se sadgati - 'jaisI mati vaise gati ke anusAra jo mRtyu samaya meM bhI samatA yoga meM rahate haiM, unakI zubha lezyA hone se sadgati sunizcita hotI hai| jaba ki mamatA mUrchA rakhane vAle marakAra prAyaH azubha lezyA meM hone se tiryaMca naraka gatiyoM meM jAte haiN| (6) samatA se ajaya sAdhanA bhI vizeSa phaladAyaka hotI hai - jisa prakAra dUdha ke sAtha ghRta kA yoga hone se, usakA sevana vizeSa zakti dAyaka ho jAtA hai, usI prakAra sAdhanA ke sAtha samatA yoga hone se vaha bhI vizeSa phala- dAyaka ho jAtI hai| sAmAyika ho, cAhe pUjA yA tyAga tapasyA, samatA yoga ke sAtha kI gaI ajaya sAdhanA bhI camatkAra paidA kara detI hai| samatA yoga se vidhi pUrvaka arihaMta prabhu ko kiyA gayA eka vaMdana bhI saMsAra paritta karane kA hetu bana jAtA hai| isa saMbaMdha meM mahAna adhyAtma yogI zrImad devacandra jI ne prabhu saMbhavanAtha kI stuti karate hue kahA hai - "eka bAra prabhu vaMdanA re, Agama rIte thaay| .. kAraNa satya kArya nAre, siddhi pratIti thaay||" Agama kAra bhI kahate haiM - "ikkovi namukkAro, jiNavara va sahassa vaddhamAnassa saMsAra sAgarAo, tAre i naravAjAri vaa| (7) binA samatA mukti nahIM - prabhu ne pharamAyA hai ki 'samayAe biNa mukkho, na hu huo kaha vi na hu hoii|' 10 arthAt binA samatA yoga ArAdhanA kabhI kisI AtmA ko mukti nahIM huI aura na hogii| (8) AtmA se paramAtmA ho jAtA hai - AtmA se mahAtmA aura mahAtmA se paramAtmA pada prApta karane kA mUla mArga samatA yoga sAdhanA haiM samatA se avaguNoM kA vinAza aura sadgaNoM kA vikAsa hotA hai| phalataH zanaiH-zanaiH AtmA kA paramAtmA svarUpa pragaTa ho jAtA hai| eka urdU kavi ne bhI kahA hai - 6. 7. 8. dazavai. 9/3/91 uttarA a 19 gA. 901 / devacaMdrajI caubIsI sI prakIrNa gAthAoM se| sAmAyika pravacana pR. 78 / 10. (134) Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai mahAna vidvAna AcArya haribhadra sUri ne bhI kahA hai - * - "jaba terI baMda phailiyo kA khAtamA ho jAyagA / taba terI yaha AtmA hI paramAtmA ho jaaegaa|" mokSa prApta karatA hai yaha nissaMdeha satya hai| (9) samatA yoga meM sacce sukha kI upalabdhi samatA dhAraNa se tattkSaNa sacce sukha kI upalabdhi hotI hai| ma. kabIra ne kahA hai - arthAt cAhe zvetAmbara ho cAhe digambara cAhe bauddha ho yA anya samatA yoga se bhAvita AtmA hI "saMyabaro vA, Asaka rovA, buddho vA tahe va annovA / samabhAva bhAvi appA, lahaha mobaravaM na saMdeho // " samatA sAdhanA se isI bhava meM aura vaha bhI bAda meM nahIM tatkAla sAdhanA ke usI kSaNa mukti ke sukha kI sAdhaka anubhUti kara letA hai| isalie yaha samatA yoga dharma udhAra dharma nahIM nagada dharma hai| jaba bhI samatA meM Ao tabhI sukha pAo / samatA meM adbhuta zakti hai| sAmAnyataH sukhI vahI hote haiM, jo puNya zAlI hote haiN| kintu puNya vihIna dukhI AtmAeM bhI, samatA dharma ko apanA kara puNya zaliyoM se bhI adhika sukhI ho jAtI hai| usake sukha ke Age cakravartI aura indra