Sahityik Sanshodhan Vishe

Author(s): Suman Shah
Publisher: Parshva Prakashan
Catalog link: https://jainqq.org/explore/020618/1

Page #1

॥ अनंतलब्धिनिधान श्री गौतमस्वामिने नमः ।।
॥ योगनिष्ठ आचार्य श्रीमद् बुद्धिसागरसूरीश्वरेभ्यो नमः ॥
॥ कोबातीर्थमंडन श्री महावीरस्वामिने नमः ॥
आचार्य श्री कैलाससागरसूरि ज्ञानमंदिर
Websiet : www.kobatirth.org Email: Kendra@kobatirth.org
पुनितप्रेरणा व आशीर्वाद
राष्ट्रसंत श्रुतोद्धारक आचार्यदेव श्रीमत् पद्मसागरसूरीश्वरजी म. सा.
श्री
जैन मुद्रित ग्रंथ स्केनिंग प्रकल्प
ग्रंथांक : १
महावीर
श्री महावीर जैन आराधना केन्द्र
आचार्यश्री कैलाससागरसूरि ज्ञानमंदिर कोबा, गांधीनगर - श्री महावीर जैन आराधना केन्द्र आचार्यश्री कैलाससागरसूरि ज्ञानमंदिर
कोबा, गांधीनगर-३८२००७ (गुजरात) (079) 23276252, 23276204 फेक्स: 23276249
जैन
।। गणधर भगवंत श्री सुधर्मास्वामिने नमः ।।
॥ चारित्रचूडामणि आचार्य श्रीमद् कैलाससागरसूरीश्वरेभ्यो नमः ।।
अमृतं
आराधना
तु
केन्द्र कोबा
विद्या
卐
शहर शाखा
आचार्यश्री कैलाससागरसूरि ज्ञानमंदिर शहर शाखा
आचार्यश्री कैलाससागरसूरि ज्ञानमंदिर त्रण बंगला, टोलकनगर परिवार डाइनिंग हॉल की गली में पालडी, अहमदाबाद - ३८०००७ (079) 26582355

Page #2

સાહિત્યિક સંશાધન વિશે
-સુમન શાહ
મા
:
-
efferi's-5

Page #3

www. kobatirth.org
સાહિત્યિક સંશાધન વિશે
ON LITERARY RESEARCH
સુમન શાહ
SUMAN SHAH
Oudysle

Page #4

સાહિત્યિક સંશોધન વિશે ON LITERARY RESEARCH સુમન શાહ BY SUMAN SHAH
પ્રથમ આવૃત્તિ: ૧૦ જૂન, ૧૯૮૦ બીજી આવૃત્તિ ઃ ૧૫ નવેમ્બર, ૧૯૮૭
© રશ્મીતા શાહ
નકલ : ૫૦૦
મૂલ્ય: રૂ. ૭-૧૦
પ્રકાશક :
બાબુભાઈ શાહ પાર્થ પ્રકાશન નિશાપોળ, ઝવેરીવાડ, રિલીફ રોડ, અમદાવાદ-૩૮૦૦૦૧ ફોન : ૩૩૨૯૯
મુદ્રક :
શ્રી ત્રિપુરા પ્રિન્ટિંગ પ્રેસ ૮, અડવાણું માર્કેટ, દિલ્હી દરવાજા બહાર, અમદાવાદ-૩૮૦૦૦૪
સૂચના :
આ પુસ્તિકાને કોઈ પણ અંશને કોઈ પણ રૂપમાં ધંધાદારી ઉપયોગ કરતાં પહેલાં લેખકની પરવાનગી
મેળવવી અત્યન્ત જરૂરી છે. પત્રવ્યવહારનું સરનામું :
૯, મુકદ, મનેરમાં કૅમ્પલેકસ, હિમ્મતલાલ પાર્ક પાસે, આંબાવાડી, અમદાવાદ-380 015

Page #5

રસિક શાહને
THEORY IS GRAY, BUT THE GOLDEN TREE
OF LIFE IS GREEN-GOETHE

Page #6

નિવેદન
સાહિત્યિક સંશોધન વિશેની આ લઘુ પુસ્તિક સંવત ૨૦૩પની એક નવરાત્રિએ પ્રારમ્ભાઈને શરદપૂર્ણિમાએ પૂરી થયાને આનંદ છે.
ભવિષ્યમાં આ ભૂમિકાએ વિસ્તૃત વિચારણું રજૂ કરવાને સંકલ્પ છે.
આ લખાણને સમગ્રપણે ઓકટો. ડિસે. ૧૯૭૯ના એક જ અંકમાં સૌ પ્રથમ પ્રકાશિત કરીને ત્રિમાસિકના તંત્રી શ્રીમતી મંજુ ઝવેરીએ મને સાચે જ ઉપકૃત કર્યો હતે. આજે કુમકુમ પ્રકાશન અને પુસ્તિકા રૂપે મૂકે છે, તેમાં તેના માલિક શ્રી. બાબુભાઈ જોષીને પણ એ જ ઉમળકે ભળ્યો છે.
અપેક્ષા છે કે સાહિત્યિક સંશોધનને વિશેની આપણી વિચારણાને આનાથી અપૂર્વ વેગ મળશે.
૧૦ જુન, ૧૯૮૦
-સુમન શાહ
નિવેદન
બીજી આવૃત્તિનું સાહિત્યિક સંશોધન વિશે હું કશું વિસ્તૃત વિચારવાને ફુરસદ મેળવું તે પહેલાં જ એની આ બીજી આવૃત્તિ થાય છે તેને આનન્દ છે. આ પ્રસંગે એમ. ફિલ અને પીએચ.ડી. કરતા વિદ્યાર્થીઓને આભાર માનું છું, કેમકે એમણે આને યથાશકય લાભ ઉઠાવ્યા છે. આશા છે એ પરમ્પરા હજી વધુ દઢ થશે. આનું પ્રકાશન હાથ ધરવા બદલ પાર્શ્વના માલિક શ્રી બાબુભાઈ શાહને ઉત્સાહને વધાવું છું. ૧૭ સપ્ટેમ્બર, ૧૯૮૭
-સુમન શાહ

Page #7

www. kobatirth.org
પીએચ. ડી. પદવીધારીઓમાંના કેટલાકને, તેા એના કેટલાયે માદક સાહેખાને, તે એથી આગળ વધીને અનેક સાહિત્યમમજ્ઞાને સારી રતે ખબર છે કે આપણે ત્યાં ‘સાહિત્યિક સશોધન' જેવું જવલ્લે જ થયું છે, તે મેાટે ભાગે તા એ દિશાનું વલ્ગરાઈઝેશન જ વિસ્તર્યું છે. એમ. ફિલ. જેવી વચગાળાની ઉપાધિને યુનિવર્સિટી-પ્રવેશ મળ્યા છે તે એ વિસ્તારને રાકવાની દિશાનું એક સ્તુત્ય પગલુ જરૂર છે, પણ જે તે સ ંશોધનનું અને તેની પદ્ધતિનું સ્વરૂપ સ્પષ્ટ નહીં હોય, નહીં થાય, તે એ વાંકે વિસ્તાર બની રહેશે. અહીં ‘સાહિત્યિક સંશોધન'નાં સ્વરૂપ અને પદ્ધતિ વર્ણવવાના ઉપક્રમ છે. આ દિશામાં આ પ્રારમ્ભ છે, અને માત્ર નાના પ્રારમ્ભ છે.
*
૧. સાહિત્યિક સશોધનને સંશાધન સાથે અને શેાધનને વિજ્ઞાન સાથે સમ્બન્ધ છે. વિજ્ઞાનને તર્ક સાથે સમ્બન્ધ છે એ જાણીતું છે, અને તેથી સાહિત્ય જેવી કલાએ કે જે અ-તર્કથી પ્રાણવાન બનતી હેય છે—સાથેના એના દેખીતા વિરોધ પણ જાણીતા છે. પરંતુ આછું જાણીતુ એ છે કે કલાનું વિજ્ઞાન અસંભવ નથી—એટલે કે તકના આશરે લઈને સાહિત્યક્લાનાં પરિણામાને વ્યવસ્થાખદ્ ભૂમિકાએ વર્ણવી બતાવવાનું અશકય નથી. એટલે કે વિજ્ઞાન અને ક્લાના દેખીતા વિરાધ એક ભ્રમણા છે. સાહિત્યકલાનું સર્જન શી વિજ્ઞાન-નિબદ્ધ રીતિઓ વડે ન થાય, ન જ થાય; સાહિત્યકલાનું વર્ણન એવી રીતિ, પદ્ધતિઓ વડે થાય, બલÈ તે વિના ન જ થાય. આમ ઘટાવતાં દેખીતા વિરાધ એક ભ્રમણા છે. જ્ઞાનમીમાંસા-પસ્ટીમાલાજી-સહજસ્ફુરણા કે ઇન્દ્રિયજન્ય અનુભવાની પ્રત્યક્ષતા ઉપરાન્ત માનવીય જ્ઞાનલબ્ધિમાં, મનુષ્યચિત્તની તર્ક શક્તિને અને તજન્ય વિભાવનાએ ક પદ્ધતિઓ જેવી વૈજ્ઞાનિકતાના પણ ઉચિત સમાસ ફરે છે, તે નોંધપાત્ર છે. સાહિત્યનું એક પરિણામ, અને પહેલું પરિણામ આનન્દાનુભવ છે. પશુ એ આનન્દાનુભવ જ્ઞાનલબ્ધિમાં પશુ પરિણમે છે એ લેતાં સાહિત્યનું બીજું પરિણામ જ્ઞાન પણ છે. કલામીમાંસા-ઍન્થેટિકસ-માંથી પણ તને કદી બાકાત રખાયા જાણ્યા નથી. સાહિત્યિક સંશાધન, આનન્દ અને જ્ઞાનના મેળ પાડવાની પ્રવૃત્તિ છે, એક નોંધપાત્ર બૌદ્ધિક પ્રવૃત્તિ છે. એ પ્રવૃત્તિમાં વૈજ્ઞાનિક પતિને અને પતિશાસ્ત્રના ફળદાયી વિનિયોગ છે, સાયન્ટીફિક સઁથડ અને મૅથડાલોજીને એમાં પરિણામલક્ષી ઉપયોગ છે. સાહિત્યિક સંશાધનનું સ્વરૂપ સમાય તા મૈથડાલાજી સાથેના એના યાગ, સમ્બન્ધ કેવા હોઈ શકે એ વિચારણાને દિશા મળે.

Page #8

કશી વાચનશોધન કે
૨. તે સંશોધન એટલે શું ? શોધી લાવવું, બીજાને નહોતું જતું તે ખેળી કાઢવું એવો સ્થૂળ અર્થ અહીં ગેરહાજર નથી, પણ એટલો અને એવો જ એને અર્થ નથી. કેઈ ભંડારમાંથી પોથી ખળીને, એની અનેકેને માટે સમસ્યારૂપ એવી લિપિ વાંચીને, પાઠભેદની પંડિતાઈભરી પ્રચુરતા દર્શાવીને કશી વાચના તૈયાર કરી આપવી તે સંશોધન તે ખરું જ, પણ તેટલું અને તેવું જ સંશોધન નહીં. નહોતી જડતી તે વસ્તુ ખાળી લાવ્યા કે કાચી. ધાતુમાંથી સંશાધીને પાકી ધાતુસ્વરૂપની વાચના તૈયાર કરી આપી તે તે, સંશોધનને એક પ્રકાર થયા. કશુંક હતું તે શkયું -સંશયું એ પ્રકાર.. પણ કશું નહોતું, ને શોધ્યું તે સંશોધનને બીજો પ્રકાર. કશું પ્રચ્છન્ન અને. અમૂર્ત હતું તે શોધ્યું તે સંશોધનને ત્રીજો પ્રકાર, કશું સંગીનપણે નિયમ-- બદ્ધ હતું, સૂત્રિત હતું, તે નિયમ કે સૂત્ર શોધ્યું તે સંશોધનને ચોથે પ્રકાર.. આમ પહેલા પ્રકાર પછીના સંશોધનના બધા જ પ્રકારો એના સૂક્ષ્મ અર્થને. સમજાવે છે. સંશોધનને ત્યાં સૂક્ષ્મ અર્થ થતા હોય છે, કરવાને હેય છે. સંશેધન આ રીતે તે એક જ૫ છે, ફલાઈટ છે, કશાક પ્લેટફોર્મ કે સ્પ્રિંગબેર્ડ પરથી થયેલું ઉડ્યન છે.
જ્ઞાનની નાનામાં નાની ભૂમિકાએ પરિચિતથી અપરિચિતની દિશાની આવી કશીક શોધયાત્રા જ જોવા મળશે. ૧ થી ૯ અંકનું જ્ઞાન, તેને પરિચય, ત્યાર પછીના અગાધ અને અમાપ અપરિચયનું જ્ઞાન બની રહે છે. આ એક અવિરત યાત્રા છે, ને તેથી પ્રક્રિયા છે, સંશોધન એક પ્રક્રિયા છે. ઍરિસ્ટોટલના તર્કમાં કે ભારતીય ન્યાયમાં પણ સંશોધનને આ જ અર્થ નિહિત છે. સિલજિઝમની પ્રખ્યાત ત્રિપદી પદ્ધતિમાં સાધ્ય પ્રમાણ અને પક્ષપ્રમાણને આધારે મેળવાતું નિગમન (મનુષ્ય મત્ય છે-છગન મનુષ્ય છે તેથી છગન મત્ય છે) કે પ્રતિજ્ઞા, હેતુ, ઉદાહરણ, ઉપનય અને નિગમનની પંચપદીવાળી ભારતીય પદ્ધતિમાં મેળવાતું નિગમના (છગન મત્ય છે કેમ કે છગન મનુષ્ય છે–મનુષ્ય મત્ય છે, ઉ. ત. મોહનદાસ, કાલિદાસ, શેકસપિયર–છગન પણ મનુષ્ય છે–તેથી છગન મત્ય છે) પરિચિતઅપરિચિતની પદ્ધતિપુર:સરની લીલા છે. વિજ્ઞાનેને આ પાયે છે. શોધાત્મકતા કે વનનિકતા આ ભૂમિકાએ વિકસી શકે. જોકે સભ્યતા અને સંસ્કૃતિના વિકાસ દરમ્યાન નિગમનાત્મકની જેમ આનુમાનિક-ઈન્ડકિટવ–તક પણ એવો જ પરિણામકારી નીવડ્યો છે, વિશેષ પરથી સામાન્ય સિદ્ધાન્તની રીતે પણ જ્ઞાન સ્થિર થયું છે, સંચિત થયું છે. શેધાત્મકતા અને વૈજ્ઞાનિક્તાને પિતાના વિકાસ અર્થે આ બીજી ભૂમિકા પણ એવી જ અનિવાર્ય છે. આ બેય ભૂમિકાઓની

Page #9

આંતરલીલા-ઈન્ટપ્લે-આજનો સુવિકસિત વિજ્ઞાનની હાર્દસ્વરૂપ લાક્ષણિકતા છે. ગ્રીક ગુરુ-શિષ્ય મનીષીઓ પ્લેટ અને એરિસ્ટોટલ બંને ભૂમિકાનાં પ્રતિનિધિરૂપ નિદર્શને છે. પ્લેટ મુખ્યત્વે દાર્શનિક હતા, અને વિચારથી વસ્તુ તરફ જનારા ચિતક હતા, તે ઍરિસ્ટોટલ મુખ્યત્વે જીવવિજ્ઞાની હતા, અને વસ્તુથી વિચાર તરફ જનારા બીજી ભૂમિકાના ચિતક હતા.
પ્રસ્તુત પ્રશ્ન એ છે કે તર્કની કંઈ પદ્ધતિને સાહિત્યિક સશે.ધનમાં આશ્રય લઈ શકાય ? અથવા તર્કની બેય પદ્ધતિને અહીં આશ્રય લઈ શકાય ? ‘પણ તે પહેલાં સંશોધનને જ સ્વરૂપ વિશે વિચારે વ્યક્ત કરવા જરૂરી છે.
૩. સાહિત્ય અને કલાઓ માનવવિઘાઓ-હ્યુમેનિટિઝ-ને વર્ગમાં આવે છે, અને માનવવિદ્યાઓમાં સંશોધનનું જે સ્વરૂપ છે તે સમાજવિજ્ઞાને–સોશ્યલ સાયન્સીઝ-અને પ્રાકૃતિક વિજ્ઞાન-નેચરલ સાયન્સીઝમાં થતાં સંશોધનોથી જુદું છે. વળી, પ્રાકૃતિક વિજ્ઞાનેનાં સંશોધને ગણિત અને તર્ક જેવાં શુદ્ધ વિજ્ઞાને એર સાયન્સીઝમાં થતાં સંશોધનેથી જુદાં છે. શુદ્ધ વિજ્ઞાને સ્વયંસિદ્ધ સત્યામાંથી નિગમને તારવે છે. અને ત્યાં સંશોધનની કાટિ ઘણી ઊંચી રહી શકે છે. ઊંચી એટલે કે અમૂર્તતા-ઑસ્ટ્રેકશન–ની ભૂમિકાએ ઊંચી. જ્યારે પ્રાકૃતિક વિજ્ઞાનની સામગ્રી ભૌતિક હોય છે, એટલે કે મૂર્ત કેન્દ્રીટ-હોય છે. પણ આ બંનેમાં જે તફાવત છે તે એ, કે પ્રાકૃતિક વિજ્ઞાને મુખ્યત્વે આનુમાનિક હોય છે. તે ભૌતિક આવિર્ભાવ સાથે પાનું પાડતાં હોય છે. નિરીક્ષણ, પ્રયોગ અને આનુમાનિક તક એનાં પ્રમુખ સાધન છે. ગણિત કે તર્કમાં જે શદ્ધિ શક્ય છે તે અહીં નથી, એટલે એ વ્યાપ્તિઓ વડે આગળ વધે છે, સત્યે લગી એ પદ્ધતિએ પહોંચવાનું ચાલુ રાખે છે. શુદ્ધ વિજ્ઞાને અને પ્રાકૃતિક વિજ્ઞાનેની સામગ્રીને સમાજવિજ્ઞાનની સામગ્રી સાથે સરખાવતાં એક ભેદ તુર્ત જ ઊડીને આંખે વળગશે. એ ભેદ તે આ : કે સમાજવિજ્ઞાનના કેન્દ્રમાં મનુષ્ય છે, એટલે કે એની સામગ્રી મનુષ્ય છે, પ્રકૃતિ કે ભૌતિક પદાર્થો અથવા તે વિચાર-સંરચનાઓભેટ-સ્ટ્રકચર્સ–કે આંકડાઓ પાછળના નિયમે એની સામગ્રી નથી. પરિણામે સામગ્રીસંચય-ડેટા કલેકશન–અહીં પ્રમાણમાં મુશ્કેલ બને છે અને સંશોધનમાં સંકુલતાની માત્રા પણ પ્રમાણમાં વધી જાય છે. આ સંકુલતા માનવવિદ્યાઓ અને કલાઓમાં કે સાહિત્યમાં આત્યંતિક બની રહે તે સ્વાભાવિક છે, અને કલા કે સાહિત્યમાં સંશોધન જટિલ અને કઠિન છે એમ સમજાવી આપે તેય એટલું જ સ્વાભાવિક છે. પરંતુ કોઈ પણ કલામાં કે સાહિત્યમાં સંશોધન હેઈ જ ન શકે,

