Book Title: Rayansehari Kaha evam Jayasi ka Padmavata
Author(s): Sudha Khavya
Publisher: Z_Kesarimalji_Surana_Abhinandan_Granth_012044.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/211813/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rayaNaseharIkahA evaM jAyasI kA padmAvata ku. sudhA khAvyA jainavidyA evaM prAkRta vibhAga, udayapura vizvavidyAlaya, udayapura prAkRta kathA sAhitya ke itihAsa meM jinaharSagaNi kRta rayaNaseharIkahA kA mahatvapUrNa sthAna hai| bhASA evaM sAhitya kI dRSTi se yaha eka mahattvapUrNa kRti hai / usameM prayukta prAkRta bhASA atyanta sarala hai| jaise-jase isakI ora vidvajjanoM kA dhyAna AkarSita hogA vaise-vaise isakA svarUpa aura bhI ujjvala hotA jaaegaa| jinaharSagaNi ne isa kathAratna dvArA parva-tithiyoM para vratopavAsa, pUjA, pauSadha ityAdi karane se kyA phala prApta hotA hai ? isakA hRdayahArI varNana kiyA hai| mUlata: yaha eka prema-kathA hai / isameM prema tattva kA mArmika citraNa kiyA gayA hai| nAyaka ratnazekhara nAyikA ratnavatI kA saundarya-zravaNa kara usa para mugdha ho jAtA hai tathA aneka kaThinAiyoM ko jhelane ke bAda use prApta karatA hai / isa sundara prema-kathA ko prAkRta bhASA meM hI nahIM apitu kaI anya bhASAoM-jaise saMskRta, gujarAtI, apabhraMza, hindI Adi meM bhI grahaNa kiyA gayA hai| jAyasI kRta padmAvata isase bahuta adhika prabhAvita kAvya hai| ina donoM kAvyoM ke sAmya ko dekhakara kaI vidvAnoM ne ratnazekhara kathA ko padmAvata kA pUrva rUpa mAnA hai| yaha mAnane vAle pramukha vidvAna haiM-DA. rAmasiMha tomara, DA0 zambhUnArthI saha, DA0 gulAbacandra caudharI, DA0 hIrAlAla jaina, DA0 nemicanda zAstrI5 ityAdi / isase spaSTa hai ki ina donoM meM kaI bAtoM meM gaharA sambandha hai / kucha pramukha binduoM para ina donoM granthoM ke sAmya para vicAra kiyA jA sakatA hai| 1. kathAvastu kI tulanA jinaharSagaNi ne apane isa kathA kAvya ke lie loka-pracalita kathAnaka ko cunA hai| ratnazekhara kathA eka aisI loka pracalita kathA hai jise kaI bhASAoM ke kaviyoM ne apanAyA hai| isakA mUla kathA-bindu hai-nAyaka kA nAyikA ke saundarya-zravaNa se prema vihvala honA tathA aneka bAdhAoM ko pAra kara nAyaka dvArA nAyikA ko prApta krnaa| isa kathA-bindu ke AdhAra para jinaharSagaNi ne bahuta hI sundara kathA likhI hai| hindI kA mahAkAvya padmAvata isase bahuta prabhAvita hai / jAyasI ne isI kathAnaka ko grahaNa kiyA hai| isa mUla kathAvastu se sambandhita nimna bAtoM kI ina donoM kAvyoM meM samAnatA dRSTigocara hotI hai 1. DA0 rAmasiMha tomara, prAkRta aura apabhraMza sAhitya tathA unakA hindI sAhitya para prabhAva, prayAga, 1664 pR0 271 2. rAjakumAra zarmA-jAyasI aura unakA padmAvata, padma buka kaM0, jayapura, 1667, pR0 47 3. DA. gulAbacandra caudharI, jaina sAhitya kA bRhad itihAsa, bhAga 6, pArzvanAtha vidyAzrama zodhasaMsthAna, vArANasI, 1676, pR0 307 4. DA0 hIrAlAla jaina, bhAratIya saMskRti meM jaina dharma kA yogadAna, sAhitya pariSad bhopAla (ma0pra0 zAsana) 1962 pR0 148 5. DA0 nemicanda zAstrI, prAkRta bhASA evaM sAhitya kA AlocanAtmaka itihAsa, tArA pablikezansa, 1966, pR0 511 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ seharIkahA evaM jAyasI kA padmAvata (1) saundarya - zravaNa - ratnazekhara nAyikA ke saundarya kA varNana kinnara yugala se sunakara usa para mugdha hotA hai / " padmAvata kA nAyaka ratnasena bhI tote ke mukha se nAyikA padmAvatI ke saundarya kA varNana prema-vila hotA hai / sunakara (2) siMhaladvIpa kI nAyikA - ratnazekhara kI nAyikA ratnavatI siMhaladvIpa ke jayapura nagara ke rAjA jayasiMha kI putrI hai| padmAvata kI nAyikA padmAvatI bhI siMhaladvIpa ke hI salaga ke rAjA gandharvasena kI putrI hai|* (3) nAyaka siMhaladvIpa se anabhinna donoM kAvyoM ke nAyakoM ko siMhaladvIpa ajJAta hai| ratnazekhara aura mantrI ratnadeva yakSa kI sahAyatA se ratnavatI