ke sukha bhI phIke par3a jAte haiN| kahA 11 12. "jIvita samajho jIvita bUjho, jIvita mukti vAsA / mue mukti guru lobhI batAve, jhuMThA de vizvAsA // " " 11 # tIna dUka ko pina ke, roThI kina bhAjI bina jUNa | jo sukha samabhAva kA, indra bicArA kUNa // " samatA yoga se prApRt sukha anuttara hotA hai| usake Age saMsAra ke anya sAre paugalika sukha tuccha hai| kahA hai samatA yoga sAdhanA kA mahatva - * tana sukha, mana sukha, mAnauM sukha, bhale artha sukha hoya / para samatA sukha parama sukha, aisA sukha nA koya // " - ma. kabIra ke padoM se| svaracita muktaka | "samatA se sukha svarga mokSa kA, jo ramatA vaha pAtA hai| samatA kI jyoti pAkara ke, pASI bhI tira jAtA hai // samatA anupama dena prabhu kI, yaha cintAmaNi motI hai| isa bhUtala para svarga dekha lo, jahA~ samatA kI jyoti hai // " 12 (135) Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vastutaH saMsAra meM samatA se bar3hakara anya kucha nahIM hai| samatA yoga sAdhanA ke vyavahArika upAya - hama kathanI to kare, para tadanukUla karaNI na ho, jJAna to ho, para AcaraNa na ho, to aisI kathanI aura jJAna kA kyA mahatva hogA? hama vidvAna hokara samatA yoga kA talasparzI vivecana to kare, paraMtu hamAre jIvana meM samatA na Ave to vaha vidvatA kyA hamAre lie bhAravAhI gardabha ke bhAra jaisI na hogii| kahA hai - "kurAna bAibila saba par3he cAroM veda puraan| jo samatA AI nahIM to saba phokaTa jnyaan||" ataeva hamAre jIrana meM samatA kaise Ave, hama samatA yoga ke sacce ArAdhaka aura sAdhaka kaise hoveM, isa para hameM gaMbhIratA se ciMtana karanA hai| yahA~ isI hetu kucha mahatvapUrNa vyavahArika upAya jinase jIvana meM samatA yoga kI upalabdhi ho sakatI hai| prastuta kie jA rahe haiN| ye aise anubhUta upAya hai, jinase svayaM lekhaka lAbhAnvita huA hai, aura mujhe pUrNa vizvAsa hai, ki jo bhI mumukSa AtmArthI ina para vizeSa ciMtana manana kara jIvana meM apanAveMge, ve samatva bhAva kI sAdhanA meM nizcita rUpa se saphala hoNge| (1) guNa grahaNa kI ruci - saMsAra meM koI jIva yA ajIva vastu, aisI nahIM, ki jisameM koI guNa na ho| hama jisake bhI samparka me AveM, usase guNa grahaNa karane kA satata prayAsa rkheN| jaise haMsa, nIra kSIra meM se, nIra ko chor3a kSIra grahaNa kara letA hai, vaise hI hama bhI nIra kSIra viveka kI dRSTi rakha, doSoM ko chor3ate hue, jo bhI guNa mile use grahaNa karane kI vRtti jAgrata kreN| guNa darzana aura guNa grahaNa se sahaja hI paraspara prema 3 prema aura sauhArdra kA vAtAvaraNa banatA hai, jo viSamatA ko miTA samatA kI abhivRddhi karatA hai| (2) svadoSa darzana - hamAre meM samatA na Ane kA eka pramukha kAraNa hai, dUsaroM se vaira virodha va vaimanasya rkhnaa| hameM dUsaroM ke sUkSma doSa bhI bahuta bar3e najara Ate haiM, aura akharate haiN| jaba ki svayaM meM rahe bar3e-bar3e doSa bhI na to najara Ate haiM, aura na ve bure lagate haiN| eka kavi ne kahA hai - "gaira kI A~kha kA, tinakA bhI najara AtA hai| ___ apanI A~kha kA, najara AtA nahIM zahatIra bhii||" para niMdA se bacane ke lie svAmI cidAnaMda jI ne bar3A suMdara kathana isa prakAra kahA hai -'aMdhakAra ko apazabda kahane kI apekSA, svayaM pahile apane hAtha meM dIpaka uThAle, to sarvatra prakAza hogA aura aMdhakAra svayaM kUca kara jaayegaa|' hama svayaM apane doSoM ko, viveka ke Aloka meM punaH-punaH dekhane kA abhyAsa kreN| jaise - "kitanI tyAga sakA para niMdA, kitanA apanA aMtara dekhaa| kitanA apane puNya pApa kA, rakha pAyA hU~ aba taka lekhaa|| lobha moha mada kitanA chor3A, nAtA kama krodha se todd'aa| viSaya vAsanAoM se haTakara, kitanA nija se nija ko jodd'aa||" (136) Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa saMbaMdha meM hI mahAkavi, bhakta sUradAra jI kA yaha pada bhI punaH punaH ciMtanIya hai - " mo sama kauna kuTila khala kAmI / " isa prakAra svadoSa darzana se dUsare ke doSa va chidra dekhane kI kutsita vRtti kA 2 saMkramaNa ho jAyegA vahI hamAre lie sadavRtti banakara upakAraka ho jaayegii| isase dUsaroM kA tiraskAra karane kI Adata badala jaayegii| jisase paraspara IrSyA, krodha, dveSa, baira, kI bhAvanA khatama hokara mahaja prema va samatA kA vAtAvaraNa nirmita ho sakegA / kucha vicAraka svadoSa darzakapadoM ko hIna bhAvanA utpanna karane vAle kaha kara, unheM heya batAte haiM / kintu yaha ucita nahIM hai| vastutaH aise padoM ke bolane se hamAre aMtara meM rahe ahaMkAra aura mamakAra para coTa par3atI hai, jisase aise pada acche nahIM lgte| aise padoM ke bolane se kaSAyeM ghaTatI hai aura namratA saralatA laghutA va samatA jIvana meM vikasita hotI hai| (3) sarva bhUta AtmIya bhAvanA saba prANiyoM meM apane samAna AtmA hai, aisA nizcaya kara sabhI prANiyoM ke prati maitrI bhAvanA kA vikAsa kreN| jo jIva ajIva dravyoM ke svarUpa ko jAnatA hai vaha vidvAna hai, kintu jo svarUpa jAnane ke sAtha anya sabhI jIvoM ke sAtha AtmIya bhAva rakhatA hai vaha paMDita hai / kahA bhI haiM - hama mAtra vidvAna hI na bane kintu samatA yoga sAdhanA ke upAsaka ho sacce paMDita bhI bane / samatA bhAvanA kA preraka eka pada prastuta hai 13. 14. 15. "mAtRvata paradAresu para dravyesu loSThavat / . Atmavat sarva bhUteSu, ya pazcati sa pNdditH||" 13 - - (4) sarala sAdA va saMyamI jIvana sAdA jIvana uccavicAra ukti ke anusAra samatA sAdhakoM ko apanA jIvana bAhara se sAdagI va saMyamita aura aMtara meM saralatA yukta banAnA Avazyaka hai| jinakA jIvana sAdA, sarala va saMyamita nahIM ve samatA darzana ke pAtra nahIM ho skte| tana, mana, vANI va dhana cAroM para niyaMtraNa Avazyaka hai| tana ke asaMyama se vyAdhi mana ke saMyama se Adhi, dhana ke asaMyama se upAdhi aura vANI ke asaMyama se vivAdI sthitiyA~ bana jAtI hai| ye saba asamAdhi aura viSamatA paidA karatI hai| isake viparIta sarala sAdI saMyamI dazA jIvana meM samAdhi lAtI hai| "koI jIva