Page #10

એ તે અશકય છેકલાઓ તે આસ્વાદ-આનન્દને માટે છે, વિજ્ઞાન કે વ્યાકરણ કવિતાનાં શત્રુ છે, વગેરે માનવું-મનાવવું તે એક જાતનું રેમેટિસિઝમ છે, એક જાતની ઘેલછા છે. એટલું જ નહિ, એવા રોમેન્ટિકડામાં કલા કે સાહિત્યને વિશેની અધૂરી સમજ અને વિજ્ઞાન કે સંશોધનને વિશેની પૂરી ગેરસમજ નિહિત છે-જે સરવાળે કલાપક પ્રગતિ કે સાહિત્યિક વિકાસને ગૂંગળાવનારી પરિસ્થિતિનું નિર્માણ કરે, અને મનુષ્યની એ બહુમૂલ્ય પ્રવૃત્તિને માનવજાતના સમગ્ર બૌદ્ધિક પુરુષાર્થમાં ગૌરવભર્યા સ્થાને ચિહ્નિત કરી આપવાને વિશે અવરોધે રચે. ઇતિહાસમાં એવી ગૂંગળામણ અને અવરોધે નથી જમ્યાં એમ નહિ, પણ વિજ્ઞાન હવે એવી દિશાઓ ખોલે છે, જેમાં આ જાતના રેમેટિસિઝમને બહુ ઝડપથી નિકાલ થઈ રહ્યો છે.
૪. સાહિત્યના કેન્દ્રમાં મનુષ્ય છે અને સાહિત્યસર્જનની સામગ્રી પણ મનુષ્ય છે, વળી સાહિત્યને ભક્તા પણ મનુષ્ય છે. ઉત્પાદન અને વપરાશના નિયમ. અનુસાર કર્તા, કૃતિ અને વાચક એટલે કે ઉત્પાદક, ઉત્પાદન અને ભોક્તા વચ્ચેના. વિનિમયે જમાનાઓથી ચાલતા આવ્યા છે, અને ચાલ્યા કરશે. એ વિનિમય પોતાના આગવા નિયમે વડે નિયત્રિત હોય છે, થતા હોય છે. તો પછી એમાં સંશોધનને કશે અવકાશ ખરો? તે પછી એમાં વિજ્ઞાનીને કશો હસ્તક્ષેપ હોઈ શકે ? એ સાચું છે કે સાહિત્યિક સંશોધને સાહિત્યના ઉત્પાદન ઉપર કે તેના ઉપયોગ ઉપર ભાગ્યે જ કશી પ્રત્યક્ષ અસર પાડી શકે. વિજ્ઞાન અને સંશોધનની વ્યાપક ઉપકારકતાની ચર્ચામાં ઊતરવાનું આ સ્થાન નથી. સજન-આસ્વાદન સાહિત્યિક સંશોધનના કશા ઍથિકસ સાથે સીધો સંકળાયેલાં નથી.
પણ એક સાહિત્યકૃતિને વૈયક્તિક આસ્વાદને, આનન્દાનુભવને તથા તજ્જન્ય જ્ઞાનલબ્ધિને વ્યાખ્યાબદ્ધ તે કરી જ શકાય. કેમ કે એવું આસ્વાદન, એ આનન્દાનુભવ અને એવી જ્ઞાનલબ્ધિ ગર્ભિત સ્વરૂપે સૂત્રિત હોય છે, નિયમબદ્ધ, હોય છે. એ સૂત્ર અને એ નિયમોને ઉકેલીને સાહિત્યિક સંશોધન અવશ્ય વિસ્તરી, શકે. એટલે કે સાહિત્યિક સંશોધનની સામગ્રીમાં કૃતિ, કર્તા વગેરે નિમિત્તસ્વરૂપ છે, એની ખરી સામગ્રી તે સાહિત્ય પ્રત્યેને મનુષ્યને પ્રતિભાવ છે. એ પ્રતિભાવ એની આસ્વાદનપ્રવૃત્તિમાં કે આનન્દાનુભવમાં છતે થાય છે. એ પ્રતિભાવ આસ્વાદ, આનન્દ ઉપરાન્ત જ્ઞાનને પણ પિતામાં સમાવેશ કરીને જ વિસ્તર્યો હોય છે. મનુષ્ય અને તેના સમગ્ર વાતાવરણમાં–એન્વાયર્નમેન્ટમાં તેને પ્રત્યેક પદાર્થ સાથેને જે માનવીય વિનિમય છે તે અજ્ઞાત, નિબિડ અને સંકુલ છે. એ સૃષ્ટિપદાર્થોને એક સમૂહ તે કલાઓ છે, અને એ અજ્ઞાત, નિબિડ અને સંકલ્પ

Page #11

માનવીય વિનિમયને એક સંવિભાગ રચવામાં તેમને પણ ફાળે છે. અને એ ફાળે નાનસને નથી. ટૂંકમાં, સાહિત્યકલા સાથેના વૈયક્તિક સન્નિકર્ષનાં પરિણામ જોડે સંશોધક પાનું પાડશે અને એ અર્થમાં સાહિત્યિક સંશોધન પિસ્ટ ફેકટ” પ્રવૃત્તિ છે. ' આવો સંશોધક બહુધા પિતે જ સાહિત્યકલાને આસ્વાદક અને અનુભાવક હોય છે, પણ એ સંશોધક હેઈને તેમ ન હોય, બીજાઓના આસ્વાદઅનુભવનું સામગ્રી લેખે આકલનપરીક્ષણ કરનારો માત્ર એક નિષ્ણાત પણ તે હોઈ શકે એ વાતને સિદ્ધાન્ત ખાતર સ્વીકાર થ જોઈએ. બાકી સાહિત્યિક સંશોધકે ઉત્તમ ભક્તાઓ છે, એસ્થેટિકસના આદર્શ મુજબના સમૃદ્ધ અધિકારી સહદો છે એ હકીકત એમનાં સંશોધનને વધુ જીવંત અને સાચાં બનાવનારી એક નેધપાત્ર હકીકત છે એને પણ સ્વીકાર થવો ઘટે. આ બે સ્વીકારની વચ્ચે સાહિત્યિક સંશોધનની સફળતા-નિષ્ફળતા કે ઉપકારકતા-અપકારકતાની ઘણું ચાવીઓ પડેલી છે. સાહિત્યિક સંશોધક માત્ર નિષ્ણાત હોય અને ઉત્તમ ભક્તા ન હોય, તે સંભવ છે કે એના સંશોધનમાં પ્રવર્તતું પદ્ધતિકરણ એક તબકકે મૃત બની જાય, તે સાહિત્યિક સંશોધક માત્ર સહદય હોય અને ઉત્તમ નિષ્ણાત ન હોય, તે સંભવ છે કે એના સંશોધનમાં પ્રવર્તતું પદ્ધતિકરણ ઘણે તબકકે નર્યું અજ્ઞાનિક હેય. મહત્ત્વની વાત તે એ છે કે એ સંશોધક છે તેથી એની પ્રાથમિક અને અંતિમ જવાબદારી પિતાની વૈયક્તિકર્તાઓને વધુ ને વધુ વસ્તુલક્ષિતામાં રૂપાન્તરિત કરવાની છે. એના સાહિત્યકલા પ્રત્યેના વૈયક્તિક સન્નિકર્ષોમાં મોટે ભાગે સહજેપલબ્ધિ, આત્મપ્રતીતિ જેવાં જેને બૌદ્ધિક ખુલાસે ન મેળવી શકાય તે પ્રકારનાં પ્રચછન અને સ્વકીય ઉપકરણ સામેલ હોય છે. ટૂંકમાં એને કલાજન્ય આનન્દાનુભવ કે એની કલાજન્ય જ્ઞાનલબ્ધિ અંગત છે, અને સંશોધક તરીકે એ અંગતતાનું એ વિજ્ઞાન રચવા ચાહે છે. એ રીતે એ અત્યન્ત મહત્ત્વાકાંક્ષી સંશોધક છે. - ઉક્ત વિચારનું પહેલું ફલિત એ છે કે સાહિત્યિક સંશોધન પ્રાકૃતિક આદિ તમામ વિજ્ઞાનમાં પ્રવર્તતાં સંશોધનથી અનેક અર્થોમાં અને મૂલ્યવાન અર્થોમાં જદું છે. બીજું ફલિત એ છે કે તમામ વિજ્ઞાને પ્રકૃતિએ કરીને તત્વાર્થમાં વિજ્ઞાને છે પણ તેમની વચ્ચે તેમની સામગ્રીઓને કારણે, પદ્ધતિઓને કારણે જે પાર્થક છે તેવું જ પાર્થક્ય સાહિત્યના વિજ્ઞાનને વિશે પણ છે. આ પાર્થ જેટલું સ્પષ્ટ અને વ્યાખ્યાબદ્ધ થઈ આવશે તેટલે અંશે એને વિકાસ થઈને રહેશે એ સમજાય તેવું છે. ત્રીજુ ફલિત એ છે

Page #12
કે સાહિત્યસર્જન વૈયક્તિક છે, આસ્વાદન–અનુભાવન પણ વૈયક્તિક છે, પણ સાહિત્યિક સંશોધન તે સંશોધન હોઈને નિયતિક છે, અલબત્ત, સાહિતર સંશોધનમાં પ્રવર્તતી નિવૈયક્તિકતાની તુલનાએ આ નિર્વેયક્તિતાની માત્રા ઘણી ઓછી છે; ઓછી છે પણ નથી એમ નહિ. વિજ્ઞાનમાં વૈયક્તિકતાને જે ઉત્તમ અર્થમાં મહિમા છે એ હકીકતને વિચાર કરીએ તે સાહિત્યિક સંશોધનની સાહિત્યના વિજ્ઞાન સંદર્ભે એક મૂલ્યવાન ઉપકારકતા પણ દર્શાવી શકાય. સંશોધને અને વિજ્ઞાને મૂળભૂતપણે વૈયક્તિકતાને લાભ લઈને જ પ્રગતિ પામ્યાં છે. 5. શોધસંશોધનની વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિ -સાયન્ટીફિક મેથડ એવું ઈન્કવાયરીએ રિ-સાંસની દેણ છે. ઈ. સ. 1500 થી 1700 સુધીના વિજ્ઞાનવિષયક વિકાસનું અપર નામ તે, એ કારણે જ, વૈજ્ઞાનિક ક્રાન્તિ’ છે. સામાન્યપણે આખા વિશ્વના અને સવિશેષ ભાવે પશ્ચિમના સમગ્ર માનવ ચિતન-હ્યુમન જૈટ-ઉપર વિજ્ઞાનિક પદ્ધતિને વ્યાપક અને મૂળગામી ક્રાન્તિઓ, પરિવર્તને પ્રેરનાર પ્રભાવ છે. મધ્યયુગીન માનવચિન્તન રિનેસાંસ પૂર્વે સાવ જુદું જ હતું. મધ્યયુગીન મુસાફરે જ્યારે પાંચ પગવાળા પ્રાણીને, કે જે પિતાને આગલે પગ હાથ તરીકે વાપરે છે-ને ઉલ્લેખ “હાથી' તરીકે કરે ત્યારે તેને તેમાં કશું અજુગતું નહોતું લાગ્યું. પણ આજે આપણે માટે મુસાફરની આ વાત હાસ્યાસ્પદ છે. કેમ કે હાથીને આપણે ઉત્ક્રાતિને એક તબકકાનું, ઘોડે વાઘ કહેલ કે મનુષ્ય સાથેના અનુસંધાનવાળું એક સસ્તન વર્ગનું પ્રાણું છે એ રીતે ઓળખીએ છીએ. તે કાળના ચિન્તક પાસે વિશ્વમાં પ્રવર્તતાં આંતર અનુસધાને ને - ઈનર કનેકશન્સનો - એક જુદે જ સેટ હતા, આજે આપણી પાસે જુદે છે. જોકે આ મૂળગામી પરિવર્તને પછી પણ, આજેય, કેટલીયે આદિમ સભ્યતા પિતાના ભૂતકાલીન સેટ અનુસાર વિચારે છે - આજે પણ આદિવાસી પોતાના ટેમ-પ્રાણી સાથે પિતાને અભિન ગણીને ચાલે છે. કેટલાયે ટાપુવાસીઓ પાસે પ્રત્યેક વૃક્ષનાં નામ છે, ને “વૃક્ષ જેવું જાતિવાચક નામ નથી તે અલાસ્કાની સ્કીમ જાતિમાં બરફનાં અગિયાર રૂપે, પ્રકારેને ઓળખવાની ક્ષમતા એટલા માટે છે કે એમની ભાષામાં બરફને માટેના અગિયાર શબ્દ છે. આ શબ્દ અને વિભાવનાઓ વડે પ્રકૃતિ સાથેના તેમના સનિક સ્થપાયા છે, એટલે કે એમની પાસે એક જુદી જ “કન્સેમ્યુઅલ સિસ્ટમ' છે. પરિદશ્યમાન વાસ્તવ અને વિભાવના વચ્ચે બુદ્ધિશાહ્ય અને સયુક્તિક સમ્બન્ધો ઊભા કરી વિશ્વ વિશેના For Private And Personal Use Only

Page #13

JIG
ચેકસ નિષ્કર્ષો અને પ્રતિપાદને પાર આવવાની વિજ્ઞાનબુદ્ધિને ઊગમ એ છેલ્લાં પાંચસો વર્ષના માનવીય વિકાસની પ્રમુખ લાક્ષણિક્તા છે.
વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિએ આવા કેટલાંક નિષ્કર્ષો અને પ્રતિપ્રાદને પ્રસ્તુત કર્યા છે. તેમાં પ્રમુખ પ્રતિપાદન આ છે કે માનવ પ્રકૃતિ અને ભૌતિક પ્રકૃતિ કેટલાક સુસંગત અને સાતત્યપૂર્ણ નિયમોને વશ વર્તે છે. મધ્યયુગીન મનુષ્યને મન પ્રકૃતિ એક ચમત્કાર હતી. એમાં પ્રત્યેક ક્ષણે કશા દવી તત્વને હસ્તક્ષેપ થયા કરતું હતું. અને ચમત્કારમાં હમેશાં વૈવિધ્ય આવ્યા કરતું હતું. વિજ્ઞાને શીખવ્યું કે પ્રકૃતિ યાદચ્છિક નથી, પણ નિયમબદ્ધ છે. આને અર્થ એ થયો કે પ્રકૃતિના નિયમો મનુષ્યચિત્તને ગમ્ય છે. પરિણામે રિ-સાંસકાળથી વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિમાં અનિવાર્યપણે બે વસ્તુઓ આગળ તરી આવી ? પ્રકૃતિ જે નિયમબદ્ધ છે અને તેના નિયમો જે બુદ્ધિગમ્ય છે તે તેને શધવા એ વિજ્ઞાનને પુરુષાર્થ બની રહે છે. એટલે આ ગાળામાં માનવઆકાંક્ષા એવા પુરુષાર્થને રૂપે મૂર્ત થઈ ઊઠી : પહેલી વસ્તુ તે અનુભવમૂલક પ્રયાગવૃત્તિને સ્વીકાર અને તેને અનુસરતી પ્રવૃત્તિ, એટલે કે નિરીક્ષણ અને પ્રયોગોને મહિમા. પ્રાકૃતિક આવિર્ભાવોને સતત નીરખવા અને પ્રયોગો વડે તેમની ચકાસણી કરવી : બીજી વસ્તુ તે તર્કપૂર્ત ધબુદ્ધિને સ્વીકાર અને તેને અનુસરતી પ્રવૃત્તિ, એટલે કે પૃથકરણે અને વર્ગીકરણોને મહિમા. પ્રકૃતિની ગર્ભિત રહેલી સુસંગતિને વ્યાખ્યાબદ્ધ કરવી ? આ અનુભવમૂલક પ્રયોગ – ઈપરિકલ ઍકસપેરિમેન્ટ – અને આ તર્કપૂત શોધ – રેશનલ ઈન્કવાયરી – વડે જ વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિ પૂર્ણ બને છે.
કોઈ પણ સંશોધનમાં આ દ્વિવિધ સ્વરૂપની વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિને વિનિયોગ થયો હોય છે, સંશોધનકારે એવો વિનિયોગ કરવાનું હોય છે.
૬. વિજ્ઞાનિક પદ્ધતિના આ વ્યાપક સ્વરૂપને જરા વીગતે વિચાર કરીએ. જ્ઞાનલબ્ધિની અન્ય પદ્ધતિઓ સાથે વિજ્ઞાનને સરખાવી જતાં તેના સ્વરૂપ પર વિશેષ પ્રકાશ પાડી શકાશે.
વસ્તુ-પદાર્થોનું એટલે કે વાસ્તવિકતાનું જ્ઞાન મેળવવાની વિજ્ઞાન સિવાયની પણ રીતે છે : જેમ કે, પ્રગટીકરણ - રિવિલેશન – એકાએક પ્રકાશ થાય છે કે આ આમ છે ! પ્રગટીકરણ દ્વારા લાધેલા જ્ઞાનની ભૂમિકા જાદુ અને રહસ્યમય અનુભવોની ભૂમિકા છે, તેમાં એક પ્રકારનું પારગામિત્વ - ટ્રાન્ટેન્ડેન્ટલ ઍલિમેન્ટ- પ્રવર્તે છે. સંભવ છે કે આવું જ્ઞાન ખરું પણ હોય અને બેટું