kA patA prApta kara yakSa ko hI sahAyatA se vahA~ pahu~cate haiM tathA kAmadeva ke mandira meM Thaharate haiM ratnasena tote ke mArgadarzana meM nAva se samudra pAra kara siMhaladvIpa pahu~catA hai tathA ziva maMDapa meM rukatA hai / (4) nAyikA prApti ke lie yogI bezaratnazekhara kA mantrI nAyikA kI khoja pUrvabhava kI putrI lakSmI se vivAha kara yakSa kI sahAyatA prApta karatA hai tathA siMhaladvIpa se yoginI kA rUpa dhAraNa kara nAyikA kA patA lagAtA hai| tote ke mArgadarzana se ratnasena svayaM yogI kA veSa dhAraNa kara nAvikA kI prApti ke lie nikalatA hai|" 633 (5) sakhiyoM dvArA nAyaka kA saundarya varNana - ratnavatI kI sakhI nAyaka kA saundarya dekhakara nAyikA se Akara kahatI hai ki mandira meM pratyakSa kAmadeva ke samAna koI rAjA baiThA hai| yaha sunakara nAyaka ko dekhane ko lAlAyita nAyikA vahA~ jAtI hai / " padmAvatI kI sakhiyA~ bhI svAminI ko mandira ke pUrva dvAra para yogiyoM ke Thaharane evaM unake guru ko yogI veza dhArI battIsa lakSaNa sampanna rAjakumAra hone kI sUcanA detI hai| yaha sunakara mAvikA vahA~ jAtI hai|" (6) milana sthala - ratnavatI evaM ratnazekhara kA milana kAmadeva ke mandira meM hotA hai / " ratnasena evaM padmAvatI ziva maNDapa meM milate haiM / (7) viyoga meM agnipraveza - ratnazekhara mantrI dvArA dI gaI sAta mAha kI avadhi samApta hone para nAyikA ke viyoga meM agni praveza karanA cAhatA hai / 3 ratnasena bhI hoza meM Ane para nAyikA ko na dekha usake viyoga meM agni meM praviSTa honA cAhatA hai| 1. rAyAvi... 2. sunatahi rAjA gA maruchAI / jAnahuM lahari suruja ke AI / pema ghAva dukha jAna na koI / jehi lAge jAne pai soI // 116 // 1-2 ...joisaravva taggayacitto jhAyanto na jampai na hasai na sasai / -- pR0 2 karane jAtA hai aura yakSa kI pahu~cakara rUpa-parivartanI vidyA 3. rayaNaseharIkahA- jinaharSagaNi, saM0 muni caturavijaya, AtmAnanda sabhA, bhAvanagara, vi0 saM0 1674, pR0 6 4. padmAvata jAyasI, TIkA0 DA0 vAsudevazaraNa agravAla, sAhitya savana, ciragAMva vi0 saM0 2012 2452, -- , 6. padmAvata, 16014, 1628-6 5. ramaNaseharIkahA, pR0 16 7. rayaNaseharIkahA, pR0 10 8. padmAvata, 126 / 1-6 10. padmAvata, 16331-6 12. padmAvata, 164/6, 165 / 1 6. rayaNaseharIkahA, pR0 16 11. rayaNaseharIkahA, pR0 17 13. ............rAyANaM ca huavahassa parikkhaNaM dintaM pAsaI / pR0 15 jaise sara gAjA sara yadi tabahi jarA yaha rAjA / 2051 14. . Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 634 karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grantha : paMcama khaNDa ........................................................................... (8) lauTane para nagara meM svAgata-ratnazekhara evaM ratnavatI ke ratnapura Ane para unakA bhavya svAgata hota hai|' cittaur3a pahu~cane para ratnasena evaM padmAvatI kA bhavya svAgata hotA hai| (E) nAyaka parAkrama-varNana-ratnazekhara va ratnasena donoM kuzala yoddhA haiM / ratnasena kumbhalanera ke rAjA devapAla para AkramaNa kara vijayazrI kA varaNa karatA hai| ratnazekhara kaliMgarAja para AkramaNa kara vijaya prApta karatA hai| (10) nAma sAmya-ratnazekharakathA evaM padmAvata ke nAyakoM ke nAma samAna haiM / ratnazekharakathA ke nAyaka kA nAma ratnazekhara hai tathA padmAvata ke nAyaka kA nAma ratnasena hai| donoM meM lakSmI nAmaka kanyA kA ullekha hai| ratnazekharakathA meM mantrI matisAgara kI patnI evaM yakSa kI putrI kA nAma lakSmI hai| padmAvata meM samudra-putrI lakSmI kA ullekha AyA hai| isa prakAra kathAnaka ke tulanAtmaka adhyayana se spaSTa hotA hai ki donoM kathAnaka bahuta milate-julate haiN| ratnazekharakathA kI racanA padmAvata se pahale huI thii| ata: inake sAmya ko dekhakara yaha sambhAvanA kI jA sakatI hai ki padmAvata kI racanA se pUrva jAyasI ne ratnazekharakathA ko avazya par3hA yA sunA hogaa| donoM kaviyoM ne apane grantha meM isa kathAnaka