nahIM jaga mAMhi, jo rahA sagA nahIM terA / phira kyoM kare kisI se baira, do dina kA yahA~ baserA / do dina kA yahA~ baserA, saba nA -samajhI kA pheraa| samatA dIpa jalA ho jAya, jIvana kA dUra aMdherA // " 14 15 (5) sahiSNutA aura madhura vyavahAra - sajjana durjana zatru mitra sabhI ke prati hamArA vyavahAra udAra evaM sahRdayatA pUrNa honA caahie| 'savya jaga tU samayANu pehI' anusAra sarva jagata ko 'vasudaiva kuTumbakam' vat samajhakara virodhiyoM ke prati bhI udAratA va prema kA vyavahAra kare / 'vacane kA dAridratA ?" ke cANakya nIti 12 / 13 svaracita maitrI bhAvanA pada se| sUtra kRtAMga 2 / 3 / 930 (137) Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusAra hamArI bhASA halkI yA dUsaroM ko akharane kI bhI na honA madhura evaM saMyata ho| jaina dharma guNa pUjaka hai, vyakti pUjaka nhiiN| ataeva vyakti pUjaka hokara paraspara kaTutA na laaveN| vibhinna paramparA vAloM ko bhI paraspara milane para samucita Adara diyA jaave| yadi lambI muhapatti vAloM ke dharma sthAna meM caur3I muhapatti vAle Ate haiM yA binA muhapattI bAdhane vAle Ate haiM to unakI upekSA na kI jaave| ma. mahAvIra ke saba anuyAyI hokara yadi eka sAtha eka sthAna para prema se baiTha bhI na sake to yaha kaisI samatA hogI? itihAsa sAkSI hai ki ma. pArasa nAtha va ma. mahAvIra kI AcAra paramparA meM bheda hote hue bhI donoM ke hI sAdhaka jaba bhI milate to eka dUsare ke sAtha yogya bahumAna dete va premapUrvaka Adara satkAra karate the| samatA darzana kA sAdhaka kabhI apane upAsya ke prati bhI kadAgrahI nahIM hotaa| usakA kisI ke prati koI pakSapAta nahIM hotA hai| vaha jAnatA hai ki pakSapAta se rAgadveSa bar3hatA hai, aura rAgadveSa 'rAgoya doso viyakamma bIya' 16 ke anusAra kArya baMdha ke bIja haiN| jo vItarAga ho gaye vaha cAhe mahAvIra ho yA brahmA, viSNu yA anya koI, ve saba usake upAsya deva haiN| usakI mAnyatA hotI hai "bhava bIjAMkura jananA rAgA dyA, kSaya mupA gatA ysy| brahmA vA viSNurvA harau, jino vA nmstsmaiH|| 17 (6) viveka jAgrata rakheM - aMdhakAra nahIM AtA hai jahA~ sUrya kA prakAza na ho| viSamatA rUpI aMdhakAra jIvana meM na Ave isa hetu sadaiva viveka rUpI sUrya ko lupta na hone deN| viveka ke Aloka meM svayaM se svayaM kI pahicAna kareM, jisase bheda jJAna prApta ho ske| bhade jJAna prApta hone para hI saccI samatA kI anubhUti hotI hai| usa anubhUti kA rasa kaisA anupama aura vilakSaNa hotA hai, usakA eka namUnA tatvajJa paM. banArasI dAsa jI ke zabdoM meM prastuta hai - 'bheda vijJAna jagyo jinake ghaTa, citta bhayo jima zItala cndn| keli kare ziva mArga meM, jaga mAMhi jinezvara ke lghunndn|| satya svAbhAva sadA jinakA, pragaTyo avadhAta mithyAtva nikNdn| ___ zAMta dazA jinakI pahicAna, kare jori banArasI vNdn||" bheda vijJAna jo samatA yoga kI jananI hai kitanA mahAna hai jise pAkara jIva jinezvara kA laghunaMdana ho jAtA hai| . jAgrata vivekavAna dUsare