Page #14

પણ હોય. પરંતુ આવા જ્ઞાનને બીજો માણસ બહારથી કેવી રીતે ચકાસી શકે ? આ વયક્તિક અનુભવ છે તેથી કોઈ પણ જાતના પડકારને એમાં અવકાશ નથી એવી માન્યતા પ્રવર્તે છે. બીજી રીત છે ? આપ્તવચન – ઓથેરિટી –ઃ અન્યના કે આપ્તજનના જ્ઞાનને આધારે બાબા વાક્યમ્ પ્રમાણમની રીતે પણ જ્ઞાન મેળવાય છે. આપ્તજનને જ જ્ઞાન ભંડાર ગણી લેવાય છે. વિજ્ઞાનીઓ આપ્તવચનને આશરો લે છે, પણ તેઓ હમેશાં એવાં પ્રમાણોનાં મૂળ સ્ત્રોત તપાસીને જ તેમ કરતા હોય છે. ત્રીજી રીત છે ? સહજ સંકુરણ – ઈ-ટયુઈશન – અહીં હૈયાસૂઝથી જ્ઞાન મેળવાય છે. અસ...જ્ઞાતપણે વસ્તુપદાર્થોને વિશેની લાગણી જન્મે છે, જેમાં એમને વિશેનું જ્ઞાન પણ નિહિત હોય છે. આવું જ્ઞાન ચોક્કસ હેઈ શકે. પણ તે ખરું છે એમ કેવી રીતે નક્કી કરવું ? સહજરણાને વરેલા લોકે જ્ઞાનલબ્ધિ કેવી રીતે થઈ તેની તર્કસંગત વાત માંડી શકતા નથી. એવી રીત છે : સામાન્ય બુદ્ધિ – ર્કોમન સેન્સ -: આ રીતને ઘણી વાર ઈચ્છવાયોગ્ય લેખવામાં આવે છે. એમાં અનુભવેથી મળેલી શીખ તો છે જ, બલકે ઘણી વાર આપ્તવચન ' અને સહજસ્કુરણની રીતે પણ ભળેલી હોય છે. પણ, એકને સામાન્ય બુદ્ધિથી
જે એકદમ સ્પષ્ટ અને કરણીય ભાસે તે બીજાને હાસ્યાસ્પદ લાગે એવું અનેક વાર બને છે તેનું શું ? એટલે પ્રશ્ન એ છે કે કોની સામાન્ય બદ્ધિમાં વિશ્વાસ કરે ?
આ રીતે-પદ્ધતિઓના સંદર્ભમાં દેખીતે એ સવાલ ઊભું રહે છે કે બીજા માણસ માટે અહીં ચકાસણીને ભાગ્યે જ કશે અવકાશ છે. તેથી આ ચતુર્વિધ રીતોએ પ્રાપ્ત થયેલા છે તે જ્ઞાનનું યથાશ્ય કેવી રીતે નક્કી કરવું ?
જ્યારે વિજ્ઞાનની રીતે મેળવેલું જ્ઞાન એમ દર્શાવી આપે છે કે આ રીત અનન્ય છે. એ ત્રણેક વાતે અનન્ય છે : એક ઃ આ રીતમાં વિભાવનીકરણ - કન્સેપ્યુઆલિઝેશન – પાયાની બાબત છે. હાથ પરના પ્રશ્નનાં કયાં કયાં પાસાં યાનમાં લેવાનાં છે તેની અવધારણ કરવી. આ વિશે વિસ્તૃત બેંધ આગળ આવશે. બે ઃ કેટલીક ચોક્કસ પૂર્વધારણા વડે વિજ્ઞાન વિકસે છે : એ ગૃહીતમાં પહેલું એ કે વાસ્તવિકતા રેય છે. બીજું એ કે જ્ઞાનેન્દ્રિયે શ્રદ્ધેય છે. ત્રીજુ એ કે જ્ઞાનેન્દ્રિયે વડે મેળવાતી માહિતી કે જ્ઞાન વસ્તુલક્ષી –
જેકિટવ – થવાનો ઉત્તમ માર્ગ છે. રેય વાસ્તવિકતા અને જ્ઞાનેન્દ્રિ દ્વારા થતું એનું જ્ઞાન કાર્યકારણભાવ પર આધારિત છે. સંશોધન કાર્યકારણ'ભાવને ઘણે મહિમા કરે છે, એટલે કે એમાં કાર્યકારણભાવ સૂચવનારી

Page #15

સબુધ-ભૂમિકાને જ મુખ્યત્વે અભ્યાસ થાય છે. ત્રણ વિજ્ઞાન સંભાવ્યા વિધાને રજુ કરે છે. એટલે કે એના નિષ્કર્ષે હમેશાં પરીક્ષાર્થે થયેલા હોય છે, ટટેટિવ હોય છે. વિજ્ઞાની હમેશાં એવી સંભવિતતા સ્વીકારીને ચાલતે ” હોય છે કે નવાં અવલોકને – નિરીક્ષણે સાંપડતાં, પિતાના નિષ્કર્ષો ફેરફાર 'પણ પામે. સંશોધન અને વિજ્ઞાન એ રીતે કદી પૂરી ન થનારી પ્રક્રિયા છે.
૭. સાહિત્યકૃતિ એક લાક્ષણિક સંશ્લેષણ છે, અને સંશોધક માટે એક પદાર્થ છે. આ પદાર્થને વિશેનું જ્ઞાન સંશોધકને કઈ રીતે થતું હશે ? વિજ્ઞાન સહિતની ફક્ત પાંચેય રીતમાંથી સાહિત્યકૃતિ વિશેનું જ્ઞાન કઈ રીતે મેળવાતું હશે ? અહી ઘેડ વિવેક કરવો જરૂરી લેખાશે. કૃતિના સમ્પર્કમાં આવતે સંશોધક પ્રાથમિક તબકકે તો એક ભક્તા છે, સહદય છે. અને તેથી તેનો હેતુ કૃતિનું જ્ઞાન મેળવવાને નથી. કૃતિના આસ્વાદ-આનન્દ-અનુભવ પછી તેને કશી જ્ઞાનલબ્ધિ થાય, તે તેવું પરિણામ તેને અસ્વીકાર્ય નથી. સાહિત્યકૃતિઓ મૂળભૂતપણે આનન્દાનુભવને હેતુ ધરાવે છે. તે શું એવા સહદયને કૃતિના આનન્દાનુભવને માટે આપણે વિજ્ઞાનની ઉક્ત રીતિ સૂચવવા માગીએ છીએ ? સંભવ છે કે એ સહૃદયે ઉક્ત રીતેમાંથી કોઈ પણ એક વડે અથવા પાંચેય રીતે વડે કૃતિ-પદાર્થનાં આસ્વાદ, આનન્દ અને જ્ઞાન મેળવી લીધાં છે. તે પછી કશા પણ સંશોધનને કશે પણ અવકાશ રહે છે અરે ? કૃતિ સાથે એને સનિક વૈયક્તિક છે અને એ વિશે જે એને કશો પ્રશ્ન નથી, તે સંશોધનની કશી આવશ્યકતા ખરી ?
અહીં કહેવું જોઈએ કે પ્રાથમિક તબકકે સંશોધક સૌ ભક્તાઓ જે ભક્તા છે, અથવા વધારે સારો ભક્તા, એટલે કે સહૃદય છે. એને સાહિત્યકૃતિને આનન્દાનુભવ કે એનું તજજન્ય જ્ઞાન જ્યારે વ્યક્ત કરવાનો પ્રસંગ આવે છે ત્યારે જ કશો પણ પ્રશ્ન ઊભું થાય છે. એટલું જ નહિ, એ અભિવ્યક્તિને જ્યારે અન્યોને માટે સ્વીકાર્ય રૂપમાં, બુદ્ધિગમ્ય રૂપમાં રજૂ કરવાનો પ્રસંગ આવે છે ત્યારે જ કશે પણ પ્રશ્ન ઊભો થાય છે. પ્રકૃતિ કે વાસ્તવિકતા સાથેના આપણું સંખ્યાબંધ વિનિમયને આપણે બધી જ વખતે આમ વ્યાખ્યાબદ્ધ કરતા નથી, એવી કશી આવશ્યકતા પ્રતીત કરતા નથી. એવું જ સાહિત્યકૃતિની સાથેના સનિક, પ્રતિભા, આઘાત કે પ્રત્યાઘાતેને વિશે કહી શકાય. ટૂંકમાં, સંશોધન એક જુદી જ બૌદ્ધિક પ્રવૃત્તિ છે અને અગાઉ નિર્દેશ આપે છે તેમ, કૃતિના આનન્દાનુભવ પછીની, “પોસ્ટ ફેકટ' પ્રવૃત્તિ છે. પિતાના આસ્વાદ કે અનુભવને બીજાને સારુ વ્યાખ્યાબદ્ધ કરવા જતાં ભક્તાને વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિને આશરે લે

Page #16

૧૦
પડે છે. અને તેમ થતાં એને કૃતિના આસ્વાદ કે આનન્દાનુભવમાં પડેલાં નર્યા અંગત તને પરિચય મળી રહે છે, પિતાના આત્માનેપકી ગમાઅણગમા દેખાઈ આવે છે, કૃતિનું એવી ભૂમિકાએ કરેલું મૂલ્યાંકન એને ભૂલભરેલું લાગે છે. સંભવ છે કે વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિને આશરો લેતાં એને આનાથી ઊલટું પણ લાગે. આમ પિતાના કતિને વિશેના સનિકર્ષને વિશે તેનામાં એક જાતની વિજ્ઞાન-- બુદ્ધિને ઉદય થાય છે, જે અને ફળદાયી નીવડે છે.
આવા આત્મપદી કલાનુભવમાં વૈજ્ઞાનિક્તાને સૂત્રપાત કરો અને એ રીતે વસ્તુલક્ષિતા કેળવવી તે સાહિત્યિક સંશોધનમાં પ્રાથમિક જરૂરિયાત બની રહે છે. બીજી ત્યાર પછીની જરૂરિયાત કૃતિમાં સૂત્ર અને નિયમને બહિર્ગત. કરવાં એ સ્વરૂપની છે. આમ થતાં સંશોધન કૃતિને વિશેના બહુશઃ એક બિનંગત. અને સયુક્તિક જ્ઞાનમાં પરિણમશે. એવું જ્ઞાન વૈજ્ઞાનિકતાને નિષ્કર્ષ હશે તેથી. પૂર્ણ નહિ હોય, એમાં શોધસંશોધનને અવકાશ હમેશાં રહેશે.
અહીં મુખ્યત્વે તર્કની આનુમાનિક પદ્ધતિને આશ્રય લેવો પડશે– કૃતિના વિશિષ્ટ એકમોથી સામાન્ય સિદ્ધાન્તની દિશામાં વિસ્તરવું પડશે. જોકે વિશિષ્ટ એકમોને વિશેના નિષ્ક અંગે સંશોધકને ઘણીવાર અહીં તર્કની નિગમનાત્મક પદ્ધતિને પણ આશ્રય લેવો પડશે – સાહિત્યકલાને વિશેના કેટલાક સામાન્ય સિદ્ધાન્તોથી વિશિષ્ટ સ્વરૂપનાં નિગમનની દિશામાં વિસ્તરવું પડશે. એ રીતે. તર્કની બેય પદ્ધતિઓને વિનિયોગ થતાં આ પ્રકારના સાહિત્યિક સંશોધનમાં સિદ્ધાન્ત અને સંશોધનના પ્રશ્નોને સામને કરવાને પ્રસંગ પણ આવશે. જેમ કે, કૃતિના વિશિષ્ટ એકમનું કલાના સર્વસામાન્ય સિદ્ધાન્તને આધારે આકલન કરી, પરીક્ષણને અંતે, સિદ્ધાન્તની પુષ્ટિ કે પૂતિ કરતાં વિધાને રજૂ કરવાં ? કે પછી વિશિષ્ટ એકમોનું આકલન કરી, પરીક્ષણને અંતે, નવા સિદ્ધાન્ત રચવા ? આ પ્રશ્નોને ઉત્તર આપણને સિદ્ધાન્ત અને સંશોધનના સમ્બન્ધની ચર્ચામાં લઈ જશે.
એ ચર્ચાને નિર્દેશ કરીએ તે પહેલાં અહીં ઉમેરવું ઘટે કે સાહિત્યિક સંશોધક વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિમાં પડેલી અનુભવમૂલક પ્રવૃત્તિને પોતાના સંશોધનને પૂરો લાભ આપશે. એટલે કે એમાં નિરીક્ષણ અને પ્રયોગો જેટલા વધારે સંગીન હશે તેટલી વધુ સંગીન એની તકપૂત શેધ હશે.
૮. સાહિત્યવિવેચનમાં પણ વિવેચકને વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિને આશ્રય કરે પડે છે. જે તે તેમ ન કરે તે કૃતિને વિશેની તેની વાત ગમે તેટલી સારી ભાષામાં વ્યક્ત થઈ હોય છતાં અંગત છાપવાળી જ રહી જાય છે, અને તેથી

Page #17

www. kobatirth.org
૧૧
-તેના સ્વીકાર-અસ્વીકાર વિશે વ્યર્થ વિવાદ ચાલ્યા કરે છે. આવા વિવાદને ઘણીવાર સમૃદ્ધિ કે વિકાસને રૂપે ઘટાવાય છે, એવી વાત કરીને કે કલાકૃતિને વિશે એકતિ અસંભવિત છે, હકીકત એવી છે કે અંધાધૂંધી અને તર્ક પૂત શોધ વચ્ચે ધણા ફર્ક છે. પેલા ન્ય વિવાદ ઘણીવાર અંધાધૂંધીનું પરિણામ હોય છે. જ્યારે વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિનાં વિધાને વધુ સંશોધન માટે હમેશાં ખુલ્લાં હોય છે તેથી તેમને વિશેને વિવાદ વિજ્ઞાન-નિબદ્ધ વ્યવસ્થાનું પરિણામ હોય છે. ખરેખર તા વિવેચકનું વચન પણ વધુ શોધ માટે ખુલ્લુ રહેવું નેઈએ, તેને બદલે તે આપ્તવચનની કૅટિમાં સરી પડે એવું બને છે. એ વચનને અનુભૂતિમૂલક પ્રયાગના પૂરા લાભ મળ્યો હાય તા એના સ્વીકારમાં કશી મુશ્કેલી પડતી નથી. વિવેચન અને સ ંશોધન આ ભૂમિકાએ સરખેસરખાં છે, એકમેકને પૂરક છે, ઘણે અંશે એકમેકનાં પર્યાય પણ છે. આ ભૂમિકાએ ખતેમાં કૃતિ-અંતર્ગત સૂત્રો અને નિયમે ની વ્યાખ્યાઓ થાય છે અને તેમાં પ્રવર્તતી જુદી જુદી સમ્બન્ધભૂમિકા પર પ્રકાશ પડે છે. એ જુદા જુદા એકમે વચ્ચેના જે તે સમ્બન્ધો ઉકેલાતાં કૃતિની સમગ્ર સ'રચના પર પ્રકાશ પડે છે. ત્યાર પછીની ભૂમિકામાં વિવેચન અ-મર્યાદપણે સ ંશાધનથી મુખ્યત્વે મૂલ્યાંકનની દિશામાં ફંટાઈ જાય છે. એ પાછળ, કશોક અભિગમ સ્થિર કરનારી ચોક્કસ ફિલસૂફી પડેલી હોય છે અને એ મૂલ્યાંકન શાસ્ત્રબદ્ધ થય! પૂર્વે અને પછી પણ અનેકશઃ વૈયક્તિ હોય છે. સંશાધન પણ આગળની ભૂમિકાઓમાં, તે તેની પ્રતિજ્ઞામાં આવતુ હોય, અને જો તેના વિભાવનીકરણમાં આમેજ થયુ` હોય તા એવી દિશામાં વિસ્તરી શકે, એ પણ મૂલ્યાંકન ખની શકે. પણ તે મૂલ્યાંકન પ્રમાણમાં એછુ વૈયક્તિક હશે. પણ અહીં નોંધવું ઘટે કે વિજ્ઞાન અને સંશોધનના પાયે અનુભૂતિભૂલક પ્રયોગ અને તર્ક પૂત શોધના હાઇને તે વર્ણન અને અ ધટન પછીની મૂલ્યાંકનની દિશા અન્યાને માટે બાકી રાખે છે, ગમે તેટલાં વૈજ્ઞાનિક પણ અંતિમ મૂલ્યાંકને આપવાની તેની નેમ કદી હોઈ શકે જ નહિ. આ અર્થમાં સ ંશાધન સ-મર્યાદ છે.
વિવેચન જોકે મૂલ્યાંકનની પરિપાટીએ પણ વિવાદે જગવનારી પ્રવૃત્તિ ખની શકે છે. કયું મૂલ્યાંકન વધારે સાચુ' અને કયુ ખાટુ' તે નક્કી કરવાનું મુશ્કેલ અને છે. આ મુશ્કેલીને વિચાર વિવેચનની ફિલસૂફીમાં-મૅટાક્રિટીસિઝમમાં-નોંધપાત્રપણે થયેલા છે. અહીં પણ સૈદ્ધાન્તિક અને પ્રત્યક્ષ વિવેચનના સમ્બન્ધોના સામના કરવાના આવે છે. સાહિત્યકલાના કેાઈ સર્વસામાન્ય સિદ્ધાન્તા છે ? હાઈ શકે ખરા ? જો હોય, તા નિગમનાત્મક તક પદ્ધતિએ કેટલાક કૃતિ-વિશેષોને વર્ણવી શકાય, તેમનું પરીક્ષણ કરી શકાય. નહિ તા કૃતિ-વિશેષોને વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિ વડે