ko itane rocaka evaM manoraMjaka DhaMga se prastuta kiyA hai ki use par3hate hue pAThaka mantra-mugdha ho jAtA hai| 2. pranthakAroM kA vyaktitva jitanA sAmya ratnazekharakathA evaM padmAvata kI kathAvastu meM hai utanA hI sAmya jinaharSa evaM jAyasI ke samaya, sthAna, varNana-zailI ityAdi meM bhI hai, inake pramukha sAmya isa prakAra haiM (1) samaya-jinaharSagaNi evaM jAyasI ke samaya meM jyAdA antara nahIM hai| jinaharSagaNi ne ratnazekharakathA kI racanA IsvI san 1455 (vi0 saM0 1512) meM kI, jAyasI ne padmAvata kI racanA IsvI san 1540 meM kii| jinaharSagaNi ne apanI kRti meM kahIM isake racanA samaya kA nirdeza nahIM kiyA hai| inakI anya kRtiyoM ke AdhAra para inakA samaya 15vIM zatAbdI TharahatA hai| jAyasI ne apane kAvya meM racanA samaya kA ullekha kiyA hai| usake AdhAra para padmAvata kA racanAkAla hijarI saMvat 647 arthAt IsvI san 1540 siddha hotA hai| isa prakAra inake samaya meM adhika antara nahIM hai / (2) sthAna-jinaharSagaNi ne apane kAvya meM racanA-sthAna kA ullekha karate hue likhA hai ki maiMne yaha racanA cittaur3a meM kI hai| yaha rAjasthAna meM hai| jAyasI ne bhI padmAvata ke racanA sthAna kA ullekha karate hue kahA hai ki maiMne isakI racanA jAyasanagara meM kI hai| DA. vAsudevazaraNa agravAla ne isa sthAna kI pahacAna rAyabarelI ke jAyasa nAmaka kasbe se kI hai / 1 DA. rAmacandra zukla, paM0 sudhAkara dvivedI, DA0 griyarsana, DA0 mAtAprasAda gupta Adi vidvAna bhI yahI mAnate haiN| ' (3) varNana-jinaharSagaNi evaM jAyasI ne apane granthoM meM sthAna-sthAna para pravAhapUrNa zailI meM nagara-varNana, 1. tao rAiNA mahayA riddhIe nayarappaveso ko|-pRsstth 16 2. bAjata gAjata rAjA AvA / nagara cahu~ disi hoI badhAvA / -426/1 3. padmAvata, 645/5 4. rayaNaseharIkahA, pR0 25 5. rayaNaseharIkahA, pR08 6. padmAvata, 367/4 7. DA0 nemicanda zAstrI, prAkRta bhASA evaM sAhitya kA AlocanAtmaka itihAsa, pR0511 8. padmAvata, 241 6. rayaNaseharIkahA, gAthA 146, 150 10. padmAvata, 23 / 1 11. vahI, 23 caupAI kI ttippnnii| Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saundarya varNana, nagara praveza varNana ityAdi aneka varNana kiye haiM jo kAvya ko paryApta rocaka evaM manoraMjaka banAne meM saphala hue haiM / isake kucha udAharaNa Age diye gaye haiM / rayaNaseharIkahA evaM jAyasI kA padmAvata 635. (4) dharma - jinaharSagaNi jaina dharma ke pAlaka paMcamahAvratadhArI sAdhu the' tathA jAyasI saMsAra se virakta sUphI phakIra the / vairAgya bhAvanA kA donoM meM prAdhAnya hai / donoM sAMsArika bhogoM se dUra the tathA bhavasAgara se pAra hone ke lie dharmArAdhanA meM lage the jinahani ne sthAna-sthAna para jaina dharma meM parva tithiyoM evaM unake phala kA bahuta sundara varNana kiyA hai / jAyasI ne sUphI prema mArga kA varNana kiyA hai|* 1 (5) guru mahimA - 15vIM 16vIM zatAbdI taka guru ko bahuta mahattva diyA jAne lagA thaa| usa samaya guru ko Izvara se bhI bar3A mAnA jAtA thaa| isase ye donoM kavi bhI achUte nahIM rhe| donoM ne apane guru kA ullekha baDI zraddhA va bhakti ke sAtha kiyA hai| jinaharSamaNi ne atyanta bhakti ke sAtha apanI zraddhA ke puSpa guru ke caraNoM meM car3hAe haiN| jAyasI ne bhI bhAva - bhakti se svayaM ko guru kA sevaka mAnakara ullekha kiyA hai| guru ke prati bhakti se paripUrNa hRdaya se guru ko khene vAlA mAnA hai / ve kahate haiM ki guru kI kRpA se hI maiMne yogyatA pAyI jisase yaha kAvya likha skaa| guru ke prati aisI aTUTa zraddhA dekhakara kauna vibhora nahIM ho jAtA / (6) Izvara - prArthanA - Izvara ke prati zraddhA evaM bhakti bhAvanA jinaharSagaNa evaM jAyasI meM vidyamAna hai| prabhu bhakti inake hRdaya meM kUTa-kUTakara bharI hai| jinaharSagaNa ne bhagavAna mahAvIra ke caraNa-kamaloM meM praNAma karake apane kathA-grantha kA prArambha kiyA hai| inhoMne apanI kathA unhIM ke mukha se kahalAyI hai / jAyasI ne bhI Izvara ko saba kAryoM kA kartA batAyA hai / jAyasI ne usI eka mAtra Izvara kA smaraNa karake grantha kA prArambha kiyA hai| 5 uparokta vivaraNa se spaSTa hai ki donoM kaviyoM ke vicAroM Adi meM kAphI samAnatA hai| samaya kI dRSTi se se bhI inameM adhika antara nahIM hai / ratnazekharakathA padmAvata se kevala 85 varSa pUrva likhI gaI thI / ataH aisA lagatA hai ki jAyasI ne ratnazekhara kathA ko par3hakara padmAvata kI racanA kI hogI / samaya meM adhika antara na hone ke kAraNa usa samaya pracalita paripATI ke anusAra apane kAvyoM meM guru stuti ityAdi ko samAna rUpa se grahaNa kiyA hai| 3. kathAnaka rUr3hiyA~ prAyaH hara kathAnaka meM kucha prayoga aise milate haiM jinakA sambandha kathAnaka rUr3hiyoM se hotA hai / jaise -- tote, kinnara ityAdi dvArA nAyikA kA saundarya-varNana, candramA cakora kA prema sambandha ityAdi / inake mAdhyama se kavi apane kathAnaka ko rocaka banAte haiM / kathA ko manoraMjaka banAne ke lie jina abhiprAyoM kA prayoga kiyA jAtA hai, unheM hI kathAnaka rUr3hiyoM kahate haiM bhAratIya sAhitya meM kathAnaka rUr3hiyA~ atyanta pracalita haiN| ataH jinagaNa evaM jAyasI ne bhI kaI rUr3hiyoM kA prayoga karake apane kAvya ko sarasa banAyA hai / ina kathAoM kI kucha pramukha kathAnaka - rUr3hiyA~ nimnalikhita haiM I (1) siMhaladvIpa kI sundarI -- grIka kathA-sAhitya meM jisa prakAra sundarI helana sambandhI rUr3hi hai usI prakAra 1. rayaNaseharIkahA, gAthA 150 2. DaoN0 dvArikAprasAda saksenA, padmAvata meM kAvya, saMskRti aura darzana, pR0 15, 3. rayaNa seharIkahA, pR0 1 5. rayaNa seharIkahA, gAthA 146 6. padmAvata, 201 8. padmAvata 1 / 1 4. padmAvata, 12413-2 7. rayaNaseharIkahA, pR0 1 - vinoda pustaka mandira, AgarA, 1974 Love O . Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 636 karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana prantha : pacama khaNDa bhAratIya kathA-sAhitya meM siMhaladvIpa kI sundarI sambandhI kathAnaka-rUr3hiyA~ pracalita haiN| kaviyoM kI mAnyatA hai ki samudra-pAra siMhaladvIpa meM anindya sundarI rahatI hai| ata: hara kathAnaka meM nAyikA anya dvIpa kI batAI gaI hai| ise donoM kaviyoM ne apanAyA hai| jinaharSagaNi ke kathA-kAvya kI nAyikA ratnadevI samudra-madhya sthita siMhaladvIpa ke jayapura nagara ke rAjA jayasiMha kI kanyA hai| jAyasI ke kAvya kI nAyikA bhI sAta namudra pAra siMhaladvIpa ke siMhalagar3ha ke rAjA gandharvasena kI putrI hai| (2) saundarya-zravaNa se prema-saundarya-zravaNa se nAyaka-nAyikA kA prema vihvala ho jAnA eka bahupracalita kathAnaka-rUr3hi hai / ratnazekhara nAyikA ratnavatI kA saundarya-varNana kinnara yugala se sunakara premAsakta ho jAtA hai tathA usake binA apane prANoM ko dhAraNa karane meM bhI apane Apako asamartha pAtA hai| padmAvata kA nAyaka ratnasena bhI tote dvArA padmAvatI kA saundarya-varNana sunakara prema meM vyAkula ho jAtA hai aura kisI bhI prakAra se use pAnA cAhatA hai| (3) nAyikA prApti meM yogI rUpa kA sahayogaratnazekharakathA meM mantrI rUpa-parivartanI vidyA dvArA yoginI kA rUpa dhAraNa kara siMhaladvIpa jAtA hai aura ratnavatI ke pAsa pahu~catA hai / 5 padmAvata meM ratnasena svayaM ratnAbhUpaNa tyAgakara, zarIra para bhabhUta lagAkara, kaMthA Adi dhAraNakara yogI kA veza banAtA hai tathA nAyikA ko prApta karane siMhaladvIpa pahu~catA hai| (4) mandira meM milana-ratnazekhara va ratnavatI kA milana kAmadeva ke mandira meM hotA hai| jahA~ ratnavatI pUjA karane AtI hai / padmAvata meM bhI ratnasena va padmAvatI kA milana zivamaNDapa meM hotA hai| jahA~ padmAvatI ziva pUjA ke lie AtI hai| (5) viyoga meM agnipraveza-ratnavatI ke viyoga meM ratnazekhara itanA vyAkula ho jAtA hai ki eka kSaNa bhI jInA use bhAra lagatA hai / nAyikA kA saundarya zravaNa karate hI vaha viyoga ke kAraNa maranA cAhatA hai / mantrI use rokatA hai tathA