Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ kanhaiyAlAla DUMgaravAla rASTra ke vikAsa meM samAjavAda kA yogadAna "samAjavAdI Andolana kI zuruAta bhArata meM aura duniyA meM eka artha meM to bahuta pahale ho jAtI hai| vaha artha hai anAsakti kI milakiyata aura aisI cIjoM ke prati lagAva khatama karane kA, yA kama karane kA, moha ghaTAne kaa| isa artha meM samAjavAdI Andolana kA Arambha bhArata meM aura vizva meM bahuta pahale se hai kintu jaba se samAjavAda ke Upara kArla mArksa kI chApa bahuta par3I, taba se eka dUsarA artha sAmane A gyaa| vaha hai sampatti kI saMsthA ko khatama karane kA, saMpatti rahe hI nahIM, cAhe kAnUna se cAhe janazakti se| pahalA artha thA sampatti ke prati moha nahIM rahe aura aba artha huA hai ki sampatti rahe hI nhiiN| rUsa apanI krAnti karake sampatti ko miTA cukA 1919 meN| usake bAda se sArI duniyA meM samAjavAdI Andolana kI eka dhArA aisI bahI ki jo sampatti ko miTAnA cAhatI thI lekina "usake sAtha-sAtha, rUsa ke sAtha jur3a jAtI thii| sAmyavAdI usako kaheMge ki vaha aMtarrASTrIya dhArA thii| mere jaisA AdamI kahegA ki vaha paradezamukhI dhArA thii|" ...rAmamanohara lohiyaa| hindustAna meM asalI samAjavAdI dhArA 1934 meM Arambha huii| pahale alaga dhArAoM ke logoM ne milakara kAMgresa meM hI kAMgresa samAjavAdI dala kA nirmANa kiyA, unameM AcArya narendradeva, jayaprakAzanArAyaNa, rAmamanohara lohiyA, nArAyaNa gore, acyuta paTavardhana Adi aneka netA the| unhoMne kAMgresa meM deza kI sampUrNa AjAdI aura samAjavAdI samAja kI sthApanA ko apanA uddezya bnaayaa| yaha guTa kAMgresa ke andara adarakI (mirca) guTa thA, garama dl| AjAdI ke lie saMgharSa karane, sattA va samajhaute ke khilApha jUjhane vAlA guTa / isakA netRtva javAharalAla neharU karate the, kintu jaba garama logoM ke prastAva gira jAte the to neharUjI kAMgresa ke bahumata ke sAtha sattA Adi prApta karane meM bhAgIdAra ho jAte the| asala meM deza ke sabase bar3e samAjavAdI kahe jA sakate haiM, kintu ve kaI mAmaloM meM samAjavAdiyoM se mata-bhinnatA rakhate the kintu unakI bahAdurI se prabhAvita the aura isIlie deza kI AjAdI ke saMgharSa meM khAsakara 1942 kI krAMti meM samAjavAdiyoM kA bahumUlya yogadAna rhaa| "bhArata chor3o AMdolana meM' samAjavAdiyoM ke yogadAna kI bahuta mahAn bhUmikA hai, jisakI tarapha isa lekha meM kevala izArA kiyA gayA hai| san 1942 ke "aMgrejoM bhArata chor3o AMdolana" meM samAjavAdI logoM ne rUsa mitra rASTroM ke sAtha yuddha meM hone ke kAraNa use "janayuddha" kI saMjJA dI aura isalie ve AMdolana ke virodha meM rahe aura briTiza hukUmata kA sAtha diyaa| sAmyavAdiyoM ke kaI bar3e netAoM ne apanI isa mahAn bhUla ko bAda meM svIkAra kiyA hai, sAtha hI ApAtakAla meM dakSiNa paMthI kamyunisToM ne iMdirA gAMdhI kA sAtha diyA aura vAmapaMthI kamyunisTa taTastha rhe| Aja donoM kamyunisTa eka nahIM ho rhe| samAjavAdiyoM ke kaI Tukar3e ho gae aura Aja deza meM vyApaka samAjavAdI AMdolana kI kamI hai| prayAsa jArI haiN| rUsa meM sAmyavAdI vyavasthA ke patana aura pUMjIvAdI upabhoktA saMskRti ke dastaka dene aura vighaTana hone se logoM ne aisA mAnanA zurU kara diyA hai ki samAjavAda kA aMta ho gayA, kintu aisA nahIM hai| amarIkI sAmrAjyavAda aura naI pUMjIvAdI artha-vyavasthA ne duniyAM meM garIba aura pichar3e rASTroM ke zoSaNa kA nayA lubhAvanA rAstA nikAlA hai| videzI bahurASTrI kampaniyoM ke prAdurbhAva va naI artha-vyavasthA ne AjAdI ke AMdolana meM upajI tyAga aura samatA kI saMskRti aura samAjavAdI AMdolana