girate huoM ko bhI bacA letA hai| eka bAra eka seTha ko maraNAMtika bhayaMkara vedanA huii| cikitsakoM ne Azcarya kiyA ki 220 DigarI jvara hote hue bhI seTha jiMdA kaise hai? tabhI eka mahAtmA ko seTha ko maMgalika dene ko jisase zAnti mile, bulAyA gyaa| mahAtmA jJAnI the| unhoMne tAr3a liyA ki seTha kI dhana meM mUrchA hone se, usake prANa dhana meM aTaka rahe haiN| mahAtmA ne seTha ko maMgAlika sunA kara eka suI dI, aura kahA "Apa ise samhAlakara rkhe| paraloka jAveM to sAtha lete jaaveN| maiM paraloka meM AUMgA taba Apa se le luuNgaa|" seTha ne vicAra kara kahA "mahAtmana merA zarIra hI 16. 17. uttarA. 32/7 AcArya haribhadra sUrikRta (138) Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtha na jAvegA to ise kaise sAtha je jAU?" mahAtmA ne kahA "jaba Apa suI sAtha nahIM le jA sakate to phira sAre dhana ko sAtha le jAne kI mamatA se kyoM prANa aTakA kara takalIpha pA rahe haiM?" basa seTha kA viveka jagA aura mahAtmA se saMdhArA grahaNa kara liyA / dhana para mUrchA haTa jAne se, tatkAla seTha ke prANa nikala gae aura samAdhi maraNa prApta kara liyaa| (7) mamatA vihIna anAsakta vRtti - samatA upalabdhi hetu jIvana ko nirmama aura anAsakta banAnA bhI Avazyaka hai| mamatA sarva dukhoM aura viSamatAoM kI jananI hai| mamatA kI pAza, pA~ca kakAra se nirmita hai ve haiM kaMcana, kAminI, kuTumba, kAyA va kiirti| prANI isa pAza se baMdhakara sadA vyAkula aura ciMtAoM se grasita rahatA hai| isa pAza se mukti hone ke lie jJAniyoM ne bAraha bhAvanAoM kA brahmAstra batAyA hai| ye bAraha bhavanAeM isa prakAra haiM -(1) anitya (2) azaraNa (3) saMsAra (4) ekatva (5) atyatva (6) azuci (7)Azrava (8) saMvara (9) nirjarA (10) loka (11) durlabha bodhi va (12) dharma bhaavnaa| 18 ye bAraha bhAvanAeM vairAgya vardhaka hone se mamatA pAza ko bahuta zIghra kATa detI hai, jisase inakA nitya punaH-punaH ciMtana karanA caahie| (8) zubha dhyAna se pramodita rahe - viSamatA na panape isa hetu sadA eka sUtra yAda rakho 'karma karate raho, muskarAte rho|' citta ko sadaiva zubha meM dharma dhyAna lagAe rakho aura udAsa na rho| Arta va raudradhyAna samatA ke lie jahara hai, jisase bacate rho| azubha dhyAna prAyaH dukha yA pratikUlatA yA abhAvagrasta sthiti meM hotA hai, jisase bacane ke lie nimna ciMtana kareM - (i) jo bhI dukha yA pratikUlatA yA abhAvagrastatA hai, vaha sva karma janita hai, pUrva karmoM kA RNa hai, jise cukAnA hI hai| (ii) apane se adhika dukhiyoM ko dekho-isase bar3I rAhata aura saMtoSa milegaa| (iii) jo azubha karma bAMdhe haiM, unheM bhugatane hI pdd'eNge| samabhAvoM se ve kSaya ho jAte haiM, jaba ki viSama bhAvoM se aura nae baMdha jAte haiN| jJAnI kahate haiM - "jo jo pudgala sparzanA tete, nizcaya hoy| mamatA samatA bhAva se, karma baMdhakSaya hoy||" (iv) jaba zubha nahIM rahA to yaha azubha bhI rahane vAlA nahIM hai| rAtri ke ghora aMdhakAra ke bAda bhI dina AtA ___hI hai, ataH azubha meM adhIra na hoveN| (9) asad vyavahAra se dUra raheM - sukha zAnti AtmA kI sahaja sthiti hone se vaha bar3I sastI aura sulabha hai, aura duHkha azAMnti ke sAtha aneka jhaMjhaTe va parezAniyA~ jur3I hone se vaha bar3I mahaMgI par3atI hai| kintu phira bhI hama vyartha meM dUsare ke prati aisA vyavahAra jo svayaM hameM pasaMda nahIM karake paraspara kaTutA, kSobha va azAMti paidA kara lete haiN| ataeva nIti ke isa sUtra ko sadA dhyAna meM rakheM -"AtmataH pratikUlAni, parebAM na samA cret|" jo vyavahAra apanI AtmA ko anukUla nahIM, vo vyavahAra asad hone se dUsaroM ke prati bhI na kreN| 18. pravacana sAroddhAra, 67 / (139) Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (10) svAdhyAya satsaMga kA alambana rakheM - jJAniyoM ne saMsAra ko viSavRkSa kahate hue usake do amRta phala batAe haiN| ve haiM svAdhyAya aura stsNg| isa viSama kAla meM samatA sAdhakoM ke lie ye do bar3e Alambana hai| jo svAdhyAya aura satsaMga meM mana ko ramA detA hai, use phira mamatA apane moha jAla meM nahIM bAMdha pAtI hai| kAraNa use aMtara meM rahe paramAtmA kA sAkSAtkAra ho jAtA hai phira use saMsAra ke sabhI najAre phIke lagane lagate haiN| kavivara rahIma khAna ne isI saMbaMdha meM kahA hai - "prItama chavi nainA basI, para chabi kahA suhaay| rahimana bharI sarAya lakhi pathika Apa phira jaay||" (11) cAra uttama bhAvanAoM kI pAlanA - samabhAva meM avasthita rahane hetu nimra cAra bhAvanAoM kI pAlanA bahuta upayogI hai| ye uttama bhAvanAeM isa prakAra haiN| __ "satveSu maitrI, guNISupramodaM, kviSTeSu jIveSukRpA prtvm| mAdhyastha bhAvoM viparIta vRttau, sadA mamAtmA viddhAtu daivH|| 11 saMsAra ke samasta jIvoM ke prati saba sukhI ho, mabakA kalyANa ho aura duHkha kI mUla aisI pApa vRtti ko chor3eM aisI hita bhAvanA rakhanA pratham maitrI bhAvanA hai| jo apane se adhika guNI haiM, unakA yathocita satkAra sammAna karanA, unake darzana pAkara jaise sUryamukhI kalala sUrya dekha khila uThatA hai, vaise pramodita ho jAnA dUsarI pramoda bhAvanA hai| jo duHkhI aura pIr3ita haiM, ve sukhI aura svastha hoveM va unake prati sahAnubhUti rakhanA, tIsarI karUNA bhAvanA hai| jo durjana haiM, apAtra haiM, aise jIvoM ke prati bhI avaira virodha, taTastha vRtti rakhanA cauthI mAdhyama bhAvanA hai| ye cAra uttama bhAvanAe~ anaMta sukha kA khajAnA hai| kintu mahAna Azcarya hai, ki hama inase na jur3akara anaMta duHkha kA khajAnA, krodha, mAna, mAyA, lAbha se jur3e hue haiN| tattvavettA zrImad rAjacaMdrajI ne isa saMdarbha meM jo kahA hai vaha baDA mananIya hai - "anaMta sukha nAma duHkha, tyAM rahI na mitrtaa| anaMta duHkha nAma sukha, prema tyAM vicitrtaa|| ughAr3a nyAya netra ne nihAla re nihAla tu| nivRtti zIghra meva dhArI, te pravRtti bAla tuu||" AgamakAra bhI kahate haiM -'khala melU somavA, bahukAla dusavA' 20 jo vijaya kAyika sukha dekara bahuta kAla dukhade vo chor3ane