Book Title: Samanvay ka Marg Syadwad
Author(s): Arunlata Jain
Publisher: Z_Deshbhushanji_Maharaj_Abhinandan_Granth_012045.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/212142/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samanvaya kA mArga : syAdvAda DaoN0 aruNalatA jaina "syAdvAda jaina darzana kA eka abhedya kilA hai jisake andara prativAdiyoM ke gole praveza nahIM kara skte|", mahAmahopAdhyAya paM0 svAmI rAma mizra zAstrI ke syAdvAda ke viSaya meM ukta vicAra bar3e hI samIcIna haiN| vastuta: syAdvAda jaina darzana meM vyavahRta anekAnta siddhAnta kI eka paddhati vizeSa hai jo vastu ke ananta jJAnAMzoM kA prakArAntara se prakAzana karatI hai / ekAntika, ekAMzika, ekAMgika dRSTiyoM se samAja, rASTra, vizva meM vaiyaktika-vigraha utpanna hotA hai / syAdvAda usakA nivAraka hai sAtha hI satya kA nikaTa se paricaya karAtA hai| syAdvAda vaijJAnika upAya ___ yadi vicArapUrvaka dekhA jAya to vastu ke parijJAna ke sAdhana pratyeka vyakti ke samakSa eka hI rUpa meM usakA jJAna ujAgara nahIM karate / svAdhyayana aura anubhava ke AdhAra para padArtha ke bhinna-bhinna rUpa anubhUti meM Ate haiM jinheM tarka dvArA jhuThalAyA nahIM jA sakatA aura na bhramapUrNa kahA jA sakatA hai| ina bhinna-bhinna dRSTiyoM, anubhUtiyoM para anekAnta dRSTi se vicAra na karake jaba saMkIrNa-bhAva se vicAra kara ekAnta dRSTi se asatya mAna lete haiM, taba aise vicAra saMgharSa kA kAraNa banate haiM / aisI dRSTi vAle loga ekAntavAdI hone ke kAraNa satya ke sarvAMgINa vikAsa se vaMcita raha jAte haiM / jaina darzana kA syAdvAda eka vaijJAnika upAya hai jo aisI tamomaya sthiti ko prakAzamAna tathA gatimAna banAtA hai| syAdvAda kA artha ____ aba dekhanA yaha hai ki syAdvAda hai kyA jisameM saMgharSa-nivAraNa tathA zAnti-prasAraNa kI zakti nihita hai| syAdvAda yaugika zabda hai, syAt +vAda, "syAt sahitaM vAda syaadvaadH|" syAt zabda sApekSatA kI siddhi karatA hai jisakA artha hai kathaMcit tathA vAda kA artha hai kathana / isa prakAra 'syAt' sahita kathana hone ke kAraNa yaha paddhati syAdvAda kahalAtI hai| kisI padArtha ke zeSa aneka guNoM ko nakArate nahIM varan gauNa banAkara tatkAlika sthityanusAra guNa vizeSa kA pramukha rUpa se pratipAdana karanA hI syAdvAda hai / sakalAdeza, vikalAdeza dRSTi yaha kathana ke sAtha 'syAt' zabda kA prayoga ekAnta dRSTi kA nirAkaraNa karatI hai / jaba padArtha ke ananta guNoM dharmoM para dRSTi rahatI hai taba ise sakalAdeza dRSTi tathA padArtha ke eka guNa dharma vizeSa ko mukhya tathA zeSa guNoM ko gauNa banAkara kathana kiyA jAya to yaha vikalAdeza dRSTi hotI hai / sakalAdeza pramANa-dRSTi tathA vikalAdeza naya-dRSTi kahalAtI hai / sadrUpa padArtha meM rahe hue ananta dharmoM ko eka sAtha viSaya karane vAlA pramANa hai, "sakalAdeza pramANAdhInAH" / pramANa vastu ko akhaMDa rUpa meM grahaNa karatA hai| pramANa-dRSTi meM vastugata samasta dharmoM meM vizeSa, gauNa sthiti nahIM hotI hai / vastu kisI apekSA se kathaMcit sat hai| isa kathana meM vastu ke eka astitva guNa kA kathana hai / usameM nihita aneka kA nahIM / kintu yahAM vaktA kA abhiprAya pratipAdita astitva guNa ke sAtha, usameM nihita avivakSita nAstikatva, abaktavya