Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratnAkarakI haMsakalA jI0 brahmappA, kollegAla, maisUra ratnAkara kannar3ake agraNI kavi hai| unakA bharateza-vaibhava kannar3a sAhityakA eka amUlya ratna hai / yaha bhAratakI kaI bhASAoMmeM ana dita ho cakA hai aura kavikA kIrtistambha hai| ratnAkarakI sAhityasRSTi jitanI adbhuta hai, unakA jIvana bhI utanA hI romAMcakArI hai| bAlyakAlameM hI ve asAdhAraNa pratibhAke dhanI the aura ve bhairavarAjake darabArameM sammAnita hue / ve 'zRMgAra kavi' bane aura vahA~kI rAjakumArI unake mohameM par3a gaI / isI samaya unhoMne apanA bharateza-vaibhava nAmaka amara kAvya likhA / ratnAkara mahAn krAntikArI kavi the| unake vicAroMko tatkAlIna jaina samAja sahana nahIM kara sakA / phalataH ve ajainavIraziva bana gye| kAlAntarameM samAjane unake vicAroMkA mUlya samajhA aura usane unheM apanI samAjakA punaH agraNI bnaayaa| ratnAkara solahavIM zatAbdIke jJAtanAma kannar3a kavi haiN| ve mahAkavi hI nahIM, mahAyogI bhI the / bharateza vaibhavake atirikta unhoMne ratnAkarazataka, aparAjitezvarazataka, trilokazataka tathA aneka sphuTa gIta-kAvya likhe haiN| unake 'bharateza-vaibhava' me jahAM unakI sAhityika pratibhAke darzana hote haiM, vahIM usameM unake dArzanika tathyoMko sAhityika rUpameM sa~jonekI kalAkI apratibhAkA bhAna bhI hotA hai| isa lekha meM maiM bharateza vaibhavake dArzanika pakSa sakalAkA kiMcit vivaraNa denekA prayatna kruuNgaa| usake mAdhyamase ratnAkarakI sAhityika kAvyakalAke bhI rUpa prakaTa hoMge / haMsakalA kyA hai ? ratnAkarake darzanake lie bheda-vijJAna hI buniyAda hai, haMsakalA hI kalaza hai / bharateza-vaibhavakA bAharI AvaraNa bhoga ho, to isakA Antarika zarIra yoga hai| jaise zItala mahAsAgarameM bhI garama pAnIkA jharanA honA eka anupama prakRti vaicitrya hai, vaise hI bharateza-vaibhavake bhogakI aneka bhaMgimAoMke bIca haMsayogakA saMsarga bhI eka dhyAna dene yogya camatkAra hai| yadi yaha kaheM ki ratnAkarakA zvAsanAla bheda-vijJAna hai para isakA annanAla to haMsakalA hI hai, to atyukti na hogii| sAdhaka kavi jaba upAsanA karake thaka jAtA hai, taba vaha apanI thakAvaTa miTAneke lie kAvya-racanAmeM hAtha lagAtA hai| kAvyAMganAse saMlApa karatA hai| para cAhe upAsanA ho yA kAvya ho, ratnAkarakA mUloddezya to haMsakalA hI hai| ratnAkarakI dRSTimeM chanda, alaMkAra aura anta meM rasa-ye saba kAvyakA bAhya zarIra hai| usakA Antarika zarIra to Atmatattva hI hai| haMsakA artha AtmasvarUpa hI hai| ataH haMsakalA AtmAnusandhAnako kalA hai| apane svarUpakA sAkSAtkAra kara lenA hI haMsakalA hai / isako dhyAna kaheM, tapasyA kaheM yA yoga kaheM, saba samAnArthI haiN| AtmAnusandhAnameM laganevAle cetanako dhyAnI, tapasvI aura yogI kaheMge / haMsakalopAsakako pahale cittavRttikA nirodha karanA caahiye| mana bAra-bAra rAga-dUSoMke sAtha vinoda karate hue rAha calanevAle zaitAnako gharameM bulAnekI taraha karmAsurako bulAtA hai / mana, bacana aura kAya ho karmAsurake bAra karaneke lie khule mahAdvAra haiN| ina tInoM mahAdvAroMko haMsakalAke lie jaba surakSita rakhate hai, tabhI karmAsurako digbandha karake roka sakate haiN| pahalese - 221 -