Page #18

www. kobatirth.org
૧૩
વ્યાખ્યાદ્ધ કરીને સાહિત્યકલા વિશેના કેટલાક સામાન્ય સિદ્ધાન્તા સ્થાપી શકાય.ઍરિસ્ટાટલે કે મલ્લીનાથ, દશ્તી વગેરે આચાર્યોએ પોતાને પ્રાપ્ત કૃતિ-વિશેષા પરથી ટ્રેજેડી કે મહાકાવ્ય વિશેના અને છેવટે સાહિત્યકલા વિશેના કેટલાક સામાન્ય સિદ્ધાન્તા આપેલા છે. આજ સુધીનું સમગ્ર સિદ્ધાન્ત-વિવેચન આ પરિપાટીની પ્રવૃત્તિ છે. તે આનુમાનિક તર્ક-પદ્ધતિએ વિકસેલું છે. પણ સાહિત્યક્ષેત્રે તા પ્રત્યેક કૃતિને નવાન્મેષ લેખવામાં આવે છે, પ્રત્યેક કૃતિમાં કશા વિશેષ છે અને તે આસ્વાદઆનન્દમાં મહત્ત્વને ભાગ ભજવે છે એમ માનવામાં આવે છે, પ્રત્યેક કૃતિને અલગ સૃષ્ટિ લેખવામાં આવે છે. આગળ વધીને પ્રત્યેક કૃતિને અદ્વિતીય પણ ગણવામાં આવે છે. જો આ સ્થિતિ હોય તા કૃતિની અદ્વિતીયતાની પરીક્ષા કૃતિ પૂર્વે જન્મેલા સિદ્ધાન્તા વડે શી રીતે કરી શકાય ? સાહિત્યકલામાં જ્યારે પ્રયોગશીલ કૃતિએના ગાળા બેસે, ત્યારે એ પ્રયાગાને તેની પૂર્વેની પરમ્પરામાં સ્થિર થયેલા માનદ્દણ્ડા વડે શી રીતે માપી શકાય ? સાહિત્યકલામાં સાહિત્યિક મૂલ્યો-લિટરરી વેલ્યૂ×-કદી સનાતન હેાઈ શકે ? ગમે તેટલું સંગીત વૈયક્તિક મૂલ્યાંકન સિદ્ધાન્તઃ
ઞની શકે ?
સૈદ્ધાન્તિક વિવેચન અને પ્રત્યક્ષ વિવેચન વચ્ચેના આ પ્રશ્નને! સાહિત્યિકઃ સશાધનમાં પણ સામના કરવા પડે તે સ્વાભાવિક છે. વાસ્તવમાં આ પ્રશ્ન સિદ્ધાન્ત અને સ ંશોધન વચ્ચેના છે, અને તેણે સશાધન અને વિજ્ઞાનના ક્ષેત્રે ઠીક ઠીક ઊહાપોહ જગવેલા છે. એ ઊહાપોહના પહેલા પરિપ્રેક્ષ્ય અનુસાર એવું દૃષ્ટિબિંદુ સ્થિર થઈ આવ્યું છે, કે સિદ્ધાન્ત સાધનને દોરે છે અને સંશાધન વડે સિદ્ધાન્ત વિકસે છે. આ હકીકત, વિજ્ઞાનમાં બિલ્ડિંગ બ્લોક નાશનને' નામે જાણીતી છે. એ ખયાલ અનુસાર નવુ વિજ્ઞાન જન્મે છે અને તે જૂનાનું સ ંશોધન-સંવર્ધન કરે છે. આ પરિપ્રેક્ષ્ય ઠીકઠીકપણે પરમ્પરાગત છે, જ્યારે બીજો પરિપ્રેક્ષ્ય આધુનિક છે. તદનુસાર એવુ' દૃષ્ટિબિંદુ સ્થિર થઈ આવ્યું છે, કે સિદ્ધાન્તા ગેરરસ્તે દેરનારી વસ્તુ છે. આ પરિપ્રેક્ષ્યમાં શ્રદ્ધા ધરાવનારાઓની લાગણી એવી છે કે મહત્ત્વનાં તથ્યા અનાવૃત્ત થતાં જ નથી–કેમ કે સિદ્ધાન્ત વડે એવુ` સૂચન મળતુ જ નથી કે એ તપાસવા જેવાં છે! આમ પૂવી સિદ્ધાન્તા કે વિજ્ઞાના નવા સિદ્ધાન્તા કે નવાં વિજ્ઞાન માટે કુણ્ડા બની રહે છે. એટલે નવું વિજ્ઞાન જૂનાં ખૂંધના ફગાવીને એક સનાત્મક વિજ્ઞાન – ક્રિએટિવ સાયન્સ ખની રહે છે, જેના નૂતન પ્રકાશમાં આપણી આપણા ‘વાતાવરણ' વિશેની સમજ વધે છે. આ ઊઠ્ઠાપેાહનું ફલિત એ છે કે સિદ્દાન્ત અને સશાધન પરસ્પરને પૂરક છે એવી
-
-

Page #19

www. kobatirth.org
૧૩
સમજ વિશે ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવું. બાકી વૈજ્ઞાનિક દૃષ્ટિના અર્થ જ એ છે, કે નવા વિચારી, સિદ્ધાન્તા, વિધાન કે પ્રતિજ્ઞાઓમાંની સર્જનાત્મકતાના અરૂઢ સશાષના અર્થે વિનિયોગ કરવા અને શાધયાત્રાને નિર ંતર જીવતી રાખવી.
-
સાહિત્ય-વિવેચન અને સાહિત્યિક સાધન, સિદ્દાત અને તેના પ્રત્યક્ષ વિનિયેાગમાં આવું દૃષ્ટિિંદુ રાખીને વિકસે તે મહત્ત્વનું છે. કૃતિ એક સ ંશ્લેષણ છે, પણ તેવા સંશ્લેષણની પદ્ધતિ માટે ભાગે રૂઢ હાઈને કૃતિ એક રૂઢિ – કન્વેન્શન – છે. એમ પણ ઘટાવાય છે. સાહિત્યકલાનું પ્રાણભૂત તત્ત્વ નવાન્મેષ છે, પણ તેવા નવાન્મેષનું પ્રગટીકરણ માટે ભાગે પરમ્પરાગત તરેહામાં થતુ હોય છે. એટલે કે સાહિત્યની પરમ્પરા હોય છે અને એવા પરમ્પરાગત સાહિત્યના વિવેચનમાં કે શેાધનમાં સાહિલાના સામાન્ય સિદ્ધાન્તાની ભૂમિકાએ જ કૃતિઓને તપાસવી પડે છે. સાહિત્યિક પરમ્પરાઓ તૂટે છે ત્યારે નવાન્મેષના તત્ત્વની માત્રા વધી પડે છે, અને કૃતિએ મેટિ ભાગે પ્રયોગશીલ તરેહામાં પ્રગટે છે. એવી પ્રયેાગશીલ કૃતિઓના વિવેચનમાં કે સશોધનમાં કૃતિ-વિશેષો પરથી સિદ્ધાન્તા રચવાની દિશામાં વિસ્તરવાનુ હાય છે. પરમ્પરા અને પ્રયાગ, વળી પરમ્પરા; તેવી જ રીતે સિદ્ધાન્ત અને સશાધન, વળી સિદ્ધાન્ત- એમ વિકાસ ક્રિયા-પ્રતિક્રિયાની રીતે થતા હોય છે.
સાહિત્યિક સિદ્ધાન્તા કાઈ પણ સિદ્ધાન્તાની જેમ કશા ભડારમાં ભરેલા નથી કે તમે ઇચ્છે ત્યારે તમને કામ આવી શકે, તે કામ પત્યે તમે તેને વળી પાછા ભંડારમાં મૂકી દઈ શકે!! તેમને શોધવાના હોય છે, સશાત્રવાના હાય છે—હમેશાં.
૯. સાહિત્યિક સંશોધનના સ ંદર્ભે અત્યારલગી આપણે સાહિત્યકૃતિની વાત લઈને ચાહ્યા છીએ. વળી કૃતિ, ભે!ક્તામાં આસ્વાદ-આનન્દ-જ્ઞાનવિષયક જે પ્રતિભાવ પેદા કરે તેને આપણે સાહિત્યિક સ ંશોધનની સામગ્રી ગણી છે. આ સામગ્રી કેન્દ્રવર્તી છે. સાહિત્યક્ષેત્રે સાહિત્યકૃતિઓ ઉપરાન્ત કર્તા પણુ, એટલે કે કેટલાક સાહિત્યકારા પણ સ્પૃહણીય નીવડતા હોય અને તેમને વિશે પણ સશોધના થતાં હોય છે. વળી, સાહિત્યક્ષેત્રે કૃતિ, કર્તા પછી કેટલાક સાહિત્યિક યુગાની પણ કેટલીક લાક્ષણિકતાઓ આકર્ષક બની હોય છે, એવા યુગાને વિશે પણ સંશાધના થતાં હોય છે. તા સાહિત્યક્ષેત્રે કેટલાક સાહિત્યપ્રકારો પશુ એવા જ નોંધપાત્ર સ્થાને હોય છે, તેમને વિશે પણ સ ંશાધના થતાં હોય છે. આ બધા ઉપરાન્ત, સાહિત્યક્ષેત્રે કેટલાક સાહિત્યિક વિભાવા પશુ ધ્યાનાર્હ

Page #20

www. kobatirth.org
૧૪
બન્યા હોય છે, તેમને વિશે પણ સ શેાધના થતાં હાય છે, વિવેચનમાં આ વિભાવાના સાક્ષાત્ વિનિયોગ હોય છે. તેથી આ છેલ્લે સ શોધન-પ્રકાર વિવેચનના સંશાધનના પ્રકાર છે. પરંતુ કૃતિ પછીના, કર્તા, યુગ, પ્રકાર, વિભાવ વિશેનાં તમામ સંશાધનાના કેન્દ્રમાં કૃતિ છે અને તેથી કૃતિવિષયક સાહિત્યિક સ ંશાધનની તમામ ચર્ચા આ બધાં સશોધનાને પણ તાત્ત્વિક રીતે તેમ જ પ્રત્યક્ષપણે લાગુ પડે છે. જેમ વિવેચનના કેન્દ્રમાં કૃતિ છે, તેમ સાહિત્યિક સંશોધનના કેન્દ્રમાં પણ કૃતિ છે.
અહીં એ ઉમેરવુ જરૂરી લેખાશે, કે કૃતિના આસ્વાદ-આનન્દ-જ્ઞાનવિષયક પ્રતિભાવની એક ભૂમિકા ભેાતાની અ ંગતતામાં રહેલી છે, પણ ખીજી ભૂમિકા કલામીમાંસામાં–ઍન્થેટીકસમાં-પણ પડેલી છે જ. સાહિત્યકૃતિ વિશેને વિચાર ક્લાકીય સંદર્ભમાં વિસ્તરતા હોય છે. કાઈ પણ કૃતિમાં સિદ્ધ થયેલું શબ્દસચેાજત જે સ્ફુરણા જન્માવે છે તે કલાની દિશાનાં સ્ફુરણા છે. ભેસ્તાના પ્રતિભાવનું કારણ કલામાં રહેલું છે, કૃતિગત અદ્રિતીયતામાં રહેલું છે. સાહિત્યિક સંશોધનમાં તર્ક, વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિ કે પતિ-વિજ્ઞાનને જેટલા અને જેવા મહિમા છે, તેટલા અને તેવા એ જે હેતુને માટે અસ્તિત્વ ધરાવે છે. તે કલાના અને કલામીમાંસાના પણ છે જ. પરિણામે સાહિત્યિક સશોધનમાં કૃતિગત અદ્વૈિતીયતાને વ્યાખ્યાબદ્ધ કરવા ઉપરાન્ત, કલામીમાંસાના કેટલાક ફૂટ પ્રશ્નોને સામને કરવાના આવે છે; વિશેષ તે, વિભાવે અને વિવેચનનું સંશાધન હાથ ધરાયું હોય ત્યારે, ચર્ચા ઠીક ઠીકપણે ફિલોસોફીમાં દાખલ થતી હોય છે. આ ચર્ચામાં ‘*ટાક્રેિટીસઝમ’ની પરિપાટી ઉપકારક નીવડી આવે, એ શું સ ંભવિત છે.
અહીં એક ખીજી મહત્ત્વની વાત ઉમેરવી જરૂરી લેખાશે, કે કોઈ પણુ સાહિત્યકૃતિમાં સિદ્ધ થયેલું શબ્દસયેાજન કલાપરક સ્ફુરણા તા પ્રગટાવે જ છે, પણ એ એક શબ્દસયેાજન છે, એટલે કે એક ભાષાકીય હસ્તી છે, લિન્ગ્વીસ્ટીક એન્ટીટી' છે. કાઈ પણ કૃતિ કક્ષા જન્માવે છે, પણ મૂળે તે! તે ભાષાની બનેલી છે. એક સેનેટના સમગ્ર સૌમાં એક કલ્પનના ચાક્કસ ફાળા હોય છે, જે એ સોનેટના આનન્દાનુભવનાં અનેક કારણેામાંનુ એક કારણ પણ છે. છતાં એ કલ્પત ભાષાનું બનેલું છે, એ ભાષાકીય નિયમેાને વશ વ તુ શબ્દસયાજન છે, એટલે કલ્પનની કલામીમાંસાની ભૂમિકાએ તા તપાસ થાય તે સ્વાભાવિક છે, પણ તેની સંરચનાની-તેના સ્ટ્રકચરની-ભાષાવિજ્ઞાનની ભૂમિકાએ થનારી તપાસ પણ એટલી જ સ્વાભાવિક લેખાવી જોઈએ. બલકે કૃતિના સંશાધનની શરૂઆત કૃતિની સમગ્ર ભાષાકીય સંરચનાથી થવી ઘટે, કેમ કે શબ્દોની આ અને આ

Page #21

૧૫
જ જાતની સંરચના ન થઈ હોત, તે સંભવ છે કે કૃતિનાં કલાકીય સફૂરણે - આવાં અને આવાં ન હોત, જુદાં જ હોત, સંભવ છે કે કલાકીય મિટિમાં આવે એવાં પણ ન હોત. કલ્પનની આ અને આ જ જાતની સંરચના ન થઈ હોત તો સંભવ છે કે સેનેટના આનન્દાનુભવનાં અનેક કારણોમાંનું એક કારણ તે ભાગ્યે જ બની શકહ્યું હત, સંભવ છે કે સેનેટના સમગ્ર સૌદર્યમાં તેને ભાગ્યે જ કશે ફાળે હોત.
ભાષા કલાને ધારણ કરે છે. તેથી સાહિત્યિક સંશોધનમાં કેટલાક ભાષાકીય પ્રશ્નોને સામને કરવાને પણ આવે છે. એટલે કે સાહિત્યિક સંશોધન ભાષાવિજ્ઞાનને પણ કલામીમાંસાના જેટલે જ આધાર લેશે. એટલું જ નહિ સંકેતવિજ્ઞાન, સંરચનાવાદ કે ભાષાવિજ્ઞાનીય સાહિત્યમીમાંસા જેવાં સંલગ્ન વિજ્ઞાન 1 પણ અહીં ઉપકારક નીવડી આવે, એ ઘણું સંભવિત છે. આ મુદ્દે એક બીજા સંદર્ભે અહીં મહત્તાપૂર્ણ છે. કૃતિને પૂરો કલાનુભવ થાય તેને પ્રારંભ કૃતિના શબ્દપરક અર્થ-મિનિંગ-થી થતો હોય છે. છતાં આજની સાહિત્યમીમાંસામાં અર્થને પ્રશ્ન એક કૂટ પ્રશ્ન છે. “અર્થ ક્યાં છે અને કેવી રીતે નિષ્પન્ન થાય છે?— વિચાર આજે કેન્દ્રવર્તે છે. આ ભૂમિકાએ કૃતિ એક ઉક્તિ છે, ડિસ્કસ છે. આ ઉક્તિ સંક્રમણ માટેની એક સંતવ્યવસ્થા છે, કમ્યુનિકેશન માટેની એક સિગ્નીફાઈંગ સિસ્ટમ છે. સામાન્ય સંક્રમણ અને સાહિત્યિક સંક્રમણ વચ્ચે ચેકસ તફાવત છે. એ તફાવતનું સ્વરૂપ સમજવું જરૂરી છે. કેમ કે સંશોધક જે કલાનુભવ સાથે પાનું પાડે છે તેના સંદર્ભે સાહિત્યિક સંક્રમણ ઘણે અંશે નિર્ણાયક હોય છે. આ ભૂમિકાએ કૃતિ પ્રત્યેને ભોક્તાને આસ્વાદ-આનન્દજ્ઞાનવિષયક પ્રતિભાવ એક સંકુલ અને સમગ્ર અર્થ છે એ અર્થને ઉપચય પેલા શબ્દપરક અર્થથી ફ઼રીને કેવી રીતે થઈ આવ્યા તે સમજવા સાહિત્યિક -સંક્રમણ સમજવું અત્યંત જરૂરી છે. સંક્રમણ, કૃતિ અને ભક્તાને જોડતી એક મહત્ત્વની પ્રક્રિયા છે. એટલા માટે મહત્ત્વની, કે કૃતિ એ પ્રક્રિયાને કારણે જ ભક્તા સુધી પહોંચતી હોય છે. સાહિત્યિક સંશોધનમાં એને ઉકેલી લેવી જોઈએ.
આ બધા મુદ્દાઓને અલગ અલગ રીતે વીગતે વિચાર રજૂ કરે જરૂરી લેખાશે.
૧૦. મેધદૂત', 'ઘરે બાહિરે, “ઓ ઘેલો' કે “વિશ્વશાંતિ'નું કૃતિલક્ષી સાહિત્યિક સંશોધન કરતી વખતે તર્ક, વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિ કે પદ્ધતિવિજ્ઞાન ઉપરાંત કલામીમાંસા અને ભાષાવિજ્ઞાનની અનેકવિધ ભૂમિકાઓને વિનિયોગ કરવાનું