Adi guNoM ke kathana se bhI hai| naya kI dRSTi se vastugata anya vivakSita-dharmA gauNatA kI dRSTi meM Ate haiN| jabaki pramANa-dRSTi se ye sabhI dharma eka guNa ke pratipAdana dvArA ekasAtha grahaNa kara liye jAte haiN| eka vastu meM avirodha rUpa meM sat-asat Adi dharma kI kalpanA kI jAtI hai| isa prakAra sAtoM meM se kisI-kisI dharma kI mukhyatA se samAna dharmoM ke grahaNa karane meM pramANa saptabhaMgI' pratIta hotA hai| ye donoM dRSTiyA~ sAta nAmoM se nirdiSTa 1. "ekasminna virodhena pramANanayavAkyataH / sadAdi kalpanA yA ca saptabhaMgIti sA matA // ", paMcAstikAya 14/30/15 jaina darzana mImAMsA Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. syAt asti 2. syAt nAsti 3. syAt asti nAsti 4. syAt avaktavya 5. syAt asti avaktavya 6. syAt nAsti abaktavya 7. syAt asti nAsti avaktavya vastu meM anekatva vastu anantadharmAtmaka hai, aneka paryAyoM kA AdhAra hai| aneka kA tAtparya vastu meM sannihita vivakSita tathA avivakSita do virodhI dharmoM se hai| vastu meM do virodhI dharma kisI khAsa vivakSA se hI raha sakate haiN| nitya kA virodhI anitya, eka kA virodhI aneka, bheda kA virodhI abheda Adi hai / vastu nitya hai yaha dravya-dRSTi hai, vastu anitya hai yaha padArtha-dRSTi hai / jaba AbhUSaNa ko kaMgana kahate haiM taba kaMgana vastu kI paryAyadRSTi se kahA gayA isalie anitya hai, kyoMki kabhI galavA kara aMgUThI Adi banavAI jA sakatI hai| ataH isakI paryAya naSTa ho sakatI hai| java yaha kahate haiM ki kaMgana sone kA hai taba yaha dravya-dRSTi hai kyoMki sonA nitya hai; galAne para bhI sonA hI rhegaa| 'syAt' zabda vastu ke astitva guNa ko pradhAnatA se batAtA hai| isake dvArA anekAnta aura samyak-ekAnta kA bodha hotA hai / eka hI dRSTi se vastu donoM nahIM ho sktiiN| vastu ke ananta dharmoM kA bodha na hone ke kAraNa ekAntavAdI syAdvAda ko nahIM samajha sake / vANI ke dvArA ekasAtha satya kA pUrNa kathana nahIM ho sktaa| jisa dharma kA varNana kiyA jAtA hai vaha mukhya tathA anya gauNa bana jAte haiN| ekAntadRSTi se anya gauNa dharma vastu se pRthak mAne jAte haiN| isa prakAra ekAnta dRSTi se vastu kA saundarya samApta ho jAtA hai| yaha nizcita hai ki saMsAra virodhI tattvoM se pUrNa hai| udAharaNArtha saMkhiyA prANaghAtaka padArtha mAnA gayA hai kintu vaidyaka prakriyA dvArA yaha prANarakSaka bana jAtA hai / yadi saMkhiyA ko anupAta meM na khAyA jAe to vaha prANaghAtaka bana jAtA hai| kintu vaidya ke parAmarza ke anusAra yathAvidhi sevana karane para prANarakSaka hotA hai / spaSTa hai ki saMkhiyA padArtha meM eka hI nahIM donoM dRSTiyAM sannihita haiM / isa prakAra vastu ke svarUpa ke viSaya meM samanvayakArI paraspara maitrI rakhane vAlI dRSTi se vastu kA satsvarUpa hRdayagrAhI hotA hai / syAdvAda bhagavAn RSabhadeva kI dena syAdvAda nayA nahIM hai / bhagavAn RSabhadeva ne hI isakA pratipAdana kara diyA thaa| bhagavAn mahAvIra ke samaya taka saMdarbha badala ge| janasAdhAraNa ko samajhAne kA nayA Ayojana bhagavAn mahAvIra ne kiyA thaa| Aja bhI loga syAdvAda ko nahIM samajha pAte / syAdvAda meM vyavahRta 'syAta' ko arabI bhASA ke 'zAyada' zabda kA paryAyavAcI mAnate haiN| jisake AdhAra para unhoMne syAdvAda ko saMzayavAda kA paryAya