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ ho jamI huI karmarAziko japase jhAr3a sakate haiN| jaba sAre karma cale jAyeMge, taba hamArA haMsa sAmrAjya ajeya hokara sahajAnanda banegA / ratnAkarane bharatezakI pUrI jIvanIko haMsakalAkA mulammA lagAyA hai / isakA bharateza bahirAtmA nahIM hai / yaha antarAtmA aura rasAnandamayI hai / ratnAkara eka aisA vizvakavi hai jo sabhI kalAoMkA citraNa isa prakAra kara sakatA hai jaise sabhI kalAe~ A~khoMke sAmane hI nartana kara rahI hoM / gU~geke dekhe svapna ke samAna rahanevAlI AtmakalAkA sAhityika varNana karake kavine jauharIsAjI pradarzita kI hai / AtmasvarUpa ko apanI pratibhAmayI mAnasa saMgotrI ke saMsargase kalpanA kiraNoMse sajAkara kavi haMsakalopAsanAkA utsa ( zirobhUSaNa ) banA hai / yaha bhAvaliMgI hai / mAnasika saMskAra hI isakI dRSTimeM pradhAna hai / yaha mananake lie Avazyaka mAnasika pariNAma hI hai| isake binA kevala zUnya bhI nahIM, araNya bhI nahIM hai / ratnAkarane nirAkAra AtmAko jJAna, prakAza va ahaMkAra pradAna karake kAvyamaya rUpameM nirUpita kiyA hai / prArambha meM yaha rekhAcitra mAtra hai / para usake Age varNacitra hai / nirAkAra AtmasvarUpake lie yaha udgAra eka sAgara haiM / jJAna aura jyoti ye donoM AtmavijJAnake pichale tathA sAmaneke mukhoMke samAna haiM / ekako chor3a dUsarA nahIM raha skegaa| ratnAkarake samAna haMsakalopAsakako vividha avasthAoMkA citraNa karanevAle virale hI haiM / AdhyAtma anirvacanIya hai / magara ratnAkara anubhavI hai, vaha sAtha-sAtha pratibhAvAna bhI hai| vaha kalpanA vilAsI bhI hai / alaukika tathA anirvacanIya anubhavako bhI yaha kAvyakA kavaca pahanA sakatA hai / usa para vimala kalAkA raMga car3hA sakatA hai| haMsa kalopAsakako bhI prArambha meM kalpanA vilAsa se hI romAMcita hokara utsAha pAnA hotA hai| kalpanA ghanIbhUta hokara rasa banatI hai| yadi kisIko yogI bananA ho to pahale use rasayogI bananA par3atA hai| kalpanA pakSako bar3hAkara pratibhA kSetrako vikasita kara lenA par3atA hai / isIliye bharateza kusumAjIke sAtha suratakeli khelaneke uparAnta AdhyAtmika vizrAma prApta karaneke liye kaivalyAMganA ko hAtha pasAra kara bulAtA hai / bharateza abhI sAdhaka hai| vaha apane pratibhAne se AtmasAkSAtkAra kara leneko Atura hai| vaha apane kalpanAhastase supArasako sIMca-khIMca kara aMtarAtmAko DhAlatA hai| vaha rasalokavihArI hokara brahmalokameM ur3aneko sannaddha ho rahA hai| bharateza apanI ramaNiyoMko bhI haMsakalopAsanAmeM prerita karatA hai / viSayavAsanAko rasAnandase dho lenA cAhiye / brahmAnandako bhI yadi rocaka bananA ho, to use sAdhaka ke pAsa rasAnandakA veSa dhAraNa karake AnA caahiye| viSaya bhUmikAse sAdhakako rasa bhUmikA para car3hanA cAhiye / usake bAda brahmAnandakI mAtAkA hRdaya banakara thor3A jhuka kara sAdhakako sahArA dekara UparakI ora khIMca lenA caahiye| jaba bharatezane apanI AtmA ho ko paramAtmA mAnakara nirbheda bhaktise haMsakalopAsanA prArambha kI, taba usake AnandakA pArAvAra hI nahIM rhaa| AtmasvarUpa prakAza banakara, sujJAna bana kara evaM darzana banakara sukhase