Page #22

૧૬
અનિવાર્ય છે. કૃતિ જ્યારે પ્રાચીન કે મધ્યકાલીન ભાષામાં લખાઈ હોય ત્યારે કૃતિલક્ષી સંશોધનમાં, લિપિવાચન અને પાઠ-નિર્ણયના પ્રશ્નો પણ ઉમેરાશે. પણ જ્યારે કેઈ સંશોધક કવિ કાલિદાસને, નવલકથાકાર રવીન્દ્રનાથને, નાટયકાર. શેકસપીઅરને કવિ ઉમાશંકરને વ્યાપક સ્વરૂપને વિચાર કરે છે, અને તે તેની તે તે પ્રતિભાશક્તિને વિચાર કરે છે, ત્યારે તેનું તેમને વિશેનું સંશોધન કર્તાલક્ષી બની જાય છે. આ સંશોધન સાહિત્યકાર તરીકેની સમગ્ર પ્રતિભાને આવરી લેનારું પણ હોઈ શકે. એટલે કે માત્ર કવિ કાલિદાસને નહિ, પણ સંશોધક સાહિત્કાર કાલિદાસને વિચાર કરે અને તેમ કરી સંશોધનને વિકસાવે. બૅકેટ, સૂરદાસ, પ્રેમચંદ વગેરે વગેરે સાહિત્યકારોની સમગ્ર સાહિત્યપ્રવૃત્તિ અહીં સંશોધનને વિષય. બને છે એ ખરું, પણ સાહિત્યકારની સમગ્ર સાહિત્યપ્રવૃત્તિ એટલે એના વડે રચાયેલી બધી જ સાહિત્યકૃતિઓઃ એટલે કે એની સર્જનાત્મક કૃતિઓ તે ખરી જ, પણ એના વડે લખાયેલી બધી જ વિવેચનકૃતિઓ પણ ખરી, એની અનુવાદપ્રવૃત્તિ કે એના વડે થયેલાં સમ્પાદને અને સંશોધને પણ. સાહિત્યકૃતિ વિશેનું સંશોધનતન્ન અહીં કેન્દ્રમાં રહે છે પણ ધ્યેય બદલાય છે. કૃતિલક્ષી સંશોધનાત્મક નિષ્કર્ષે અહીં એક નવા દયેયને સારુ વપરાય છે. યેય છે. સાહિત્યકારની સમગ્ર પ્રતિમાને અને પ્રતિભાને ઉપસાવી આપવાનું. કવિ કાલિદાસ કે સાહિત્યકાર બેકેટને વિશેના સંશોધનનું ધ્યેય એ છે કે એમાં કાલિદાસની કવિ તરીકેની કે બેકેટની સાહિત્યકાર તરીકેની પ્રતિમા ઊપસી આવવી જોઈએ, તેમની એવી પ્રતિભાને ચોક્કસ પરિચય મળવો જોઈએ. સાહિત્યકારની સાહિત્યિક પ્રવૃત્તિ તેના જીવનની બીજી અનેક પ્રવૃત્તિઓમાંની એક છે, તેથી તેના જીવનને આવશ્યક સંદર્ભ રચવો તે આ જાતના સંશોધનમાં અનિવાર્યતા બની રહે છે. અહીં આવશ્યક સંદર્ભ' પર ભાર મુકાય તે જરૂરી છે, કેમકે સંશોધન નિમિત્તે સાહિત્યકારની જીવનકથા લખવાની નથી. કર્તાલક્ષી સંશોધનમાં આમ ઈતિહાસવિષયક પરિમાણને પ્રવેશ મળે છે.
સાહિત્યિક યુગે વિષય બનાવતાં સંશોધનમાં કૃતિ-કર્તા લક્ષી સંશોધનતો તે હેય જ, પણ તેમાં ઈતિહાસવિષયક પરિમાણને વિકાસ થાય છે.. સંશોધકનું ધ્યેય અહીં યુગની સાહિત્યિક વિશેષતાઓને તેમજ લાક્ષણિકતાઓને આગળ કરવાનું છે. એલિઝાબેથન યુગનું કે ગાંધીયુગનું સાહિત્યિક સંશોધન કૃતિ-કર્તાલક્ષી સંશોધનાત્મક નિષ્કને આ યેય અર્થે ઉપયોગ કરે છે. પણ, તે વધુ ને વધુ ભાવે સાહિત્ય અને તેને સર્જનારાં-ઘડનારાં પરિબળોને તેમજ તેમની વચ્ચે પ્રવર્તતી આતરપ્રક્રિયાઓને અભ્યાસ-અવલોકે છે. સંશોધન અહીં

Page #23

અનિવાર્યપણે સાહિત્યેતર અને સાહિત્યેતર તને સમાસ કરતું વિકસે છે...... સંશોધકે આ પ્રકારમાં ધારે કે પ્રાચીન કે મધ્યકાલીન યુગવિશેષને વિષય તરીકે, અપનાવ્યા હોય તે તે તે ભાષાનાં પ્રાચીન કે મધ્યકાલીન રૂપને તેણે સામને કરવાને આવશે, અને એ રીતે લિપિવાચનના પ્રશ્નો પણ જે તે યુગના સંદર્ભે તેણે વ્યાપક ભાવે ચર્ચવા પડશે. સાહિત્યિક યુગ માત્ર સમય કે વ્યક્તિ-કેન્દ્રી: નથી હોતા, કેટલીક વાર તે અમુક વાદ-વિચાર કે વિભાવકેન્દ્રી પણ હોય છે. જેમકે અસ્તિત્વવાદી-સરરિયાલિસ્ટ-સાહિત્યને અમુક એક પ્રવાહ ચાલ્યો હેય. અથવા તે “એબ્સર્ડ થિયેટર–કે જે એક શક્તિશાળી આંદોલનની જેમ અમુક ગાળામાં છવાઈ ગયું હોય. આવે વખતે સંશોધન માટે તે તે વાદ-વિચાર. કે વિભાવના ઉદ્દભવ અને વિકાસની તપાસમાં પડવાનું પણ જરૂરી બની જશે.. યુગવિશેષનું સંશોધન આમેય ઈતિહાસપરક ઉપરાંત કેટલાંક સંવેદનપરક. તારણો આપીને રહે છે તે જાણીતું છે.
ઊર્મિકાવ્ય, મહાકાવ્ય, મુક્તક, હાઈકુ, પદ્યનાટક, નવલકથા, નવલિકા, નાટક, આત્મકથા, જીવનકથા વગેરે વગેરે સાહિત્યપ્રકારો કશાં જડ ચેકઠાં નથી, પણ ૨સકીય કટિઓ-એસ્થેટીક કેટેગરીઝ-છે એ વિચારને એમને વિશેનાં સંશોધનમાં પ્રાધાન્ય મળવું જોઈએ. આ સંશોધન કર્તા અને યુગનાં સંશોધનની સરખામણીએ નાનું ફલક ધરાવે છે તેથી અને બીજી રીતે પણ તેમાં વૈજ્ઞાનિક ઝીણવટોને અવકાશ વધી જાય છે.
આ પૂર્વેને બંને પ્રકારોમાં જોવા મળતું ઈતિહાસવિષયક પરિમાણ અહીં પણ ચાલુ રહે છે, કેમ કે સાહિત્યપ્રકારોને પણ પિતાને ઉદ્દભવ અને વિકાસ હોય છે, તેમને વિશે પણ આકર્ષણ જન્મતાં હોય છે, તેમને પણ પડતા. મૂકવામાં આવે છે, તેમને વિશે પણ ઉત્થાન–પતન ચિહિત થતાં હોય છે. એતિહાસિક વારાફેરાને પરિણામે સાહિત્યપ્રકારોમાં આવયવિક ફેરફાર થતા હોય છે, સ્વરૂપવિષયક ઉત્ક્રાતિના તબક્કા આવતા હોય છે. આવી ઉલ્કાતિઓ. સર્જકની અભિવ્યક્તિવિષયક જરૂરિયાત સાથે સંલગ્ન હોય છે. આ વીગતેને સાર એ છે કે સાહિત્યપ્રકારો અતિહાસિક પ્રક્રિયાને વરેલા હોય છે. તેને અંગેના સં ધનમાં આ પ્રક્રિયાનો હિસાબ મળવો જોઈએ.
તે, બીજી તરફથી સાહિત્યપ્રકારે સાહિત્યસર્જનની જુદી જુદી રૂઢિઓ છે. કન્વેન્શન્સ છે. તેમને વિશે જોવા મળતી ગતિશીલ એતિહાસિક પ્રક્રિયા વખતે જ, તેમનાં કેટલાંક લક્ષણે રૂઢ થતાં આવે છે. એ રૂઢ લક્ષણને આવશ્યકતા વિના.

Page #24

- સાહિત્યકાર તડત નથી, બલકે અન્ય પ્રકારનાં પ્રયોગશીલ તરોને લાભ લેવા માટે તેને ચુસ્તીથી વળગી રહે છે. એ રૂઢ માળખું વાચકને, ભક્તાઓને પ્રતિભાવ નિર્ણિત કરનારું એક પરિચિત માળખું મિટિંગ પોઈન્ટ-છે. સાહિત્યપ્રકારની આ વિરોધાભાસી લાક્ષણિકતાઓમાં આ રીતે પ્રયોગ અને પરમ્પરાનાં ચિહ્નો અંકિત થતાં હોય છે. વિવેચન, સાહિત્ય-પ્રકારનાં રૂઢ લક્ષણોને કેટલીયે - વાર સાહિત્યકૃતિના માનદડે તરીકે વાપરે છે, પણ એમાં જડતા આવે છે ત્યારે
એવું વિવેચન જુલમ બની જાય છે. કેમ કે સર્જકતા જૂના માનદરડાને કે રૂઢ લક્ષણોને માત્ર વશ થઈને જ સાર્થક થતી નથી, તે નવમે પ્રગટાવે છે, સાહિત્યપ્રકારની સીમાઓને તેડીને વિસ્તરે છે. એ નવોન્મેષોને વ્યાખ્યાબદ્ધ કરીને જ વિવેચન પાછું બેઠું થઈ શકે. સાહિત્યપ્રકારેને વિશેની વિવેચનની આવી ક્રિયાપ્રતિક્રિયા, સામાન્ય સૈદ્ધાતિકતાઓ પરથી વિશેષોનાં પરીક્ષણ-મૂલ્યાંકન અને વિશેષોનાં નિરીક્ષણ–તારણે પરથી સામાન્ય સૈદ્ધાતિકતાઓ જેવી કિવિધ પ્રવૃત્તિને - ઇશારો આપે છે. સાહિત્યિક સિદ્ધાન્તની પરિપાટી ઊભી કરવામાં સાહિત્યપ્રકારની
આવી નોંધપાત્ર ભૂમિકા રહેલી છે તેથી તેના સંશોધનમાં એ ભૂમિકાને પણ હિસાબ મળવો જોઈએ.
૧૧. રૂપનિર્મિતિ, પ્રતીક, કલ્પન, જેકિટવ કેરિલેટિવ, ઘટનાનું તિરોધાન, ટ્રેજેડી, કોમેડી, મ્લેટ, મિથ, મૈ ડ્રામા વગેરે વગેરે સંખ્યાબંધ વિભાવ, ઓજારે વડે વિવેચનાત્મક વિધાને રજૂ થતાં હોય છે. આ વિભાવનું સંશોધન થઈ શકે. આ વિભા વડે તૈયાર થતી વિવેચનની પરિભાષાનું સંશેધન ભેટાક્રિટસિઝમની એક નોંધપાત્ર પ્રવૃત્તિ છે. પણ પરિભાષા ઉપરાન્ત તેમાં વિવેચનના તાર્કિક માળખાની, તેના મૂળભૂત સિદ્ધાન્તની તેમ જ તેમાં રજૂ થતાં પાયાનાં અવયવવાની , પ્રિમાઈસિસની પણ તપાસ હાથ ધરાય છે. વિવેચનનું સમગ્રદશ સંશોધન કરનારે તથા વિવેચનનું વિવેચન કરનારે જરૂર પડયે આ અંગે મનોવિજ્ઞાન, તત્ત્વજ્ઞાન, સમાજશાસ્ત્ર, અર્થશાસ્ત્ર, રાજ્યનીતિશાસ્ત્ર કે ઈતિહાસ જેવી આવશ્યક શાખાઓની મદદ લઈ આંતરવિદ્યાકીય ભૂમિકાએ આવી બહુવિધ તપાસ હાથ ધરવાની હોય છે. વિવેચનાત્મક વિધાનોનું વર્ણનડિસ્ક્રીશન, અર્થઘટન-ઈન્ટરપ્રિટેશન-, વિવરણ-એકશ્લીકેશન અને મૂલ્યાંકનઇવેલ્યુએશન-એવાં ચાર શીર્ષક હેઠળ વર્ગીકરણ કરવાથી અને પ્રત્યેક વર્ગનાં વિધાનની તપાસ કરવાથી આ સંશોધનમાં પ્રગતિ સાધી શકાય. એ દરમ્યાન કેટલાક મૅટાક્રિટીકલ પ્રોબ્લેમ્સને સામને કરવાને આવે છે, જે સંશોધનને વઓછે અંશે વ્યાપક ફિલોસોફીના પ્રશ્નોમાં લઈ જાય છે. એવા કેટલાક પ્રોબ્લે

Page #25

www. kobatirth.org
૧૯
સના અહીં નિર્દેશ કરીશું, જેથી આ પ્રકારના સશોધનની પ્રકૃતિ પર વિશેષઃ પ્રકાશ પડશે.
જેમકે કાઈ પણ વિવેચ્ચ કૃતિને વિશેનાં, તેના કાઈ સંવિભાગ કે એકમને વિશેનાં ખે સ્પષ્ટીકરણા-એકપ્લીકેશન્સ-ધારા કે એ વિવેચકા વડે રજૂ થયાં છે.. તે તેમાંથી કયા સ્પષ્ટીકરણને ખરું ગણવુ ? કયા વિધિથી દર્શાવી આપવું કે આ સ્પષ્ટીકરણ ખરું છે અને આ નથી ? તપાસ દેખીતી રીતે સાધકને સ્પષ્ટીકરણ-તર્કમાં, લોજીક આવ એકસ્પ્લીકેશનમાં લઈ જાય છે.
સાહિત્યમાં, સામાન્ય રીતે સર્જનાત્મક સાહિત્યમાં ભાષાને જે ઉપયાગ થાય છે તે ક્રિકશનલ યુઝ છે, એટલે કે ભાષાના ઇતિહાસલક્ષી ઉપયાગથી જુદા ઉપયોગ છે. આવા ઉપયાગનું અનિવાર્ય અને વ્યાવર્તક તત્ત્વ કર્યું? ભાષાનાં આવાં ઉપયાગવાળાં વાકયો જૂઠાં-ફાલ્સ-છે, કે સાચાં-દ્રુ-? કે પછી આ બને પ્રકારની અર્થવિષયક કાટિએની વચ્ચેનાં છે? એને એવા અપવાદ કરી શકાય ? કરી શકાય તે। શી રીતે ? આ અંગે નિષ્કુય કરવા પડે. સાધકને તે અ-પ્રકૃતિ નેચર એવ મિનિટેંગ-માં લઈ જાય છે.
સાહિત્યક્ષેત્રે હમેશાં કૃતિઓને અંગેનાં મૂલ્યાંકન પરત્વે વિવાદ જાગે છે. . એક જ કૃતિને વિશે વિરોધી અને નિતાંતભાવે વિરધી એવાં મૂલ્યાંકન પણ રજૂ થતાં હોય છેઃ એટલે કે એક મૂલ્યાંકન અનુસાર તે કલાકૃતિ કયારેક તેા ઉત્તમત્તમ કલાકૃતિ હોય છે. તે બીજા મૂલ્યાંકન અનુસાર તે કલાકૃતિ જ ઠરતી હતી. નથી! તેા આવાં એ મૂલ્યાંકનામાંથી કયા મૂલ્યાંકનને વધુ તર્કસંગત અને સ્વીકા લેખવું? કયા વસ્તુલક્ષી વિધિથી દર્શાવી અપાય કે વિવાદ મિથ્યા છે અથવા નથી ? અહી મૂલ્યાંકનમાં સૂત્રિત એવા માનદણ્ડાની તપાસ હાથ ધરવી પડે છે. જેમ કે ઉચ્ચ માત્રાની એકતા-હાઈ ડિગ્રી એવ યુનિટી-એક એવા માનદણ્ડ છે જે વડે. કૃતિને માપી શકાય. એટલે કે એવી એકતા જ્યાં હોય ત્યાં કૃતિ કલાત્મક છે એમ કહી શકાય. આ એકતાના માનદણ્ડ આમ, અહીં કૃતિની કલાત્મકતાનું કારણ બને છે. આખી ચર્ચા મૂલ્યસ્વરૂપ-નેચર ત્ર વેલ્યૂ-માં લઈ જનારી પેચીદી ચર્ચા બની જાય છે.
કૃતિએ જે સૃષ્ટિ ખડી કરે છે તે ભેસ્તાને ધણીવાર સ્વીકાર્યું હોય છે, તા ઘણી વાર નથી પણ હાતી. તેનું મૂળ કારણ તેની પોતાની માન્યતાએ અને શ્રદ્ધાએ સાથેના મેળમાં કે અમેળમાં પડેલું હોય છે. આ માન્યતાએ અને શ્રદ્ધાએ ધર્મવિષયક કે નીતિવિષયક હોય છે ત્યારે કૃતિના સ્વીકાર-અસ્વીકારના