mAna liyaa| yaha bhrAmaka hai / aise loga isa zabda ke vAstavika artha se aparicita haiN| zaMkarAcArya jaise vidvAn bhI syAdvAda ke artha ko na samajha pAe / yaha prazna uThanA bhI svAbhAvika hai ki jo nitya hai vaha anitya bhI hai, jo eka hai vaha aneka bhI hai, jo vAcya hai vaha avAcya bhI hai, kaise ? kintu syAdvAda ina vipakSI tatvoM kA nirAkaraNa nahIM karatA balki samarthana karatA hai / yahI syAdvAda kI vizeSatA hai| vibhinna sApekSika dRSTiyoM dvArA hI usakA vAstavika svarUpa-darzana ho sakatA hai| vijJAna ho yA dharma sApekSatA kI mUla dhAraNA eka-sI rahegI, siddhAnta eka-sA hogaa| vaijJAnika AinsTAina ne sApekSatA ke siddhAnta dvArA siddha kiyA hai ki paramANu meM ananta zakti vidyamAna hai| yaha siddhAnta bhagavAn mahAvIra ne hajAroM varSa pUrva khoja nikAlA thaa| syAdvAda nitya vyavahAra kI vastu syAdvAda jIvana meM nitya vyavahAra kI vastu hai| isakI upAdeyatA svIkAra karanI hogI anyathA loka-vyavahAra calanA kaThina hai| jo anekAnta kA virodha karate haiM ve bhI ise apane jIvana meM apanAte haiM / syAdvAda aisA sikkA hai jo samasta vizva meM calatA hai / isakI maryAdA se bAhara koI vastu nahIM hai / jainAcAryoM ne apane sarasa sAhitya dvArA isa jJAna-gabhita siddhAnta ko janasAdhAraNa taka phuNcaayaa| tatvArtha AcAryaratna zrI dezabhUSaNa jI mahArAja abhinandana grantha Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjavAtika' meM AcArya akalaMkadeva ne batAyA hai ki vastu kA vastuttva isI meM hai ki vaha apane svarUpa ko grahaNa kare aura para kI apekSA abhAvarUpa ho / ina vidhi-niSedha dRSTiyoM ko asti aura nAsti do bhinna dharmoM dvArA btaayaa| syAdvAda satyAgraha hai sArarUpa meM yaha siddhAnta hameM sajaga kie rahatA hai ki jagat ke aneka rUpa haiM, pakSa haiM, guNa haiM / mAnava apanI sImita avadhAraNa kSamatA ke kAraNa eka rUpa, eka pakSa, eka guNa ko grahaNa kara pAtA hai aura isI garva meM bharakara sva se bhinna rUpoM, pakSoM, guNoM ko samajhane vAle se jhagar3a jAtA hai| aisI sthiti meM donoM pakSoM kA mArga avaruddha ho jAtA hai / kyoMki vaha jJAnamada meM DUbakara dUsaroM se vyartha hI vAda-vivAda meM ulajhA rahatA hai| vartamAna samaya meM sampUrNa saMsAra meM yuddha, vidhvaMsa, vaimanasya kA kAraNa mAnava kA yahI ekAnta-dRSTi ke prati durAgraha hai| syAdvAda satyAgraha hai jisakA artha hai ki jaise tumhAre dRSTikoNa meM satyAMza hai vaise hI dUsaroM ke| apane hI dRSTikoNa ko satya aura dUsare ke ko asatya nahIM mAnanA caahie| Atmavat vyavahAra kA AdhAra syAdvAda pAzcAtya darzana vighaTana mAnakara calatA hai| bhAratIya darzana samanvaya ko apanAne meM prayatnazIla hai| kAraNa yaha hai ki yahAM jIvana ke zAzvata mUlyoM kA mahatva hai kevala bhautika vyavasthA kA nhiiN| vyakti ke vyaktitva ke vikAsa ke lie sAmAjika saMgaThana Avazyaka hai| mAnava apane jIvana lakSyoM ko prApta kara ske| isake lie aisI sAmAjika vyavasthA ho jo lakSya prApti ke patha kI bAdhAoM kA unmUlana kara sake / Atmika samAnatA kI anubhUti hue binA samucita vikAsa sambhava nhiiN| samAja ke vighaTana kA mUla hetu viSamatA hai / viSamatA tabhI dUra ho sakatI hai jaba ki sabhI se Atmavat vyavahAra kreN| Atmavat vyavahAra tabhI Acarita ho