sAta mAha kI avadhi meM lAne kI pratijJA karake jAtA kintu avadhi samApti taka bhI nahIM AtA to nAyikA ke viyoga meM vaha agni meM praviSTa honA cAhatA hai| yoginI Akara use rokatI hai|10 zivamaNDapa meM padmAvatI ke jAne ke bAda hoza meM Ane para ratnasena use nahIM dekhatA hai to pracaNDa virahAgni meM jalane lagatA hai aura citA taiyAra kara usameM praviSTa honA hI cAhatA hai ki ziva-pArvatI Akara use rokate haiM / 11 (6) dRr3hatA kI devoM dvArA parIkSA-devoM dvArA nAyaka-nAyikA kI kaThora parIkSA liye jAne kI rUr3hi sAhitya meM labdhapratiSThita hai| ratnazekhara kI dhAmika dRr3hatA kI parIkSA deva dvArA lI jAtI hai kintu hara parIkSA meM nAyaka uttIrNa hotA hai / 12 ratnasena kI nAyikA padmAvatI ke prati prema kI dRr3hatA kI parIkSA pArvatI dvArA kI jAtI hai| pArvatI apsarA ke rUpa meM AtI hai aura use AkarSita karanA cAhatI hai kintu ratnasena prema meM raMca mAtra bhI nahIM DigatA jisase pArvatI prasanna hokara use siddhi pradAna karane ke lie zivajI se kahatI hai / 13. 1. rayaNaseharIkahA, pR06 3. rayaNaseharIkahA, pR0 2 5. rayaNaseharIkahA, pR0 10 7. rayaNaseharIkahA, pR0 17 6. rayaNaseharIkahA, pR0 3 11. padmAvata, 21412-5 13. padmAvata, 211 2. padamAvata, 65 4. padamAvata,93 6. padmAvata, 126 8. padmAvata, 214 / 4-6 10. vahI, 15 12. rayaNaseharIkahA, pR0 30 00 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rayaNaseharIkahA evaM jAyasI kA padmAvata 637 / onormore....... ........ . ...... ... (7) vadhU-zikSA-bhAratIya sAhitya meM hI nahIM samAja meM bhI vivAha ke bAda vidAI ke samaya vadhU ko mAtApitA yA sakhI dvArA zikSA dene kI prathA pracIna samaya se lekara vartamAna taka pracalita hai| ratnabatI kI vidAI ke avasara para usake mAtA-pitA--sAsa-sasura, devara evaM gurujanoM ityAdi ke prati Adara bhAva rakhane evaM sabakI AjJAnuvartI hone kI zikSA dete hai| padmAvata meM padmAvatI kI vidAI ke avasara para sakhiyA~ use pati ke anukUla calane kI zikSA detI haiN| (8) zakuna-vicAra-zakunoM ko dekhakara kAma karane kI prathA Aja bhI pracalita hai| ise bhI kathAnaka-rUr3hi ke rUpa meM prayukta kiyA gayA hai| ratnazekhara kathA meM maMtrI zubha zakuna dekhakara ratnavatI kI khoja meM jAtA hai| tathA jaba ratnavatI sakhI se nAyaka ke bAre meM sunatI hai to usakA bA~yA netra phar3akane lagatA hai jise vaha zubha zakuna mAnatI hai / ratnasena ke cittaur3a se padmAvatI kI prApti ke lie prasthAna karane para zakuna dekhane vAle zakuna dekhakara iSTa prApti hone kI bhaviSyavANI karate haiM / (6) tote kA ullekha-ratnazekharakathA meM tote ko eka pAtra ke rUpa meM kathA ke madhya meM liyA gayA hai| eka zuka-zukI ratnazekhara evaM ratnavatI ke hAtha meM A kara baiThate haiM tathA vArtAlApa karate haiN| padmAvata meM tote ko pramakha pAtra ke rUpa meM prArambha se hI grahaNa kiyA gayA hai| nAyaka-nAyikA kA milana bhI totA hI karAtA hai| - rayaNaseharIkahA pR0 18. 1. nirvyAjA dayite nanadRSu natA zvazruSu bhaktAH bhaveH / snigdhAbandhuSu vatsalA parijane smerA svapatniSvapi // patthamitrajane sanarmavacanA svinA ca taddva SiSu / strINAM saMvavananaM natabhu ! tadidaM bIjauSadhaM bhartuSu / / 2. tumha bArI piya cahuM caka rAjA / garaba kirodhi ohi saba chAjA / sabaphara phUla ohi ke sAkhA / cahai so cUrai cahai so rAkhA // Aesa liheM rahehu nini hAthA / sevA karehu lAi bhuiM mAMthA / bara-pIpara sira Ubha jo kInhA / pAkari tehi te khIna phara dInhA / baMvari jo pauMDi sIsa bhuMi lAvA / bar3a phara subhara ohi paM pAvA // Ava jo phari ke navai tarAhIM / taba aMbrita bhA saba uparAhIM / / soi piyArI piyahipirItI / rahai jo sevA Aesu jItI // 3. tao pahANasuuNabalaM lahiUNa dakSiNa disaM pddiclio| 4. takkAla ca vAmanayanaphuraNeNa aannndiaa.....