Page #26

પ્રશ્ન અંગત હોવા છતાં ઘણે ગંભીર બની જાય છે. સાહિત્યકલામાં સત્ય અને નીતિને આ પ્રશ્ન આમ તે નેધપાત્ર છે, પણ સત્ય કે નીતિને કૃતિના સારાપણ સાથે કે નરસા પણ સાથે તાર્કિક મેળ પાડવાનું મુશ્કેલ હોય છે. સત્ય કે નીતિ પિતે કૃતિને કલાકૃતિ બનાવવાની કઈ ક્ષમતા ધરાવે છે? આમ આ પ્રશ્ન સંશોધકને શ્રદ્ધા-પ્રશ્નમાં, પ્રોબ્લેમ ઑવ બિલીફમાં લઈ જાય છે.
વિવેચનના સંશોધનમાં આટઆટલા પ્રશ્નો અંગીકાર કરવાનું અનિવાર્ય ' હેય, તે ઉપયોગિતાવાદીઓ અને વ્યવહારડાહ્યાઓ એમ કહેશે કે વિવેચનને ન્યાપ્ય ઠરાવવાની પ્રવૃત્તિ જ છોડી દે. પણ સંશોધનકારનું એ લક્ષણ નથી. સંશોધન કે વિજ્ઞાન પિતાની ગમે તેટલી કઠિન યાત્રા ચાલુ જ રાખે છે. વિવેચનના સંશોધનને
આ છેલે પ્રકાર એમ સૂચવે છે કે કઈ પણ શોધ એની અંતિમ ભૂમિકાઓમાં " ફિસોફને જઈ ભેટે છે. સાહિત્યનું વિવેચન અને વિવેચનનું સંશોધન એનું
ધ્યાનાર્હ નિદર્શન છે. પરિણામે સાહિત્યિક સંશોધનમાં તર્ક, વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિ કે પદ્ધતિવિજ્ઞાનને વેગ તે રચાયો જ હોય. પણ તેમાં કલામીમાંસા અને મેટાક્રિટીસિઝમને યોગ પણ ચા જ હોય, રેચા જોઈએ.
૧૨. ગયા બે ખ૭માં, દસમા અને અગિયારમામાં, આપણે સાહિત્યિક સંશોધનને ચોક્કસ કેન્દ્રસવાળા પણ એક પિલે નકશો આંક્યો છે. જે તે પ્રકારનું સાહિત્યિક સંશોધન પોતાના શીર્ષકબદ્ધ વિષયની સીમામાં અને વિશેષતાઓમાં વિસ્તરશે તે સમજાય તેવું છે. અહીં જે તે પ્રકારનું જે ક્ષેત્ર નકકી કર્યું છે તે
માત્ર રૂપરેખા છે. બાકી દરેક સંશોધનમાં પ્રારંભે જે પહેલી પાયાની બાબત છે -તે તે તેનું વિભાવનીકરણ-હાથ પરના પ્રશ્નનાં કયાં ક્યાં પાસાં ધ્યાનમાં લેવાનાં
છે તેની અવધારણા. ત્યાર બાદ તેને અનુસરતી તમામ પદ્ધતિ, પ્રક્રિયા-જે વડે - સંશોધન એાછું પ્રસારિત અને વધારે તે ચેસ, સધન અને સંકુલ થતું રહેશે,
અને એ રીતે વિશદ નિષ્કર્ષો ભણી ગતિશીલ બનશે. આ અંગે થડા વધુ વિચારે - હવે પછી રજૂ કરીશું.
૧૩. સાહિત્યિક સંશોધનને નકશો આંકીને આપણે નેપ્યું છે કે એમાં તર્ક, વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિ કે પદ્ધતિવિજ્ઞાન ઉપરાંત કલામીમાંસા અને મેટાક્રિટસિઝમને યોગ પણુ રચાયે હોય છે, રચાવો જોઈએ. પણ કલાને ભાષા ધારણ કરે છે તેથી પ્રત્યેક કૃતિ મળે શબ્દસંજન છે, ભાષાકૃતિ છે. એ દૃષ્ટિએ સંકેતવિજ્ઞાન, સંરચનાવાદ વગેરેને પણ એ જ યોગ રચાવો જોઈએ.

Page #27

કૃતિના શબ્દપરક અર્થથી માંડીને ભક્તાના આસ્વાદ-આનન્દજ્ઞાનવિષયક પ્રતિભાવરૂપી સંકુલ અને સમગ્ર અર્થ લગીને વ્યાપાર નોંધપાત્ર છે. આ બેવડા -અર્થોને ભોક્તા પામે છે તે સંક્રમણપ્રક્રિયા વિશે સંકેતવિજ્ઞાને પ્રસ્તુત કરેલા વિચારો ઉપકારક નીવડશે. આ વિચારને સાહિત્યિક સંશોધનમાં પ્રકાશક તરીકે વિનિયોગ કરી શકાય. કલાનુભવ અનુભવ હોઈને કેટલીકવાર કેટલેક અવ્યાબેય ભાસે છે, પણ એવાં અનાવૃત્ત નહિ થયેલાં બિંદુઓ સંશોધક માટે તે જોખમી છે. સશે“ધકનું કામ અંગત અનુભવની અંગતતાનું અને એમાં પડેલી અવ્યાખેય અનિર્વચનીય ભાસતી રહસ્યમયતાઓનું બિનંગતતામાં અને સ્પષ્ટીકરણભરી વ્યાખ્યાઓમાં રૂપાન્તર કરવાનું છે. કલાની દિશા ઘણા કહે છે તેમ જે મિસ્ટીફિકેશનની છે, તે વિવેચનની, સંશોધનની કે વિજ્ઞાનની દિશા ડીમિસ્ટીફિકેશનની છે એનું સંશોધકને સદાયે સ્મરણ રહેવું ઘટે.
સાહિત્યિક સંક્રમણને વિશેની પરમ્પરાગત ચર્ચામાં વિચારકે એ અનુભવ અને વાસ્તવિક્તાના બે છેડાઓમાં ચર્ચાને આબદ્ધ રાખી છે જેમકે “સંક્રમણ નહિ તે સાહિત્ય નહિ –સંપ્રદાયના વિચારકે સંક્રમણ પર ભાર મૂકતા લાગે છે એટલું જ, બાકી એમનું દૃષ્ટિબિંદુ સર્જકના અનુભવ પર, દર્શન પર ભાર મૂકનારું છે. એ લકે સંક્રમણને સર્જનનું પ્રયજન ગણે છે, જ્યારે એમના પ્રતિપક્ષી વિચાર કે સંક્રમણને પ્રજન નથી લેખતા, પણ પરિણામ લેખે છે. એમની - દૃષ્ટિએ સંક્રમણ સિદ્ધ થાય પણ ખરું, ન પણ થાય. પરંતુ તેથી કરીને કૃતિ સાહિત્યકૃતિ કે કલાકૃતિ મટી જતી નથી. આ વિવાદમાં સંક્રમણ એક પ્રક્રિયા છે અને કૃતિ તેને ધારે છે એ મહત્વની વીગતને વિશે પૂરતું ધ્યાન અપાયું નથી. આ પ્રક્રિયા દૂષિત અને ખામીયુક્ત હોઈ શકે. એટલે કે કૃતિમાં પ્રવર્તતા ભાષાકીય વ્યાપાર-લિંગ્વીસ્ટીક પરેશન્સ-સંક્રમણ માટે મૂળભૂત રીતે જવાબદાર છે, તે બ્રાન્ત-સંક્રમણ–મિસકમ્યુનિકેશન-જન્માવનારા પણ નીવડી આવે. બાકી સર્જકના અભિવ્યક્તિલક્ષી અનુભવ વિશે કે ભોક્તાના સંક્રમણ થયુંપ્રકારના અનુભવ વિશે ત્રીજી વ્યક્તિને કશે બૌદ્ધિક ખુલાસો મળતા નથી. એ બેયની એ વાસ્તવિકતાઓ ચિત્તપરક હોઈને બહુશઃ અગ્રાહ્ય રહે છે. બહુ બહુ તે એમ કહેવાય કે એ બેયના અનુભવો કદી નહિ ખૂટનારા પૃથક્કરણને વિષય બની રહે છે, પણ એવું પૃથક્કરણ તર્કને વિશેની ભિન્નમાર્ગી વિભાવનાઓ ચીંધનારી એક મડાગાંઠ બની જાય છે, ત્યાં એક અનવસ્થા પ્રસંગ આવીને ઊભું રહે છે. ફિલોસોફીમાં જેને ચિત્તવાદીઓ-મૅન્ટાલિસ્ટ-કહેવાય છે તેઓ એવાં પૃથક્કરણમાં અવશ્ય ઊતરી શકે. પણ ફિલોસોફીમાં જેને તર્કવાદીઓ-રેશનાલિસ્ટ-કહેવાય છે

Page #28

તેઓ-એટલે કે સંશોધકે એવાં પૃથક્કરણોમાં ઊતરવાનું મુલતવી રાખશે. એએ. તો કૃતિ-પદાર્થ, કે જે એક સંશ્લેષણ છે, તેનું શક્યતમ વિશ્લેષણ કરનારા છે. એવાં વિશ્લેષણ પછી સંશોધકે પણ ચિત્તવાદીઓને માર્ગ અપનાવીને પ્રગતિ. કરી શકે.
કૃતિની ભાષા–સંરચનાપરક સ્વાયત્તતાને સ્વીકાર થ જોઈએ. એ ભૂમિકાએ કતિ એક પદ્ધતિ છે, સિસ્ટમ છે. એ પદ્ધતિ છે તેથી તેમાં સંરચનાપરત્રણું વાનાં છે તેમાં અખિલાઈ-હેલનેસ-છે; તેમાં રૂપાતર ગુણે-ટ્રાન્સફર્મેશન્સ છે, તેમાં એક પ્રકારનું સ્વનિયંત્રણ-સેફ રેગ્યુલેશન–છે. સાકેતવિજ્ઞાનીઓ આ ગૃહીતને આધારે કઈ પણ ભાષાકૃતિને એક સંકુલ સંકેત લેખે છે, અને જે તે સાહિત્યકતિ હોય તે તેને પણ એક સંકેત લેખે છે. એ દષ્ટિએ સાહિત્યિક સંક્રમણ પદ્ધતિને-લિટરરી કમ્યુનિકેટિવ સિસ્ટમને-વિચાર થઈ શકે.
બિન-ભાષાકીય સંક્રમણથી તેમ જ ભાષાકીય સંક્રમણથી સાહિત્યિકસંક્રમણ જુદું પડે છે. બિન-ભાષાકીય સંકેત-ચિત્ર, રંગ, ચેષ્ટાઓ, વસ્ત્રપરિધાન કેશ-સંમાર્જન વગેરે સંકેત પણ ભાષાની જેમ જ વર્તે છે. તેથી તેમની પણ, ભાષાઓ” તે છે, પણ એ સંકેતે બિન-ભાષાકીય છે. જ્યારે સામાન્ય સ્વરૂપના ભાષાકીય સંક્રમણમાં સંકેત વડે વિશ્વ સાથે સમ્બન્ધ સ્થપાય છે, કહો કે વિશ્વ ભાષાકીય સંકેતોમાં રૂપાન્તરિત થયું હોય છે. પરંતુ સાહિત્યિક સંક્રમણમાં એ જ ભાષાકીય સંકેત બહિરૂ વિશ્વના નિર્દેશ આપનારા હોવા છતાં બહુ અંશે સ્વ-નિર્દેશક રહે છે. એટલે કે સાહિત્યિક સંક્રમણમાં સંકેત વડે સંકેતો સાથે સબંધે સ્થપાય છે. અને સાહિત્યિકતાનું –લિટરરીનેસનું એક આગવું વાતાવરણ ઊભું થાય છે. બહિરુ વાસ્તવના માનદડાથી માટે જ કૃતિના આ આગવા સ્વનિર્દેશક વિશ્વને પ્રમાણુવાને પ્રયાસ મિશ્યા નીવડે છે.
• સાહિત્યિક સંક્રમણમાં સંકેતની આવી લાક્ષણિકતા હેવાને કારણે તેની સકત-- વ્યવસ્થા પણ જુદી રીતે અસ્તિત્વમાં આવી હોય છે. સામાન્ય ભાષાકીય સંક્રમણમાં સંકેતવ્યવસ્થા પ્રાથમિક સ્વરૂપની હોય છે, એટલે કે સંજ્ઞાઓ-સાઈસ-ત્યાં સંકેતકે -સિગ્નફાયર્સ–અને સ કેતિ-સિગ્નીફાઈઝ-ના વેગનું પરિણામ હોય છે. જ્યારે સાહિત્યિક સંક્રમણમાં સકેત વ્યવસ્થા દૈતાયિક સ્વરૂપની હોય છે. પ્રાથમિક વ્યવસ્થા વડે જે સંજ્ઞાઓ પ્રાપ્ત થાય છે તે અહીં વળી નવેસરથી સંકેત બની જાય છે અને એવા સંકેતકે, સંકેતિ સાથે યોગ પામતાં વળી સંજ્ઞાઓ મળે છે ને એમ સાહિત્યિક અર્થસૂચન વિસ્તરે છે. કેટલીક વાર તે સાહિત્યિક સંક્રમણની

Page #29

www. kobatirth.org
૧૩
આ સંકેતવ્યસ્થા દ્વૈતીયિકથી પણ આગળ વધી હોય છે. આમ ખેવડાતી ત્રેવડાતી સાહિત્યભાષા સ્વનિર્દેશક અને સ્વાયત્ત હોય છે, પાતેજ પેાતાના વિષય બની રહે છે. આમ થતાં જન્મતા ‘સાહિત્યિકતા’ના વાતાવરણમાં સત્તાએની દૃશ્યગેાચરતાપાપેબીલિટીઆ સંક્રમણુમાં નિર્ણાયક બનતી હેય છે. એટલું જ નહિ એ સત્તાએ અને તેમની વચ્ચેની સમ્બન્ધભૂમિકાએ ભાષાકીય વ્યાપારના આલનમાં મહત્ત્વને ભાગ ભજવનારી નોંધપાત્ર બાબતા છે.
જે કાઈ ભાક્તાને જ્યારે સાહિત્યકૃતિનું સંક્રમણ થયું એમ કહેવાય છે ત્યારે, તેણે પ્રાથમિક અને દ્વૈતીયિક સ ંકેતવ્યવસ્થાએતે કૃતિમાંથી ઉકેલી લીધી હોય છે. એટલે કે ખ'ને વચ્ચેના ભેદને તેણે બરાબર ઓળખ્યા હોય છે. આ ભેદ પ્રાથમિક અને દ્વૈતીયિક અને પ્રકારનાં અસૂચને! વડે કૃતિ સમગ્રનું સંક્રમણુ શક બનાવનારા ભેદ બને છે. વળી આ ભેદ કૃતિવિશેષનું સ્વરૂપ પણ નક્કી કરી આપે છે. ટૂંકમાં, સિદ્ધ સૌંક્રમણમાં ભક્તાને ભાષાકીય તત્ત્વા અને એકમાની લગભગ બધી જ સમ્બન્ધભૂમિકાએનુ જ્ઞાન થયું હેાય છે. એને કલાનુભવ આવા જ્ઞાનથી પ્રારમ્ભાતા હાય છે અને એવું જ્ઞાન ક્રમશઃ ઉપચય પામીને કૃતિ નામની એક અખિલ સત્તાનુ જ્ઞાન બની રહે છે.
સાહિત્યિક સંશોધનમાં સંક્રમણપ્રક્રિયાને આવી ભૂમિકાએ જોવાથી સશોધનકારના વૈજ્ઞાનિક અભિગમ વધુ ને વધુ ભાવે પરિણામલક્ષી બની શકે છે. વિશેષ તા આ ચર્ચા અર્થના સ્વરૂપ પર પ્રકાશ પાડે છે. કૃતિના અર્થ કાઈ પૂનિર્ણિત અને તયાર પૅકેટ નથી કે કર્તા પોતાની પાસેથી ભાક્તાના હાથમાં પકડાવી દઈ શકે. ભાષાની પોતાની પ્રકૃતિ જ તેમ કરવાની ના પાડે છે, કેમકે તેમાં ક્રમિક વિકાસ તેા છે જ, બલકે કાઈ એક ભાષાકીય એકમનું ખીન્ન એકમા પર વસૂ હોય છે, અને તે વસ્ ક્રમશઃ બદલાયા કરે છે. પરિણામે કૃતિમાં અને ક્રમશઃ ઉપચય થતા આવે છે. તેથી સાહિત્યિક સંક્રમણની અનુભવલક્ષી વિચારણા નહિ, પણ આવી પ્રક્રિયાલક્ષી વિચારણા વસ્તુલક્ષી અને પૃથક્કરણશીલ સાધકને વધુ માફક આવે તે સમજાય તેવું છે.
૧૪. કરાટે અને મુષ્ટિયુદ્ધ-યુજિલિઝમ-જેવી વિદ્યાએામાં સફળતાનું રહસ્ય વ્યક્તિની શારીરિક તાકાતમાં કે કુદરતી ક્ષમતામાં જ નથી, બલકે તેના નૈપુણ્યમાં “છે. આ નૈપુણ્ય વિજ્ઞાન છે. ક્લાકૃતિને ભેળવવાની કુદરતી ક્ષમતા કે સમૃદ્ધ લાનુભવ પામવાની સહજ ક્ષમતા સોધક પાસે હોય તેા લાભ તા છે જ, પશુ એ અનુભવને સુવ્યવસ્થિત વસ્તુલક્ષિતામાં ઢાળવા માટે તા માત્ર નૈપુણ્યની જ -આવશ્યકતા રહે છે. સ ંશોધન તેના નૈપુણ્યનું પરિણામ છે. એવુ નપુણ્ય સશોધનની