sakatA hai jaba anekAnta-dRSTi apanAI jAya / sAmAjika utkarSa ke lie vyakti meM Atma-nirNaya ke sAtha AtmAnuzAsana Avazyaka hai| kisI dUsare para apanI zakti kA durupayoga na kare, apanI sattA lAdane kA prayAsa na kareM kyoMki jitanA adhika bAhya niyaMtraNa hogA utanA hI usakA nisteja hogaa| isalie sApekSatA kI AvazyakatA hai / sApekSatA se hI satya kA sahI jJAna tathA nirUpaNa huaa| ekAMtika, ekAMzika dRSTi hone ke kAraNa kucha vyakti adhikAra, padalipsA meM DUbe rahate haiM / dUsaroM ko avasara nahIM milatA taba asaMtoSa kI jvAlA bhar3aka uThatI hai| isa dRSTi se bhArata ko hI nahIM vizva ko bhI jaina darzana kI sabase bar3I dena syAdvAda hai / syAdvAda ina sthitiyoM kA nivAraNa kara sakatA hai| saMgraha-vRtti kA parihAra viSamatA kA kAraNa tRSNA bhI hai jisase saMgraha-vRtti janma letI hai| yaha vRtti Asakti rUpa meM badala jAtI hai| tabhI parigraha kI bhAvanA jAgRta hotI hai jisase samAja meM anyAya, atyAcAra, zoSaNa kA janma hotA hai / eka varga sampanna tathA dUsarA vipanna ho jAtA hai| jaina darzana kA syAdvAda spaSTa karatA hai ki pratyeka vyakti kA astittva hai, jaise maiM hUM vaise vaha bhI hai, merI AvazyakatA hai vaise usakI bhI, maiM adhika saMgraha kara lUMgA to dUsaroM ko kyA milegA yaha bhAvanA parigraha-bhAvanA kA uccheda karatI hai| jisase sAmAjika vyavasthA meM santulana AtA hai / syAdvAda AdhyAtmika jIvana kA mUla to hai hI laukika jIvana ko bhI suvyavasthita karatA hai / prajAtantra ke lie yaha AdhArazilA hai| anekAnta AgAdha samudra hai jisameM ekAntika vicArarUpI nadiyoM ko AtmasAta kara lene kI kSamatA hai| syA dvAda mana ke tanAvoM ko rokatA hai ___ pArasparika vivAda samApta karane ke lie samanvayakArI dRSTikoNa kI AvazyakatA hai| syAdvAda mana ke tanAvoM ko rokatA hai yadi yaha dRSTi na rahe to sabhI sambandhoM meM, cAhe ve pArivArika hoM yA sAmAjika, rASTrIya hoM yA arntarASTrIya, tanAva, TakarAva, saMgharSa chir3a jAte haiM / ataH inase bacane ke lie tathA saMtulita jIvana-yApana karane ke lie anekAnta syAdvAda ko aMgIkAra karanA Avazyaka hai| syAdvAda ke mahatva ko videzI vidvAnoM ne svIkAra kiyA hai| pro0 harmana jekobI ne likhA hai-"jaina dharma ke siddhAnta prAcIna bhAratIya tattvajJAna aura dhArmika paddhati abhyAsiyoM ke lie bahuta mahatvapUrNa hai| isa syAdvAda se sarva satya vicAroM kA dvAra khula jAtA hai|" Aja kA vizva jaTila, guTabandI meM saMgharSazIla hai| pratyeka rASTra eka-dUsare kA vizvAsa kho baiThA hai| sabhI rASTra svayaM ko zaktizAlI mAnate haiN| kisa samaya eka-dUsare para prahAra kara deM kucha patA nahIM / bhautika upalabdhiyA~ milIM kintu mAnava Antarika rUpa se bhIta hai / kucha samAna sampannatA vAle rASTra Apasa meM guTa banAkara anya rASTroM ko dabAne ke yatna meM hai| jisase cAroM tarapha hAhAkAra macA huA hai / guTabandI kA 1. "svaparAtmopAdAnApohanavyavasthA pAdya hi vastuno bastulvam ", tattvArtha rAjavAtika, pR0 24 jaina darzana mImAMsA Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirAkaraNa karane ke lie guTanirapekSatA ko apanAkara hI zAnti vyavasthA lAI jA sakatI hai| isa guTa nirapekSatA kA AdhAra syAdvAda hai| mahAvIra kA dRSTikoNa bhagavAna mahAvIra ne kahA thA ki koI