TimaTimAtA hai / jaise baccA ghuTano ke bala calate samaya uThate-girate utsAhita hotA hai, aise hI sAdhaka bhI isa prakriyAmeM utsAhita hogA, vismita hogA / kavine haMsakalopAsanAkI isa A~khamicaunIkA bhI apane kAvyameM nirUpaNa kiyA hai / yaha haMsakalopAsanA kI pahalI sIr3hI hai / jaba kavikA sAdhaka nirbheda bhakti meM sthira hotA hai, advaita hokara suzobhita hotA hai, taba cauMdhiyAnevAle brahmAnandakA indradhanuSa dekhate hI banatA hai| ratnAkarane brahmAnandake anirvacanIya hone para kalArUpI - 222 -
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ jAla phailAkara use baMdhita kiyA hai| rasAnandake pAreko brahmAnandake sInekI dhUli laganI hI cAhiye na ? mahAkavine zanyako raMga lagAyA hai| bhaktake AdhyAtmika sAhasakA vivaraNa karate samaya zrI basavaNNAjIne bhI yoM kahA hai :-'nirAkAra AtmAko pahale sAkAra banA lenA caahiye| isake liye pratibhA caahiye| kalpanA vilAsa cAhiye / AtmAkA nikaTa paricaya hone taka isa kavi karmako nirantara calanA caahiye| yaha haMsakalopAsanAkI pahalI maMjila hai| sAdhakako rasAnandameM sarAbora honA caahie| khule Ama citrako khIMcanA hogaa| yaha bAta nahIM ki zUnyako rUpa dene para saba kucha khatma ho gyaa| diye hue rUpako phirase zUnya banAnA cAhiye / ina donoM kalAoMmeM bhI haMsakalopAsakako pravINa bananA cAhiye / jaise-jaise AtmasAkSAtkAra hotA jAyegA, vaise-vaise karmake kaNa jhar3ate jaayeNge| apratyAzita AkramaNase bhayabhIta hokara karmakA AvaraNa DhIlA pdd'egaa| chattako dhuA~ deM, to jaise madhumakkhiyA~ lAcAra hokara titarabitara ho jAtI haiM, aise hI karmANu bhI AzrayahIna ho tar3apane lgeNge| ___ zUnyake nirvalaya nartanako haMsakalopAsakake antaraMgameM dekhiye / zUnyako AkAra denA, diye hue AkArako dubArA zUnya banAnA--ye donoM haMsakalAke do mukha haiN| kaviko nirvikalpa samAdhike anubhavakA vivaraNa aise logoMko denA hai jinako savikalpa samAdhikA bhI anubhava nahIM hai| bAtoMke indrajAlakI zailIkI TImaTAmameM ratnAkarane haMsakalAkI kaI bhAva bhaMgimAoMko hamAre sAmane rakkhA hai| jaba vaha nirvikalpa samAdhikI carama sImA para pahu~cate haiM, taba kaisA brahmAnanda hotA hai ? ise bhI kavine citrita kiyA hai| 'binA sampatti ke bar3A sAhUkAra' kahate samaya hamArA romAMca hae binA nahIM rhtaa| apane kalpanA vilAsase divyAnubhavake nirupAdhika sukhako sahRdayiyoMke hRdayaMgama honekI taraha vizvakavine vaNita kiyA hai| jo rasarSi hai, vaha viSayasukhako pairoMse kUcatA huA dUsarI tarapha apanA hAtha pasAra kara brahmAnandako baToranekA prayatna kregaa| dhyAnameM nimagna bharatezako ratnAkarane eDIse coTI taka cA~danIse alaMkRta kiyA vine muktyaMganAke bAhupAzameM cakrezako sukhI banAkara haMsakalAko kAvyakalAkI kiraNeM pahanAyI haiN| kavine aisA nirUpita kiyA hai mAnoM kAvyakalA brahmakalAkA barAmadA hI banI ho / haMsakalAke vividha caraNa jaba Adideva jinendrAvasthAko tyAga kara siddha bananeke lie sanaddha haA, taba antima tapasyA karane lgaa| tInoM dohoMko utArakara paramAtmA banane lgaa| kyA paramaM paraMjyoti koTicandrAditya sujJAnaprakAza AdidevakI haMsakalopAsanA sAdhAraNa hai ? jyotike