Page #30

www. kobatirth.org
૨૪
ટૅક્નિકને હસ્તગત કરવાથી પ્રાપ્ત થાય છે. જેવી રીતે સાહિત્યના કે કલાના કાઈતૈયાર સિદ્ધાન્તા નથી તેવી રીતે સાહિત્યિક સ`શાધનની કાઈ તૈયાર પદ્ધતિ નથી.. પદ્ધતિવિજ્ઞાન–મૈથડાલાજી–પણ પદ્ધતિ વિશેનું એક વ્યાપક માળખું જ પૂરું પાડી શકે. ખાકી સ ંશાધનની દૈનિક જે તે સ ંશોધનમાં સશોધની સજ્જતાને કારણે આપોઆપ ઉત્ક્રાન્ત થતી આવતી હોય છે. તેમ છતાં કેટલીક રીતે વ્યવહારુ અને કેટલીક પદ્ધતિપરક રૂપરેખા વડે વિષયને ન્યાય આપીશું.
૧૫. પ્રત્યેક સશાધનને પોતાના હેતુ હોય છે. એ કશાકનું સંશાધન છે એનો અર્થ જ એ કે કાઈ પ્રશ્નના ઉકેલની દિશામાં તે વિસ્તરે છે, પણ એની રીતિ વૈજ્ઞાનિક હોઈને તે અંતિમ ઉકેલ તેા નહિ આપી શકે એ હકીકત છે. એ હકીકતના અર્થ એ છે, કે પ્રશ્નનું સ્વરૂપ સ ંશોધનના પરિણામલેખે અત્યન્ત વિશદ થઈ આવ્યું હશે. આમ, સાધક સૌ પ્રથમ હાથ પર લીધેલા પ્રશ્નની સ્થાપના કરશે. પેાતે શુ કરવા માગે છે, શેનુ સશોધન કરવા માગે છે વગેરે વગેરે સવાલાના જાતે જવાખા મેળવીને આખાય પ્રશ્નનું વિભાવનીકરણ પ્રસ્તુત. કરશે. બીજું, વિભાવનીકરણ પાછળના ખયાલાનું ખીજાઓને ખરાખરનું સ ક્રમણ. થાય તે માટે તે વ્યાખ્યાપ્રક્રિયામાં પરાવાશે. અહીં જે વિભાવનાએ એકથી વધારે મૂલ્યા ધરાવતી હશે તેનુ' એટલે કે તેવા ચલાનું –વેરીએખસનું –પણ સંક્રમણુ થાય. તે માટે પણ વ્યાખ્યાઓ કરાશે. ત્રીજું, સમજૂતી-પ્રક્રિયા વડે વિભાવનાઓને તથા ચલાને તપાસક્ષમ–બ્ઝવે ખલ-ખનાવાશે, એટલે કે વ્યાખ્યાને તપાસી જોવી,ચકાસી જોવી અને પાછા વ્યાખ્યાએ પર આવી જવુ. ચેાથા તબક્કામાં સશાષકવિભાવનાઓની કાટિએ વર્ણવશે, પેાતાનાં સશુદ્ધ નિરીક્ષણાના તાળા મેળવી. જોશે. આ ચારેય તબક્કાનું અલગ ભાવે વિગતે વર્ણન આપીશું.
પણ તે પૂર્વે વ્યવહારુ રૂપરેખાને આવશ્યક એવી કેટલીક વીગતા જોઈએ.. સ શોધને મુખ્યત્વે એ વર્ગમાં વહેંચાઈ જતાં હાય છે. પહેલા વર્ગનાં સંશોધનેાને અનુસધાનાત્મક – એંકસ્પ્લેારેટરી – કહેવાય છે. અહીં મુખ્યત્વે વિચારી અને સમજોનું સંશાધન થાય તેવું ધ્યેય હોય છે, કાઈ એક પ્રશ્ન કે આવિર્ભાવ -- ફિનામિનન – તે પ્રગાઢપણે સમજી શકાય, તેને વિશે નૂતન સમજો જન્મે, એવી. સમજોને આધારે વધારે માટા પ્રશ્નો પર આવી શકાય અને વધારે મેાટી સ ંશોધનપરક પ્રતિજ્ઞાએ રચી શકાય, માટે આ વર્ગનાં સ ંશાધનાની ભાત-રિસર્ચ ડિઝાઈન ધણી લવચીક હોય છે, તેમને ઇરાદાપૂર્વક નમનીય રાખવામાં આવે છે, જેથી કરીને આવિર્ભાવનાં ખીન્ન પાસાંઓને પણ યથાસમયે પ્રવેશ મળે, તેનેા પણ સમાસ કરી શકાય. ખીજા વર્ગનાં સાધનાને વર્ણનાત્મક – ડિસ્ક્રીપ્ટીવ – કહેવાય છે.

Page #31

અહીં કેઈ એક પરિસ્થિતિનું સ્વરૂપવિષયક સંશોધન થતું હોય છે. તેનાં લક્ષણે બાંધવાં, લક્ષણે વચ્ચેના સમ્બન્ધ ઉકેલવા વગેરે મુખ્ય ધ્યેયથી વૈજ્ઞાનિક વર્ણને, થતાં હોય છે. માટે આ વર્ગનાં સંશોધનની ભાત બરાબરની ચુસ્ત હોય છે, તેમાં પૂર્વગ્રહને ઓછા કરનારી અને શ્રયતાનાં તત્વોને વધારનારી યોજના અપનાવાઈ હોય છે. પરિણામે વર્ણને એકદમ એક્કસ બની આવે છે. મોટા ભાગનાં સંશોધનમાં આ ભેદ જળવાતે હોતો નથી, ને તેથી તેમને સંપૂર્ણપણે વ્યાવર્તક ગણવાં ન જોઈએ. પરંતુ આ બેય વર્ગોનું જ્ઞાન સંશોધકને સંશોધનની. ભાત નકકી કરવામાં મદદરૂપ નીવડે છે. સંશોધક હેતુ–સંદર્ભે જે તે ભાત. મુખ્યત્વે નક્કી કરી શકે.
સંશોધનમાં હેતુ અને સ્વરૂપ નક્કી થતાં સામગ્રી-ચયન અને સામગ્રીપૃથક્કરણની પદ્ધતિઓ સહજ રીતે નક્કી થઈ આવે છે. સંશોધકે સામગ્રીનાં ચયન-પૃથક્કરણ કેવી કેવી પદ્ધતિએ ક્યું છે તેનું બયાન આપવું જરૂરી છે. ત્યારબાદ પૃથક્કરણ પામેલી સામગ્રીનાં વર્ગીકરણ કરવાં, વ્યાખ્યાઓ બાંધવી. સમજૂતીઓ આપવી અને અર્થઘટન કરી નિષ્કર્ષો તારવવા-જેવાં અનેક પાને ને. નિર્દેશ કરી શકાય. એમાં જરૂર પડયે આંકડાશાસ્ત્ર અને કમ્યુટરવિજ્ઞાનને સૈદ્ધાતિક તેમજ પ્રત્યક્ષ વિનિયોગ પણ કરી શકાય. તમામ સંશાધને ભાષામાં. વ્યક્ત થાય છે. અને તેથી સંશોધન-વાચના રિસર્ચ-ટેકસ્ટ-પણ સુગઠિત હોવી. ઘટે. તેમાં ખણ્ડ, વિભાજને, પ્રકરણ – શીર્ષકે, પેટાશીર્ષક જેવી યોજના તો હોય. જ, પણ દરેક પ્રકરણમાં આમુખ આપી દરેક પ્રકરણને તેના હેતુઓથી સુબદ્ધ, કરવું, તેમાં પ્રયોજાયેલા પારિભાષિક શબ્દની વ્યાખ્યાઓ આપવી, વળી પ્રત્યેક પ્રકરણના જે તે સ્વરૂપના, ભલે કામચલાઉ, નિષ્કર્ષે એકસાથે દર્શાવી આપતી. સમરી આપવી, વગેરે આવશ્યકતાઓ છે. વાચનાને છેડે પરિશિષ્ટ હેતુપૂર્વક આપવાં ને છેલ્લે સૂચિ આપવી તથા વાચનાને પ્રારમ્ભ સમૃદ્ધ અને વ્યાપક આમુખ – ઈન્ટ્રોડકશન-આપવો વગેરે પણ આવશ્યકતા છે. સંક્ષેપ-સિનેસિસ. અને લઘુપુસ્તિકા – મોનોગ્રાફ – જેવાં સુરેખ લખાણ કરીને સંશોધન-વાચના વિશે સંશોધક ચક્કસ પૂર્વતૈયારી કરી શકે.
આ બધું છતાં, સંશોધનના દરેક તબકકે સંશોધકની વૈજ્ઞાનિક સ્વરૂપની સર્જકતાને યથાસ્થાને યથોચિત માત્રામાં હમેશાં અવકાશ રહે જ છે, તે સમજાય તેવું છે.
૧૬. ઉક્ત વ્યવહારુ રૂપરેખા વડે રચાઈ આવતા સંશોધનના માળખામાં અનિવાર્યપણે સંશોધનની ઘટના ઘટવી જોઈએ, નહિ તે ગમે તેટલું રૂપાળું"

Page #32

માળખું પણ વ્યર્થ પુરવાર થાય. એવી ઘટનાને માટે અનિવાર્યપણે વિભાવનીકરણ વગેરે ચારેય પદ્ધતિ પરક વાનાં સમુચિત ઢબે પ્રકાશી ઊઠવાં જોઈએ. સંશોધન-હેતુ, સંશોધન-ભાત વગેરે વગેરે સંકલ્પોની ભૂમિકાએ રચાયેલા માળખામાં - આ ચારેય વાનાં વડે પ્રાણ ફુકાય છે અને રીતસરની સંશાધન-પ્રક્રિયાના વ્યાપાર - શરૂ થાય છે. આપણે પ્રત્યેકના સ્વરૂપ અને કાર્યને અલગપણે વિચાર કરીએ :
૧૭. વિભાવનીકરણ – કન્સેપ્યુઆલિઝેશન – હાથ પરના પ્રશ્નનાં ક્યાં કયાં પાસાં ધ્યાનમાં લેવાનાં છે તેની અવધારણું છે, પણ અહીં પાસાં અને અવધારણાના વૈજ્ઞાનિક અર્થે થાય છે. સંશોધક વાતાવરણમાંથી અમુક એક આવિર્ભાવને ઉપાડી ધારણ કરે છે, વિભાવનીકરણ વડે સંશોધકનાં અવેલેકને એક તરફથી - સુગઠિત થાય છે અને બીજી તરફથી જુદાં પડી આવે છે. આ નરી શરૂઆત છે, પણ તેને ઘણે મહિમા છે. કેમ કે વિભાવનીકરણ સંશોધનને પ્રારમ્ભ તે છે છે જ, પણ તેનું પરિણામ પણ છે.
વિજ્ઞાનીઓ વિશ્વને વિશે અતિસંવેદનપટું છવો છે. તેમનું એવું પાટવ એ " હકીકતમાં છતું થાય છે કે વિશ્વને સમજવા-સમજાવવામાં તેઓ વિભાનાઓને, - ટેકનિકને, સિદ્ધાન્તોને અને માન્યતાઓને ભારે ઉપયોગ કરે છે. અન્ય લેકે વિશ્વ સાથે આ પ્રમાણે વ્યવહાર કરતા નથી હોતા, અથવા આવી સભાનતાથી - વ્યવહાર નથી કરતા હતા. વિજ્ઞાન અને સંશોધનની આત્યન્તિક ભાવે પાયાની એવી પ્રક્રિયા તે અમૂર્ત વિભાવનીકરણની છે. પિતાની અનુભૂતિઓ અને પિતાના અવેલેકને નિરીક્ષણને અર્થ કરવાની, તેમાંથી સમજ ઊભી કરવાની આ નેંધપાત્ર પ્રક્રિયા છે. અવલોકન-નિરીક્ષણોનું તેમજ અનુભૂતિઓનું અર્થપૂર્ણ અને સુસંગત એકમોમાં વિભાવન કરવું એ સામાન્ય સંજોગોમાં તે સહજ છે. ભાષાના બધા એ જ શબ્દ એ રીતે વિભાવનાઓ છે. પણ એક સંશોધન માટે પસંદગી પામેલે
આવિર્ભાવ અર્થ પૂર્ણ અને સુસંગત એકમને રૂપે, સુગઠિતપણે વિભાવના અને એ -એટલું સહજ અને સરળ નથી.
જેમકે બસ-સ્ટોપ પાસે ભયંકર અકસ્માત જેવું એક આખી જીવલેણ - ઘટનાનું આકલન કરનારા એ શબ્દો વિભાવનીકરણ-પ્રક્રિયાનું પરિણામ છે, એટલે કે વિભાવના છે. પણ એવી વિભાવના બસ સ્ટોપ પાસે થયેલ અકસ્માત કેની કેની વચ્ચે, ક્યારે, કેવા સંજોગોમાં, કેવી રીતે ભયંકર અને કેવી રીતે જીવલેણ નીવડ્યો તે અકસ્માત-આવિર્ભાવની ક્રિયાપ્રતિક્રિયાત્મક અસર જન્માવનારી વિગતોને અપાયેલું એક અર્થપૂર્ણ શીર્ષક છે. પણ આવિર્ભાવ અત્યંત સંકુલ હય, અમૂર્ત

Page #33

-
૨૭
કટિને હેય ત્યારે વિભાવનીકરણની પ્રક્રિયા વધારે પદ્ધતિપૂર્વક આગળ ધપતી હોય છે. અને સંશોધન હેઠળના આવિર્ભા એવી જ કક્ષાના હોય છે. વળી, બસ-સ્ટોપ પાસે યંકર અકસમાત’ એ વિભાવના બીજા અનેક ખયાલનું, અવલોકનનું પરિણામ છે. એટલે કે કોઈ પણ વિભાનનાને વર્ણવવા માટે વપરાયેલા શબ્દ પણ વિભાવનાઓ છે. સંશોધનમાં આમ વિભાવનીકરણની કક્ષા ઘણી ઊંચી હોય છે.
વિભાવનીકરણમાં આપણે નયું કે અવલોકને નિરીક્ષણ અર્થપૂર્ણ એકમમાં સુગઠિત થાય છે, તે સાથે સાથે આવિર્ભાવને વિભાવનાઓ છૂટે પણ પાડે છે. અકસ્માતની વિભાવના અકસ્માતના જેવી જ અને તેના જેવી નહિ, એવી બને : પ્રકારની ઘટનાઓથી તેને છૂટે પાડી આપે છે. કેઈ પણ વિભાવના વડે આ. બેવડી ક્રિયાઓ કેટલે અંશે થઈ શકે તેને આધાર બે બાબતે પર છે : એક તે. સંશોધન માટેના આવિર્ભાવનું સ્વરૂપ; અને બીજુ તેને સંશોધનને હેતુ. દાખલા. તરીકે, સફરજન અને નારંગીની બે વિભાવનાઓ લે. અમુક બાબતમાં તેમની વચ્ચે સામ્ય નથી જ, જેમકે સફરજનમાંથી આપણને વિટામિન સી નથી મળતું,
જ્યારે નારંગીમાંથી આપણને સફરજનને રસ નથી મળતું. છતાં બીજી બાબતમાં આપણે તેમની વચ્ચે સામ્ય જોવાની ઈચ્છા રાખીએ છીએ, જેમ કે એ બંને ફળ છે. આ રીતે વિભાવનાઓને આપણે જોડી શકીએ છીએ, કે જુદી પાડી શકીએ છીએ. તેથી જ આપણું વાતાવરણ આપણને વધુ ને વધુ ગમ્ય બને છે.
સંશોધનમાં વસ્તુલક્ષિતાને ધણો મહિમા છે, પણ તેથી કરીને કંઈ સંશોધકો તો ભેગાં કરવા નીકળી પડતા નથી ! સામગ્રીચયન – ડેટા કલેકશનવિભાવનીકરણપ્રક્રિયા અને પ્રત્યક્ષ અવલેકન-નિરીક્ષણની પ્રક્રિયા વચ્ચેની એક સંકુલ આંતરલીલાનું એક પરિણામ છે. સામગ્રીચયનની પ્રક્રિયામાં ચિત્ત કેવી રીતે વ્યાપારશીલ બને છે તેને સમજાવતાં બે દષ્ટિબિન્દુઓ શોધમાં ખૂબ જાણીતાં છે. પહેલું દૃષ્ટિબિન્દુ સર્જનાત્મક-ક્રિએટીવ યૂ' તરીકે જાણીતું છે. “
ડિસ્કવરી લૂ'માં શ્રદ્ધા રાખનારા એમ કહે છે, કે મનુષ્યચિત્તને તેની ભાષા અને સંસ્કૃતિની મર્યાદાઓ છે, અને એ મર્યાદાઓમાં જ તેઓ નિરીક્ષણ-અવેલેકનની ક્ષમતા ધરાવતા હોય છે. જ્યારે ક્રિએટીવ બૂ'માં શ્રદ્ધા રાખનારાઓ એમ કહે છે કે મનુષ્યચિત્તને તેની ભાષા કે સંસ્કૃતિની : કોઈ મર્યાદાઓ નડતી નથી, બલકે તે તો સામગ્રીને નવી નવી રીતે રજૂ કરવાની, અવલકવાની અને વર્ગીકૃત કરવાની સર્જનાત્મકતા ધરાવે છે..