| 5. Agai saguna saguniA taakaa| dahiu maccha rUpe kara TAkA // bhareM kalasa tarunI cali aaii| dahiu dehu gvAlina goharAI / mAlina Au maura lai gaatheN| khaMjana baiTha nAga ke mAtheM / dahine miriga Ai gau dhaaii| pratIhAra bolA khara bAI // virkha saMvariA dAhina volA / bAeM disi gAdura nahiM DolA / bAeM akAsI dhovina aaii| lovA darasana Ai dekhAI // bAeM kurArI dAhina kUcA / pahu~cai bhuguti jaisa mana rUcA // jAkahaM hohiM saguna asa au gavana jaihi Asa / asTI mahAsiddhi tehi jasa kavi kahA biAsa / / 6. rayaNaseharIkahA pR0 16. 7. padmAvata 54 / 5. - padmAvata, 381 // 1-7 -rayaNaseharIkahA, pR0 4. -~vahI, pR0 16. . -padmAvata, 135 // 1-6 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 638 karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grantha : paMcama khaNDa donoM kAvyoM kI kathAnaka rUr3hiyoM kA sAmya uparokta vivaraNa se spaSTa hai| donoM ne kathAnaka ke samAna hI kathAnaka rUr3hiyoM ko bhI samAna rUpa meM prayukta kiyA hai| 4. kAvyAtmaka varNana kavi apane kAvya ko rocaka banAne ke lie vibhinna kAvyAtmaka varNanoM ko apane kAvya meM varNita karate haiN| jinaharSagaNa evaM jAyasI ne bhI aneka varNana apane kAvyoM meM kiye haiM / yathAnAyaka evaM nAyikA donoM kA saundarya-varNana ratnazekharakathA evaM padmAvata meM kiyA (1) saundarya - varNana gayA hai / - nAyikA ratnavatI kA saundarya varNana karate hue kavi ne usake sammukha rambhA ko bhI hIna mAnA hai tathA usane sura-asura kI sabhI sundariyoM ke saundarya ko jIta liyA hai|" jAyasI ne bhI padmAvatI kA saundarya varNana karate hue usakA citra sA upasthita kara diyA hai| totA usakA mukha candramA ke samAna tathA aMga malayagiri kI gandha lie hue batAtA hai / jAyasI ke varNana itane sarasa haiM ki pAThaka unameM lIna ho jAtA hai / nAyaka ratnazekhara kA saundarya varNana karate hue sakhI use pratyakSa kAmadeva ke samAna batAtI hai / padmAvatI ko usakI sakhiyA~ yogiyoM ke bAre meM batAtI huI kahatI hai ki usameM eka guru hai jo ki battIsa lakSaNoM se yukta rAjakumAra lagatA hai| (2) nagara varNana jinagaNi ne ratnapura kI zobhA kA varNana karate hue vahAM ke mandiroM, nAgarikoM, gRhasthoM, vyApAriyoM Adi kA bhI sundara citra khIMcA hai| jAyasI ne siMhalagar3ha kA varNana atyanta rocaka DhaMga se kiyA hai| (2) nagara-praveza-varNana nagara-praveza kA varNana donoM meM samAna rUpa se huA hai| ratnapura ke nivAsI ratnazevara evaM ratnavatI ko lene sammukha Ate haiM tathA ThATa-bATa se nagara praveza karAte haiN| ratnasena va padmAvatI ko lene bhI bandhubAndhava Ate haiM tathA bAjoM ke sAtha nagara praveza karAte haiM / 5. kAvyAtmaka guNa-vimba jo mahattva bhAratIya kAvya-kSetra meM alaMkAra, rasa, chanda Adi ko diyA jAtA hai, vahI mahattva pAzcAtya kAvyakSetra meM bimba ko diyA jAtA hai / bimba eka aisI kavi-kalpanA hai jisake mAdhyama se kavi apane amUrta bhAvoM kA mUrtIkaraNa karatA hai| isake mAdhyama se kavi apane bhAvoM ko bhI mUrta rUpa meM abhivyakta karatA hai / jinaharSagaNa evaM jAyasI ne bhAvAbhivyakti ke lie vimboM kA sahArA liyA hai| kucha pramukha vimba isa prakAra hai sAgara- jinaharSagaNa ne ratnazekhara kI gambhIratA bAte huA hai"sAyaravva gambhIro..." pR0 2 kiyA hai +0+0+0+0+0+0+ jAyasI ne prema kI asImatA ko darzAyA hai "parA so pema samunda apaaraa| laharahi lahara hoi visNbhaaraa| kamala - ratnazekharakathA meM nAyaka ke saundarya ko abhivyakta karane ke lie "rAyamuhakamalAo paramavaNeU' 1. rayaNaseharIkahA, pR0 2 3. rayaNaseharIkahA, 10 16 5. rayaNaseharIkahA, pR0 1-2 7. rayaNaseharIkahA, pR0 18-16 ---|''-pR0 17 11913 kavi ne kamala ke bimba kA prayoga 2. padmAvata 63 / 2-4 4. 6. padmAvata, 40-44 = padmAvata, 4258-6, 426 / 1 padmAvata, 19311-6 . Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rayaNasehIkA evaM jAyasI kA padmAvata padmAvata meM padmAvatI ke saundarya kA varNana karate hue kahA hai padmAvati rAjA ke bArI padama gandha sasi vidhi otArI / " 2313 "rambheva sArarahiyA rambhA parimAra devANaM / " 102 jAyasI ne padmAvatI kI bhujAoM kA saundarya isa taraha aMkita kiyA hai"kaliyAM kI jAna jorii|" - 1122 A kadalIstambha - ratnavatI ke atyadhika saundarya kA varNana karane ke lie usake sammukha rambhA ko kadalI ke stambha ke samAna sAra rahita batAyA hai sUrya - ratnazekhara kI tejasvitA sUrya bimba se prakaTa kI hai-- "sUrakha telI........102 jAyasI ne zerazAha ke teja evaM oja kA pradarzana isa taraha kiyA hai-- "serasAhi dillI sulatAnU 1 cAri khaMDa tapai jasa bhAnU / " - 1301 If ww..co candra - yakSakanyA lakSmI ke mukha kA saundarya ratnazekharakathA meM candra ke bimba se prakaTa kiyA gayA haipunnalAyana nihI punnacandravayaNA pUovayAra kaliyA......." - pR0 4 padmAvatI ke mukha kA saundarya bhI candrabimba se prakaTa kiyA hai "padamAvati meM pUnivaM kalA / caudaha cA~da ue siMghalA / " - 338 / 2 -- Commence meghagarjana -- isa bimba dvArA jinaharSagaNi ne vAdyoM kI tIvra AvAja ko batAyA hai"naNAtUra nivAevaM namaNDala me va gajjayanto vandi.10 20 padmAvata meM rAjA ratnasena ke krodha kA citra dekhiye "suni asa likhA uThA jari rAjA / jAnahu deva ghana gAjA / " - 486 / 1 bANa - jinaharSagaNa ne bANa ke bimba dvArA tIkSNa kaTAkSoM kA varNana kiyA hai"abalAe purNa biddho kascha bANehi likkhehi|" - pR0 10 padmAvatI kI bhauMhoM se chUTate bANoM ke dekhiye "bhauheM syAma dhanuku janu taanaa| jAsauM hera mAra bikha vAnA / " - 102 / 1 haMsa - ratnavatI kI gati ko darzAne ke lie rAjahaMsa kA vimba dekhiye-- "rAjahaMsI va salIlaM cakammayANI / " - pR0 16 padmAvatI meM padmAvatI kI cAla kA citra kucha isa taraha hai "haMsa lajAi samuda kahaM khele / lAja gayaMda dhUri sira mele / 484 / 5 636 inake atirikta bhI kalpavRkSa, indra, cakorI, erAvata hAthI Adi bimboM ke mAdhyama se bhAvoM ko abhivyakta kiyA gayA hai| jinaharSagaNa evaM jAyasI ne ina vimboM ke mAdhyama se kAvya meM sajIvatA evaM mAmikatA lA dI hai| +0+0+0+0 6. sAmAjika pariveza usa samaya ke sAmAjika jIvana kI eka jhAMkI hameM ina kAvyoM meM dekhane ko milatI hai / usa samaya satI-prathA, prema-vivAha, daheja-prathA ityAdi pracalita thI / inase hameM usa samaya kI sAmAjika sthiti ko samajhane meM sahAyatA milatI hai| (1) prema-vivAha kI svIkRti - usa samaya samAja meM prema-vivAha pracalita the tathA samAja dvaaraa| inheM svIkRti prApta thI / ratnazekharakathA meM nAyaka kA Agamana sunakara rAjA jayasiMha Akara use sAdara le jAtA hai aura nAyikA se vivAha * . Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 640 karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grantha : paMcama khaNDa karAtA hai / ' vivAha kara jaba ve apane nagara ratnapura pahu~cate haiM to vahA~ bhI bhavya svAgata kiyA jAtA hai / padmAvata meM pahale yogI jAnakara rAjA gandharvasena inakAra karatA hai tathA nAyaka ko sUlI detA hai kintu bAda meM bhATa evaM tote ke dvArA paricaya dene para vivAha kara detA hai / inakA bhI citaur3a lauTane para bhavya svAgata hotA hai / 4 (2) satI prathA - usa samaya samAja meM satI prathA pracalita thii| pati kI mRtyu ke bAda patnI usake zava ke ke sAtha satI hotI thii| ise donoM kaviyoM ne apane kAvya meM sthAna diyA hai| ratnazekharakathA meM prayukta eka antarkathA meM eka strI apane vidyAdhara pati ke mRta zarIra ko dekhakara zava ke sAtha citA meM jalakara satI ho jAtI hai| * padmAvata meM rAjA ratnasena kI mRtyu ke bAda padmAvatI va nAgamatI donoM usake zava ke sAtha satI hone ke lie citA para leTa jAtI haiN| isakA varNana jAyasI ne bar3e mArmika zabdoM meM kiyA hai| (3) mUrti pUjA -- jinaharSagaNi eka jaina sAdhu the / ataH unake kathA-kAvya meM mUrtipUjA kA vistRta evaM rocaka varNana hai| pUjA kA phala, pUjA ke prakAra ityAdi kA bar3A bhAvapUrNa varNana kiyA hai| vana meM mandira dekhakara mantrI svarNa puSpoM se vastu pUjA