yogake jalaprapAtako mahAkavi yahA~ nirmANa karegA / apane karmarUpI saMsArako dhvaMsa karane, jar3ahIna banAneke pahale AdhyAtmika tAMDavalIlAmeM laganeke adbhuta ramya dRzyako citrita karaneke lie kavi ratnAkarako hI AnA pdd'aa| paramAtmA lambe kadameM vyApta hogaa| vizvake nIcese Upara taka phailegaa| yaha isake karmasambandhI tathA teja sambandhI zarIrake vizvavyApI hote samaya dikhAI denevAlA pahalA caraNa hai| isako daNDa kheNge| agalA caraNa hI kavATalIlA hai| bhagavAn khuza huA mAno sAre vizvake bIcako dIvAra samApta kI gayI hai| vaha (paramAtmA) phalA aMga na samAyA / kArmaNa-taijasa zarIroMko dhunaka-dhunaka kara Ar3A-Ar3A khiiNcaa| kavATalIlAko khatama kara tIsarA caraNa prataralIlAkA prArambha hotA hai| vAyuko chor3akara bhagavAnke sAre vizvameM vyApta honeko pratara kahate haiM / isake bAda cauthA caraNa pUraNalIlA hai| samAdhistha Adideva vizvavyApI banate haiN| vAyako bhI milAkara sAre vizvako apane meM vilIna kara lete haiN| sabameM svayaM rahakara sabako apane meM rakhakara suzobhita honevAlA vizvarUpa hI samudghAtoccalatkalA hai| isa avasara para jo AdhyAtmika rAsAyanika kriyA calatI hai, usakA vizvakavine A~khoMke sAmane bItA-sA citraNa kiyA hai| -- 223 -
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ haMsakalopAsanAkA antima lakSya to paramaM paraMjyoti bananA hai / sukhojvala kiraNa bananA hai aura nirupAdhika sukhI bananA hai| dUsaroMke hAthoMmeM pAribhASika pada puJjoMko bahuta bar3A araNya banAnevAlI yaha haMsakalA kaviratnAkarake hAthoMmeM kalA banI hai / jahA~ anya loga brahmakalAko pANDityake pradarzanakA kSetra banAte haiM, vahIM ratnAkara brahmakalAke isa nIrasa viSayako lekara isameM apanI rasIlI pratibhAkA prabhA-puMja vikasita kiyA hai, kalpanAkA kalpavRkSa saMjoyA hai aura rasakA mAnasa sarovara udghATita kiyA hai| unhoMne isameM apanI kalAke indradhanuSI rUpako citrita kiyA hai| dharmadhyAna (nirvikalpa samAdhi) to ratnAkarake hAthoMmeM prakAzakI nadI banA jisameM kAvya rasa rUpI jala pravAhita huA hai| bArabAra siddhAntako lAne para bhI ratnAkarane kahoM kAvyako kinAre para nahIM httaayaa| siddha bananeke pahale jinendrake viracita daNDa-kavATa-pratara-pUraNa dhyAna to ratnAkarake hAthoMmeM pracaNDa kalA banakara zanyake tAMDavake rUpameM sazobhita haA hai| yahA~ yadi dharma dhyAnakA varNana lAsya ho, to samudra ghAtoccalakalAmeM kavine gaganacumbI hokara digaMta taka hAtha phailAneke samAna bRhat dRzyoMko nirmita kara brahmalIlAke adbhuta vyApArako citrita kiyA hai / ratnAkara kavi cidambarake rahasyako AtmasAta kiye hue haiN| ve kAvyake nandanavanameM siddhAntake sthAnako nirdiSTa rUpase nirdezita karanevAle niraMjana kavi haiN| vaha yogIkI samAdhi sthitiko sAkSAta-sA citrita karanevAlA eka mAtra kavi hai| rasikatA hI ratnAkarakA jIvana hai| yadi usake bharatezavaibhavakA bhoga rAga rasikatA ho, to yahA~kA yoga to vItarAga rasikatA hai| ratnAkara mahAkaviyoMmeM mahAyogI hai| usane yogI banakara haMsakalAkA anubhava kiyA hai| apane isa anubhavako hI isane kavi banakara rasIle kAvyake rUpa meM citrita kiyA hai| -224