Page #34

૨૮ - એને કારણે તે નવી નવી શેધે સમાજમાં ફેલાતો રહે છે. આપણી -સભ્યતામાં વસતા મનુષ્ય બરફની બેત્રણ જાતને ઓળખી શકે છે, જ્યારે એકીમ
સભ્યતામાં વસતિ મનુષ્ય બરફની અગિયાર જાતને ઓળખી શકે છે. તેનું કારણ : આપણી પાસે બે-ત્રણ અને તેમની પાસે અગિયાર શબ્દો એટલે કે વિભાવનાઓ
છે એ સાચું—પણ એને અર્થ એ નથી કે આપણે સંજોગો સરજાતાં અગિયાર -જાતને ઓળખવાની ક્ષમતા જ ધરાવતા નથી ! આમ, સભ્યતા ગમે તેટલી . શક્તિશાળી મર્યાદાઓ લાદે, પણ નવા સંજોગે, નવી સભ્યતા, ને નવી વિભાવનાઓ - આવી મર્યાદાઓને નહિવત્ બનાવી દે છે.
વિજ્ઞાની કે સંશોધક વડે વાસ્તવિક્તા સરજાઈ એવું અહીં ભાસે, તે તે સ્વાભાવિક છે. પણ બીજાઓ એમ કહેશે, કે વાસ્તવિકતા તે હતી જ અને - પછી માત્ર શેધાઈ જ છે. હકીકતમાં આ બંને વિધાને સાચાં છે અને સંશ“ધનમાં બેયનાં ઈંગિત મળી આવે તેવી તેમની વચ્ચે ક્રિયાપ્રતિક્રિયા જોવા મળે છે. વિભાવનીકરણથી શરૂ થયેલી સંશોધન પ્રક્રિયા કેટલીક સશક્ત વિભાવનાઓને * જન્માવીને વિરમે છે એ જ દર્શાવી આપે છે કે આ ગતિ વર્તુળાકાર છે.
૧૮. વ્યાખ્યા-પ્રક્રિયા-ડિફાઈનિંગ-સેસ - વિભાવનીકરણ પછીને મહત્ત્વને - તબકકો છે. વિભાવના આવિર્ભાવના કેટલા ભાગોને આવરી લે છે અને કેટલાને - બહાર રાખે છે તે નક્કી કરવું ઘણી વાર મુશ્કેલ હોય છે. આ મુશ્કેલીનું વ્યાખ્યાપ્રક્રિયા વડે નિવારણ કરવામાં આવે છે. રોજિંદી ભૂમિકાએ વિભાવનાઓનું સાચું સંક્રમણ ઘણી વાર થતું નથી, કેમ કે એ વિભાવનાઓની વ્યાખ્યાઓ ચોક્કસ હોતી નથી, અરે, એકદમ શિથિલ હોય છે. સાહિત્યવિવેચનમાં કે સંશોધનમાં -જે પારિભાષિક વિભાવનાઓ પ્રત્યે જાય છે તે પણ ઘણી વાર શિથિલ હોય છે. - લાલ રંગની ટિમાં કેટલી મળતી આવતી રંગચ્છાઓને આવરી લેવાઈ છે
તેનું સંક્રમણ થયું હોતું નથી, અથવા તે બ્રાન્ત-સંક્રમણ થયું હોય છે તેથી : અનેક ગોટાળા સરજાય છે એ આપણે રેજિ દે અનુભવ છે. આનું ખરું - કારણ એ છે કે લાલ રંગની ટિમાં કઈ કઈ છાયાઓ આવી શકે તેને નિર્ણય -આ૫નારે કોઈ સ્પષ્ટ માનદર્ડ” આપણી પાસે હોતા નથી. તેથી લાલ રંગની વિભાવના શિથિલ બની રહે છે.
વિજ્ઞાનીઓ કે સંશોધકોને આવી શિથિલ વ્યાખ્યાઓ ન પાલવે. વિભાવનાએમાં શું આવરી લેવાયું છે અને શું તેમાંથી બાદ રખાયું છે તેની પૂરી જાણ બીજાને થાય નહિ ત્યાં સુધી પોતાની વ્યાખ્યાઓને તેઓ ચેકસ બનાવશે. તેઓ હમેશાં ચુસ્ત વ્યાખ્યાઓના હિમાયતી છે. સંશોધનમાં આ વાતનું જે

Page #35

૨૯
-મહત્વ છે તે સહેજેય સમજાય તેવું છે. અલબત્ત, ચુસ્ત વ્યાખ્યાઓના આદર્શનું પાલન કરવું તે વિજ્ઞાની માટે પણ કપરું કામ છે, છતાં તે તેને વળગી રહે છે.
સંશોધકે વૈયક્તિક સ્વરૂપની કે અનન્ય સ્વરૂપની હસ્તીઓમાં કે એવા પ્રસંગોમાં ઝાઝો રસ નથી ધરાવતા, તેઓને વૈયક્તિક આવિર્ભાવમાં ઝાઝો રસ નથી. તેઓ તે આવિર્ભાવના જુદા જુદા વર્ગો વચ્ચેના સામાન્ય–જનરલ-નિયમો શોધવામાં સક્રિય થયા હોય છે. વ્યાખ્યાપ્રક્રિયાનું એ મહત્ત્વનું પાસું છે. એટલે સંશોધનમાં બધે ભાર જુદી જુદી હસ્તીઓ-એન્ટીટીઝ-કે આવિર્ભાવ વચ્ચેની -સમ્બધભૂમિકાઓ પર આવે છે, રિલેશનશિપ્સ પર આવે છે. કોઈ પૂછે છે કે -શાનું સંશોધન કરે છે ? તે સંશોધક માર્મિક ઉત્તર આપશે, કે સમ્બધિભૂમિકાઓનું અને સમ્બન્ધોનું, માર્મિક એટલા માટે કે અનેક નિયમોનાં શોધસંશોધન વડે તેઓ જ્ઞાનમાં વધારે માગે છે એ મર્મને પોતે વિસરી ગયા નથી.
વિધિપૂર્વકની વ્યાખ્યાને માટે નિર્ણાયક માનદડ સંશોધકે શી રીતે ઊભે કરવો ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં કહી શકાય, કે તેણે વિભાવનાનાં વિવિધ પાસાને સ્પષ્ટ કરવાં. સંશોધક આમ કરીને ચુસ્ત વ્યાખ્યાની દિશામાં ગતિ કરી શકે છે. ધારો કે રમતમાં વપરાતા દડાની વિભાવનાને પ્રસંગ છેઃ તે દડાની વિભાવનાને આકાર-શેપ-વર્ણવ, તેનું કાર્ય–ફન્કશન-વર્ણવવું અને તેનું બંધારણકમ્પોઝિશન-વર્ણવવું. દડો ફેંકીને રમવાનું સાધન છે અને ગોળ હોય છે એવી સામાન્ય વિગત એ વિભાવનામાં હોય, તે સંભવ છે કે એના સંક્રમણમાં મુશ્કેલી જન્મશે, કેમ કે રમવાને દડા ધણ વાર ગોળ નથી હોતા, છેડેથી થોડાક લંબાવેલા પણ હોય છે. વળી બધી જ ગોળ ચીજે રમવાનું સાધન નથી હોતી, રમતમાં ફેંકવાનાં બધાં જ સાધનને દડા નથી કહેવાતા, વગેરે. એટલે “આકાર” માટે એમ કહેવું ઉચિત લેખાશેઃ કે વસ્તુને છેડે ભાગ દડો બનવા માટે ગોળાકાર હો જોઈએ. કાર્યના બીજા પાસા માટે આમ કહેવાવું જોઈએ? કે દડાનું મુખ્ય કામ મને વિનોદપરક હોય છે અથવા રમતસમ્બધિત હોય છે. -દડાની વિભાવનાનું ત્રીજું પાસું તેનું બંધારણ છે. તેને વિશે આમ કહેવાવું
જોઈએ કે દો બનવા માટે વસ્તુ કાં તે લાકડાની, ચામડાની, પ્લાસ્ટિકની કે -બરની બનેલી હોવી ઘટે.
કઈ પણ વ્યાખ્યા પૂર્ણ છે એ જાણવાની કસોટી શી? વ્યાખ્યાની પૂર્ણતા-ની કસોટીને માટે જુદી જુદી વિગતનું વર્ગીકરણ કરવું પડશે. એવા વર્ગકરણમાંથી દડે હવા કે ન હોવા વિશે કોઈ મૂંઝવણ ઊભી થશે તે દડાની એ વ્યાખ્યાને પૂર્ણ કહેવાશે નહિ. વ્યાખ્યા વડે આવરી લેવાતો કે ને આવરી લેવાતે

Page #36

www. kobatirth.org
૩૦ . આવિર્ભાવ વર્ગીકૃત થતાં જે કશે પણ વિવાદ જન્મે નહિ તે તે વ્યાખ્યાને પૂર્ણ લેખવી. '
સંશાધનપ્રક્રિયામાં વિભાવના પરક વ્યાખ્યાઓની ચર્ચામાં તેની ઉપયોગિતાને મુદ્દો પણ ઉઠાવાતો હોય છે. વિભાવનીકરણનું વિજ્ઞાનમાં કે સંશોધનમાં જે મહત્ત્વ છે તે વ્યાખ્યાઓનું પણ છે, જેમ કે વિભાવનીકરણે સંશોધકને શોધમાં, સ્પષ્ટીકરણમાં કે ધારણાઓ બાંધવામાં ઉપકારક નીવડયાં છે. દાખલા તરીકે, ગતિના નિયમોને વિશેની સમજ ઊભી કરવામાં પદાર્થવિજ્ઞાનીઓને “કન્સેપ્ટ
વ ઈનશિયા” વડે ઘણી મદદ મળેલી છે, તે “કન્સેપ્ટ વ મેટિવેશન” કેળવણીવિષયક સિદ્ધિઓનાં સંશોધનમાં ખૂબ જ ઉપયોગી પુરવાર થયું છે. બધી: જ વિભાવનાઓ બધી જ વખતે ઉપયોગી ન પણ નીવડે તે સમજાય તેવું છે, પણ વિજ્ઞાનને વિકસાવવામાં તેને જે ફાળો છે તે સ્વયંસ્પષ્ટ છે.
૧૯. સમજતી–પ્રક્રિયા-ઍપ્લિકેશન-ત્રીજો તબક્કો છે. વિભાવનાઓ અને વ્યાખ્યાઓના જેવું જ સાધકનું મહત્ત્વનું કાર્ય ભેદને વર્ણવવાનું છે, સમજાવવાનું છે, જેમ કે કેમ અમુક બાળકે શાળામાં બીજાંઓથી આગળ પ્રગતિ કરી જતાં હોય છે (સિદ્ધિઓમાં ભેદ)? કેમ અમુક લેકે બીજાઓના કરતાં વધુ લડાયક હોય છે (લડાયક વૃત્તિમાં ભેદે) કેમ અમુક વ્યક્તિઓ માનસિક રીતે માંદી હોય છે અને બીજી તેમ નથી હોતી તેમને સ્વાશ્યમાં ભેદ) ? કોઈ પણ એક વિભાવના જ્યારે એક અવસ્થા, મૂલ્ય કે સ્થિતિથી વધુ અવસ્થાઓ, મૂલ્ય કે સ્થિતિઓ ધરાવે છે તે વિભાવનાને ચલ-વેરીએબલ-કહે છે. વ્યાખ્યાપ્રક્રિયાની ચલે પણ નોંધપાત્ર સામગ્રી છે. સંશોધકે ભેદની પરીક્ષા કરવા અને તેમની સમજૂતીઓ આપવા માગતા હોય છે, માટે તેઓ પિતાની બધી જ શક્તિઓ ચલોને વિશે ખરચતા હોય છે. જેનું પૃથક્કરણ કરીને તથા તેઓ પરસ્પર કેવી રીતે સમ્બન્ધાયા છે તે નક્કી કરીને આ થતું હોય છે. ધારો કે કઈ એક સંશોધક સિદ્ધિઓના સ્તરે પ્રવર્તતા ભેદને સમજવા માગે છે, એ માટે એ મેઝ ઈન્ટેલિજન્સના ભેદને સંદર્ભ તરીકે ઉપયોગ કરશે. આ. દાખલામાં સિદ્ધિઓનું સ્તર-એચિવમેન્ટ લેવલ-એક ચલ બનશે. અને મેઝ ઇન્ટેલિજન્સ પણ એક ચલ બનશે. બંને વિભાવનાઓમાં બહુવિધ અવસ્થાઓ, મૂલ્ય કે કટિઓ પ્રવર્તે છે. મેઝ ઇન્ટેલિજન્સ સંભવ છે કે અત્યત નિગ્ન, નિમ્ન, સરેરાશ, સરેરાશોત્તર, પ્રતિભા-જિનિયસ વગેરે હશે, અને એચિવમેન્ટ લેવલ ગ્રેડ પેઈન્ટ એવરેજના સંદર્ભે બદલાતું રહેશે. અહીં નોંધવું ઘટે, કે સાહિત્યિક ભાષા, સામાન્ય ભાષાથી અનેક રીતે-પ્રકારે વિચલને-ડિવીએશન્સ

Page #37

www. kobatirth.org
૩૧
સિદ્ધ રીતે વિકસે છે, તે તેથી ભાષાકીય ચલાનુ સ્વરૂપ અને તેનું કાર્ય તપાસર્વે ઉપયેગી નીવડે છે.
ટૂંકમાં, વિભાવના
અને ચલાની વ્યાખ્યા
સમજૂતી–પ્રક્રિયામાં તપાસાય છે, ચકાસાય છે; એમને તપાસક્ષમ બનાવાય છે. એમાંથી વ્યાપારશીલ વ્યાખ્યાઓ વિકસે છે, જેની મદદથી અવલેાકન-નિરીક્ષણની બધી જ દિશાઓનું સૂચન થાય છે. એ અવલેાકને નિરીક્ષણ્ણાનું વર્ગીકરણ કરીને શાધક પાછે વ્યાખ્યાઓ પર આવી જતા હોય છે. કેમ કે, સ ંશાધનમાં કશી સ્પષ્ટ, તપાસક્ષમ, પૂર્ણ અને ઉપયોગી વિભાવનાપરક વ્યાખ્યાથી પ્રારમ્ભ નથી કરાતા કે ચાલા હવે ચલની તપાસ નિરાંતે કરીએ–પ્રકારનું વલણ પણ નથી લઈ શકાતું. સમજૂતી-પ્રક્રિયા એમ સૂચવે છે કે અંતિમ વિભાવનીકરણ અને તપાસ તા એ ધ્યેય પ્રક્રિયાની આંતરલીલાનુ પરિણામ છે.
૨૦. છેલ્લા તમક્કામાં સ ંશુદ્ધ નિરીક્ષાને તેમજ નિષ્કર્ષ્યાને પૂર્વવર્તી નિરીક્ષા તેમજ નિષ્કર્ષ્યા સાથે સરખાવી જોવામાં આવે છે. ઘણીવાર એ નિષ્કર્ષા પૂવ નિષ્કર્ષ્યાને બદલે છે અને નવાં દા પ્રગટાવે છે. જ્ઞાન એ રીતે સ શુદ્ધ થતુ આવે છે, સવન પામતુ આવે છે. અહીં સિદ્ધાન્તા-થિયરીઝવિધાના પ્રેપોઝિશન્સ-અને પ્રતિજ્ઞાઓ-હાયપેાથિસિસ ના પારસ્પરિક સમ્બન્ધ રચાતા હોય છે, સિદ્ધાન્ત અને સંશાધનની આંતરલીલાને! આશ્રય કરાતા હોય છે.
૨૧, ઉપર પરમાંથી વીસમા સુધીના પાંચ ખણ્ડામાં સશોધનની ટેકનિક વિશે કેટલીક રીતે વ્યવહારુ અને કેટલીક પદ્ધતિપરક રૂપરેખા આપી ગયા. અહીં પ્રશ્ન એ થશે કે સાહિત્યિક સંશાધનમાં એ ટેનિકના ઉપયાગ કરીએ, તેા તેમાં ફેરફાર ન કરવા પડે? વ્યવહારુ ભૂમિકાની રૂપરેખા તા આમાં કાંયે વ્યવધાનરૂપ ભાસતી નથી. તા શું પદ્ધતિપરક રૂપરેખા વ્યવધાનરૂપ છે સાહિત્યિક સ શાધનમાં વિભાવનીકરણ, વ્યાખ્યા-પ્રક્રિયા અને સમજૂતી-પ્રક્રિયા જે તે વિષયના અનુસન્ધાનમાં જે તે સશોધકની સજ્જતા અને નપુણ્યના પ્રમાણમાં આવશ્યક પરિવ। પામશે. તા નિષ્કર્ષો સાહિત્યિક સિદ્ધાન્તામાં કઈ રીતે યોગ પામશે તે ચેાથા તબક્કામાં પણ સાહિત્યિક સંશાધનને કશી મુશ્કેલી પડવાના પ્રશ્ન જ નથી.
છેવટે તા કાઈ પણું ટૅકનિક ઔપચારિક છે અને સામગ્રીના યાગ પામતાં તેમાં પરિવતના, સુધારા-વધારા થતા હોય છે.

Page #38

www. kobatirth.org
ર
વિજ્ઞાનની પ્રકૃતિ, આગળ તૈધ્યુ છે તેમ ટેન્ટેટિવ છે, એટલે એમાં સશાધનાને પ્રત્યેક તબકકે અવકાશ છે, ભરપૂર અવકાશ છે. પણ તેથી જ સંશોધનનું ગૌરવ પ્રક્રિયા ઊભી કરવામાં છે. પાતાને માટેની સશક્ત પ્રક્રિયા ઊભી કરવી એમાં જ એના મહિમા છે. બાકી વિજ્ઞાનની રીતેભાતે જ્ઞાનપ્રાપ્તિના માગમાં કેટલાંક વિઘ્ના અવશ્ય છે : અહીં કશાં કાયમી અને નિરપેક્ષ વિધા કરી શકાતાં નથી, બલકે સતત પ્રશ્નવૃત્તિના, વૈજ્ઞાનિક સ્વરૂપની શંકાવૃત્તિને કશાં નિરપેક્ષ સત્યાની ગેરહાજરીમાં સામના કરવાના હોય છે. કાઈ પણ આવિર્ભાવનું સમ્પૂર્ણ પણે આકલન કે વિભાવનીકરણુ એક આદર્શ છે એટલે ગમે તેટલા ચલેનુ સંશોધન કર્યા પછી પણ સશોધને લાગ્યા કરે છે કે હજી એક બાકી છે એનાં તમામ સાધના સેમ્પલિગ્સ છે, કેમ કે બધી વસ્તુ બધે બધા સમયેામાં તે નેઈ શકતા નથી. છતાં વ્યાપક અને બધા સમયેાને લાગુ પડે તેવા નિયમાની શોધમાં જ તેને રસ છે. સામાન્યીકરણ-જનરાલિઝેશનવિજ્ઞાની માટે એક સુખદ અને ઘ પરિણામ છે, પણ તે તેા નવાં આક્રમણા માટે સદા તત્પર રહેવામાં જ પોતાના ધમ જુએ છે. તેની જ્ઞાનેન્દ્રિયામાં તેણે શ્રદ્ધા રાખી છે અને વસ્તુલક્ષી થવાના સકલ્પ કર્યાં છે. આ વિરાધી અવસ્થામાંથી સંભવ છે કે વિકૃતિએ પણ જન્મી આવે, બ્રાત નિરીક્ષણા પણુ જન્મી આવે. તા તેની ટેનિક તેણે પાતે જ જન્માવી છે તેથી પણ તેની પ્રવૃત્તિ કયારેક વિપથગામી બની પણ રહે. જેમાં સંસારના એક માણુસ કશી પણ ભૂલ ન કરી ખેસે એવા કાઈ ભાભટાક નિયમ હજી જન્મ્યા નથી. આ વિઘ્ના વચ્ચે પણ આ માનવીય પ્રવૃત્તિ વિકસે છે, વિકસ્યા કરવાના જ ધર્મ પાળે છે તે જેવું તેવુ' માનવીય મૂલ્ય નથી.

Page #39
uldusiera CICIE Serving JinShasan 069178 gyanmandir@kobatirth.org For Private And Personal Use Only