evaM stuti dvArA bhAvapUjA karatA hai| ratnavatI bhI pati-prApti ke lie kAmadeva kI pUjA karatI hai|" jAyasI ne sUphI hote hue bhI mUrti-pUjA kA varNana kiyA hai| nAyikA padmAvatI pati-prApti ke lie ziva kI pUjA karatI hai|" (4) daheja prathA - bhAratIya samAja meM daheja prathA prAcInakAla se pracalita hai| isakA ullekha donoM kaviyoM ne apane granthoM meM kiyA hai| rasnazekharakathA meM karamocana ke avasara para rAjA jayasiMha hAthI, ghor3e Adi dete haiN| 10 padmAvata meM bhI vidAI ke samaya rAjA gandharvasena aneka vastueM daheja meM dete haiN| " 7. bhaugolika vivaraNa bhaugolika vivaraNoM kI dRSTi se bhI inameM anekoM sAmya haiN| jinaharSagaNi evaM jAyasI kA kArya-kSetra jambUdvIpa se lekara sAta samudra pAra siMhaladvIpa taka phailA huA hai| inameM ratnapura, cittaur3a, siMhaladvIpa ityAdi kA ullekha samAna rUpa se huA hai| (1) ratnapura - ratnazekharakavA kA nAyaka ratnapura nagara kA rAjA hai|" jAyasI ne milaur3a se siMhaladvIpa taka ke mArga kA varNana karate hue bIca meM ratnapura nAmaka nagara kA ullekha kiyA hai / 13 DaoN0 vAsudevazaraNa agravAla ne ise kalcuri zAsaka ratnadeva kI rAjadhAnI vilAsapura se 20 mIla uttara meM mAnA hai / 14 (2) cittaur3a ratnazekharakathA ke kartA jinagaNi ne citaur3a meM rahakara isa kathA kI racanA kI jAvasI 1. rayaNaseharIkahA, pR0 18 3. padmAvata, 260-273 5. rayaNaseharI kahA, pR0 22. 7. rayaNaseharIkahA, pR0 4. 2. hI pR0 10.1 4. vahI, 275 6. padmAvata 650. 8. vahI, pR0 14. 10. rayaNaseharIkahA, pR0 18. 1. padmAvata, 20. 11. padmAvata 303. 13. padmAvata, 138 8-7. 12. rayaNaseharIkahA, pR0 1 2. 14. padmAvata - vAsudevazaraNa agravAla - 138 caupAI kI TippaNI, pR0 135. 15. ramanaseharIkahA, gAvA, 149. Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rayaNaseharIkahA evaM jAyasI kA padmAvata 641 ................................-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.. ke padmAvata kA nAyaka svayaM cittaur3a kA rAjA hai|' cittaur3a se donoM granthoM ke kartA paricita the| eka ne cittaur3ha meM rahakara grantha racanA kI to dUsare kA nAyaka hI cittaur3a kA hai| (3) siMhala-dvIpa-siMhala-dvIpa kA varNana usa samaya kI lagabhaga sabhI kathAoM meM prApta hotA hai / bhAratIya kaviyoM meM aisI mAnyatA rahI hai ki samudra pAra eka dvIpa meM ananya saundarya-zAlinI sundarI rahatI hai / isa mAnyatA se jinaharSagaNi evaM jAyasI achUte nahIM rahe haiN| ratnazekharakathA meM mantrI dvArA ratnavatI kA patA pUchane para ratnadeva yakSa kahatA hai ki samudra ke madhya 700 yojana pramANa siMhala-dvIpa hai jo atyanta sundara hai / 2 jAyasI ne siMhala-dvIpa kA bahuta vistRta aura rocaka varNana kiyA hai| usa dvIpa kA saundarya anupama hai| (4) ayodhyA-ratnazekharakathA meM ratnavatI apanA pUrvabhava sunAtI huI ayodhyA nagarI kA ullekha karatI hai| jAyasI ne ayodhyA kA varNana karate hue kahA hai ki isa pada minI ko vibhISaNa pAyegA to aisA lagegA mAnoM yahA~ ayodhyA puna: chA gayI hai| isa prakAra uparokta vivecana se spaSTa hai ki rayaNaseharIkahA evaM padmAvata meM samaya, kathAvastu, kAvyAtmaka varNana, vimba-yojanA, bhaugolika, sAmAjika Adi dRSTiyoM se bahuta adhika samAnatA hai| inake atirikta bhASA vajJAnika dRSTi se bhI inameM atyadhika sAmya hai jisa para alaga se vicAra kiyA jA sakatA hai| cUMki donoM ke samaya meM adhika antara nahIM hai aura ratnazekharakathA padmAvata se pahale likhI gayI thI ata: yaha sambhAvanA kI jA sakatI hai ki padmAvata likhane se pUrva jAyasI ne yaha kathA par3hI yA sunI hogI tathA unheM itanI pasanda AyI hogI ki unhoMne apane kAvya ke lie bhI isI kathAnaka ko pasanda kiyaa| ata: kahA jA sakatA hai ki padmAvata kA AdhAra ratnazekharakathA hai| 1. padmAvata, 24 / 2. 2. rayaNaseharIkahA, pR0 6. 1. rayaNaseharIkahA, pR0 13. 3. padmAvata, 2412, 955-6. 5. padmAvata, 361 / 3.