yogya hai| (12) samatA kA anaMta srota uttama kSamA dhAraNa kareM - kaTu vacana va maraNAMtika kaSTa dene para bhI aniSTa kartA ko mAtra nimitta mAnakara usa para tanika krodha yA dveSa bhI na Ave, yaha uttama kSamA hai| yaha jIvana meM kaise Ave, isa hetu yahA~ tIna Adarza udAharaNa prastuta hai - 19.. kartavya kaumudI pR. 2 zloka 35-55 tathA tattvArtha sUtra 7/6 20. dazavai suutr| (140) Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (i) muni kSamA sAgara jI - pU. A. zrI zrIlAlajI ma.sA. ke eka ziSya se ekabAra eka pAtrA TUTa gyaa| TUTepAtra ko jor3ane hetu muni cauthamala jI ma. ne apane pAsa rakha liyaa| AcArya pravara ne yaha TUTA pAtrA cauthamala jI ma.sA. ke pAsa dekha, unheM khUba upAlambha diyA / aura kahA tumane lAparavAhI se yaha pAtra tor3a diyaa| pAtre bar3e AraMbha se bAnate haiM aura prasuka pAtre sarvatra suema bhI nahIM hote| muni cauthaMmala jI saba upAlambha sunakara bhI zAnta rahe, aura kSamatA mAMgate rhe| tabhI jisa muni se pAtrA TUTA thA, gocarI lekara lautte| jaba AcArya zrI ko muni cauthamala jI ko upAlambha dete sunA, to ve hAtha jor3akara bole pAtrA to mujha se TUTA hai, upAlambha cauthamala jI ma. ko kyoM diyA jA rahA hai? AcArya pravara ne taba muni cauthamala jI se zAnta rahakara kSamA mAMgane kA kAraNa pUchA to ve bole gurudeva, maiM zAnta na rahatA to Apa se anamola zikSAeM kahA~ suna pAtA ? AcArya pravara ne taba unakA nAma muni kSamAsAgara rakha diyaa| (ii) AcArya bhikkhu - eka bAra AcArya mikkhuse carcA karate eka anya paraMparA ke yuvaka ne krodhita ho unake mastaka para DholA mAra diyaa| isa para vahA~ baiThe AcArya ke bhaktagaNa uttejita ho yuvaka ko mArane ko tatpara ho ge| kintu AcArya deva ne sabako zAnta karate hue svayaM binA uttejita hue bar3I madhuratA se kahA -koI nArAja na hoveM / jaba do paise kI maTakI bhI bajAkara jAMca kara lete haiM, to isa yuvaka baMdhu ko bhI guru banAnA hogA, jisake lie parIkSA le rahA hai| AcArya ke ina zabdoM ne jAdU jaisA asara kiyA / jisa yuvaka ne AcArya para hAtha uThAyA, vahI unake caraNoM meM girakara ziSya bana gayA / (iii) eka bAra eka saMta ne kucha bhaktoM ko hAthoM meM lAThiyA~, talavAreM lekara jAte dekhaa| pUchane para batAyA gayA ki dUsare gA~va ke kucha logoM ne unakI mUrti tor3adI hai, jisase ve bhI unakA maMdira tor3ane jA rahe haiN| saMta ne kahA - bhaktoM ko kodha na kara zAnti se kAma lenA caahie| bhaktoM ne kahA yaha hamArA sAtvika krodha hai| saMta bole yaha to zaitAna kI bhASA bola rahe ho| krodha kabhI sAtvika nahIM hotaa| bhaktoM pUchA zaitAna kI bhASA kA kyA matalaba? kRpAkara samajhAveM / saMta ne unheM prema se biThAyA aura kahA dhyAna se suno zaitAna kI bhASA samajhAtA hU~ / eka bAra eka mahAtmA naukA meM jA rahe the| sAtha meM kucha loga unako cher3ate jA rahe the| mahAtmA ne una para koI dhyAna nahIM diyaa| sAyaMkAla hone se mahAtmA dhyAnastha ho