mata, siddhAnta asatya nahIM hai| virodhiyoM dvArA svIkRta satya bhI satya hai kyoMki virodhiyoM ke satya meM bhI sRjanAtmaka tatva vidyamAna rahate haiN| sva-satya se tAlamela na baiThane ke kAraNa unakI upekSA vidhvaMsAtmaka bhAvoM ko janma detI hai| yaha satya hai ki mAnava dravya ke sampUrNa rUpa ko eka sAtha nahIM samajha sakatA yadi aisA hI ho to sarvajJa bana jAya / koI eka mArga nahIM hai jisa para Age bar3hakara satya ke sabhI pakSoM kA jJAna ho jAya / syAdvAda meM durAgraha nahIM hai| isa siddhAnta ko apanAte hue rASTrIya nItiyoM kI svIkRti ke sAtha anya rASTra kI nItiyoM meM jo grahaNa karane yogya ho, use bhI apanAnA caahie| jisa prakAra dUsaroM ke vicAroM ko satya va pramANika rUpa meM svIkAra karate haiN| usI prakAra anya rASTroM kI nItiyoM, unakI sArvabhaumikatA ke prati bhI sammAna kA bhAva rakhanA Avazyaka hai| jaba kisI 'vAda' ko aikAntika rUpa se satya mAnate haiM aura anya 'vAdoM' ko asatya mAnate haiM taba dvandvAtmaka sthiti sAmane AtI hai| syAdvAda hI asahiSNutA tathA manamAnI vicAradhArAoM meM parimArjana kara unheM nayA rUpa de sakatA hai| syAdvAda kA zikSaNa apane prati hI nahIM samasta mAnava jAti ke prati Adara anurAga utpanna kara samanvaya kI ora agrasara hone kI preraNA detA hai| syAdvAda sampUrNa jainetara darzanoM kA samanvaya karatA hai| jaina dArzanikoM kA kathana hai bauddhAnAmajusUtrato matamabhUdvedAntinAM saMgrahAt / sAMkhyAnAM tata eva naigamanayAd yogazca vaizeSikaH / / zabdabrahmavido'pi zabdanayataH srvairnyguNphitaaN| jainI dRSTiritIha sArataratA pratyakSamudvIkSyate // -adhyAtmasAra, jinamatistuti abhiprAya yaha hai ki sampUrNa darzana nayavAda meM samAhita ho jAte haiM, ataeva sampUrNa darzana naya kI apekSA se satya haiN| udAharaNataH RjusUtranaya kI apekSA bauddha, saMgrahanaya kI apekSA vedAnta, naigamanaya kI apekSA nyAya-vaizeSika, zabdanaya kI apekSA zabdabrahmavAdI tathA vyavahAranaya kI apekSA cArvAkadarzana ko satya kahA jA sakatA hai / ye nayarUpa samasta darzana paraspara viruddha hokara bhI samudita hokara samyaktva rUpa kahe jAte haiN| saccA anekAntavAdI kisI bhI darzana se dveSa nahIM krtaa| vaha sampUrNa nayarUpa darzanoM ko isa prakAra vAtsalyadRSTi se dekhatA hai, jaise koI pitA apane putroM ko dekhatA hai| kyoMki anekAntavAdI ko nyUnAdhika buddhi nahIM ho sakatI / vAstava meM saccA zAstrajJa kahe jAne kA adhikArI vahI hai, jo syAdvAda kA avalambana lekara sampUrNa darzanoM meM samAna bhAva rakhatA hai| vAstava meM mAdhyasthya bhAva hI zAstroM kA gUr3ha rahasya hai, yahI dharmavAda hai| mAdhyasthya bhAva rahane para zAstroM ke eka pada kA jJAna bhI saphala hai, anyathA karor3oM zAstroM ke par3ha jAne se bhI koI lAbha nhiiN| yasya sarvatra samatA nayeSu tnyessviv| tasyAnekAntavAdasya va nyuunaadhikshemussii|| tena syAdvAdamAlambya sarvadarzanatulyatAm / mokSoddezAvizeSeNa yaH pazyati saH zAstravit // mAdhyasthyameva zAstrArtho yena taccAru sidhyati / sa eva dharmavAdaH syAdanyadbAlizavalganam // mAdhyasthyasahitaM hya kapadajJAnamapi zAstrakoTiH vRthavAnyA tathA coktaM mahAtmanA / -adhyAtmasAra, 61,70,72,73 --sampAdaka 18 AcAryaratna zrI dezabhUSaNa jI mahArAja abhinandana grantha