prArthanA meM baiTha ge| taba una logoM ne acchA maukA samajha mahAtmA para kaMkara, jUte, Adi mArane lge| tabhI AkAza vANI huI - 'mahAtman, tuma kaho to maiM nAMva ulaTa duuN|' yaha sunate hI zaitAnI karane vAle saba mahAtmA se kSamA mAMgane lage aura bacAne kI guhAra karane lge| mahAtmA ne dhyAna kholA aura AkAza kI tarapha muMha kara bolepyAre ! yaha kaisI zaitAnI kI bhASA bola rahe ho ? yadi ulaTanA hI hai, to kyoM na inakI buddhi ko ulaTa do / tabhI punaH AkAza vANI huI -mahAtmA, Apane ThIka pahicAnA, jo Apane sunI vaha zaitAna kI bhASA hI thii| Apa dhanya haiM, jo Apa ko satAne vAloM kA bhI bhalA cAhate haiN| zaitAna kI bhASA, aura mahAtmA kI adbhuta kSamA kA yaha udAharaNa sunakara, sabhI bhaktagaNa, jo maMdira tor3ane jA rahe the, zAnta ho gae aura vApisa apane gA~va ko lauTa ge| isa prakAra kSamA udAharaNa mAtra se eka bar3A saMgharSa Talakara jhagar3A zAnta ho gayA / vastutaH kSamA samatA kA ananya srota hai, jise kSamatA sAdhakoM ko, jIvana meM apanAnA bahuta Avazyaka hai| (141) Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - upasaMhAra - aMta meM nivedana karanA cAhu~gA ki hama AkRti se to mAnava bana ge| puNyodaya se anukUla sAdhana sAmagrI bhI paryApta milI hai| kintu prakRti se mAnava bane yA nahIM? yadi mAnavatA na AI to phira pazu meM vaha hamAre meM kyA aMtara rahA? gaMbhIratA se vicAra karane kI AvazyakatA hai| manuSyatA kA kula guNa va AdhAra samatA hai| yadi samatA jIvana meM A gaI to samajho jIvana sArthaka ho gayA, dhanya ho gyaa| sabhatA yogya zabda ko ulaTA kara par3he to tAmasa gayo hotA hai? jisakA artha hai -krodha, viSamatA meM gayo samatA prApta karane ke lie tAmasa ko chor3anA hI hogaa| isa hetu hameM svazAsita ho samatA ke polaka sad guNa zAnti saMtoSa, sahiSNutA, kSamA Adi ko apanAnA hI hogaa| hamArA dharma aura karma AcAra aura vicAra sabhI samatA yoga sAdhanAse samatA rUpa ho, isa bhAvanA kA preraka eka pada kaha kara viSaya pUrNa karatA hU~ - dharma hai samatA hamArA karma samatA maya hmaaraa| sAmya yogI bana hRdaya se srota samatA kA bhaave| bhAvabhInI vaMdanA, mahAvIra caraNoM meM cddh'aaveN| zuddha jyortimaya nirAmaya, rAya apane Apa paaveN|| * DAgA sadana, saMghapurA, ToMka (rAja.) 86030280003 jJAnI purUSa apane mana ko tathA apanI indriyoM ko apane niyaMtraNa meM rakhate haiN| apane mana, vacana tathA kAya ke ahiSTa vyApAroM ko rokakara apanI AtmA ko ujjavala banAte haiN| ve apane satsaMkalpa tathA apane lakSya se kadApi vicalita nahIM hote| kisI bhI prakAra kA upasarga aura parISaTa kyoM na Ae, ve apane vicAroM kA tathA patha kA parityAga nahIM krte| unakA samyagjJAna hI unake utthAna kA kAraNa banatA haiN| isI kAraNa saMsAra ke sabhI zAstra jJAna kI mahimA kA varNana karate haiN| * yuvAcArya zrI madhukara muni 388938688888888888888888888888888888888888888888338550580sedos 8888888888888830038086023888888885668038888