kI upalabdhiyoM ko bhArI cunautI dI hai aura vizva vyApAra saMgaThana ke cakkara meM deza phaMsa gayA hai| aisI viSama paristhiti meM bhArata rASTra kI mukti aura nirmANa meM samAjavAdI AMdolana ke bahumUlya yogadAna ko yAda karanA prAsaMgika hai| khAsa-khAsa mudde nimna haiM:1: deza ke baMTavAre kA virodha kintu sakriyatA se AMdolana na kara pAne ke kAraNa bAda meM baMTavAre ko nakalI banAkara bhArata pAka ekA aura DhIlA-DhAlA mahAsaMgha banAne kA vicAra diyA jo aMtatogatvA bhArata-pAka-baMgalAdeza-kAzmIra Adi samasyAoM kA sthAI aura zAMtipUrNa hala hogA aura yuddha tathA sAmpradAyika jhagar3oM se sabako mukti dilaayegaa| 2 : deza meM AjAdI milane ke bAda samAjavAdI artha-vyavasthA aura niyojana kI ora jhukane ke lie saMgharSa / phalasvarUpa kAMgresa ne samAjavAdI mukhauTA or3hA aura baiMka, bImA kampaniyoM kA rASTrIyakaraNa huA tathA kaI mUla udyoga sArvajanika kSetra meM lge| sArvajanika aura nijI udyogoM ke doSa ginaaye| 3 : kisAna majadUra yuvajanoM ke aaNdoln| unheM apane haka dilAne meM kAphI hada taka kaamyaabii| 4 : govA mukti AMdolana meM sakriya bhuumikaa| 1946 meM DaoN. lohiyA hIraka jayantI smArikA vidvat khaNDa/6
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ ne vahAM jAkara saMgharSa kiyA, giraphtAra hue| 5 : nepAla ko rANAzAhI se mukti kA AMdolana / 6 : haidarAbAda ko nijAma se mukta kara bhArata meM vilaya kA aaNdoln| 7 : deza kI yojanAoM ko dizAhIna batAkara unheM deza meM viSamatA bar3hAne ke lie jimmedAra btaayaa| khetI, pIne kA sApha pAnI, mahilAoM ke lie pAkhAne, zikSA, rojagAra, siMcAI Adi janatA kI buniyAdI AvazyakatAoM kI pUrti ke bajAya yojanAoM ne caMda paise vAle kAlAbAjArI, ThekedAra, bhraSTa aphasara aura netA paidA kiye| isa para bAhara aura saMsada meM tIna Ane banAma paMdraha Ane kI bahasa calAkara DaoN. lohiyA ne yojanAoM kA pardAphAza kiyaa| 8 : deza meM aura prajAtaMtra meM rAjanaitika dala na kevala cunAvI prakriyA meM lage balki racanAtmaka kAma, saMgharSa, voTa, phAvar3A aura jela ko pratIka ke rUpa meM sthApita kiyA aura zrama kI pratiSThA ke lie hara samartha vyakti eka ghaNTA deza ke lie zrama kareM, yaha nArA diyA, kAma bhI huaa| 9 : prajAtaMtra meM bhI apanI sarakAra ke khilApha balki hara anyAya aura atyAcAra ke khilApha ahiMsaka satyAgraha aura sivila nApharamAnI kA siddhAMta pratipAdita kiyA jise sarakArI aura maThI gAMdhIvAdiyoM ne asvIkAra kara rakhA thaa| duniyA ke sAmane 20vIM sadI meM do ' hI vikalpa haiM gAMdhI yA eTamabama / beleTa yA buleTa nahIM buleTa yA sivila nApharamAnI, ye badalAva kA vikalpa hai| 10 : videza nIti meM atalAMtika aura soviyata guToM ko samAna rUpa se nirarthaka mAnate hue tIsare guTa prajAtaMtra aura samAjavAda kA guTa taiyAra krnaa| saMyukta rASTra saMgha meM sabhI dezoM ko barAbarI kA adhikaar| vITo kA khAtmA aura vizva sarakAra kI sthaapnaa| || : pUMjIvAda aura sAmyavAda eka hI sikke ke do pahalU haiN| donoM goroM kI saMskRti aura Arthika kendrIkaraNa ke pratIka haiN| sahI duniyA ke nirmANa ke lie samAjavAda, lokataMtra, ahiMsA, vikendrIkaraNa aura sivila nApharamAnI ke siddhAMtoM ko apanAne para jor| samAjavAda ko aMtarrASTrIya svarUpa pradAna karanA aura vizva maitrI kAyama krnaa| 12 : aMgrejI ke calate samAjavAda kI kalpanA nirarthaka hai| isalie sArvajanika upayoga, zikSA ke kSetra se aMgrejI haTAne evaM rASTrabhASA hindI aura samasta dezI bhASAoM ko mAdhyama bnaanaa| isa hetu sakriya AMdolana saphala hue kintu puna: aMgrejI kA varcasva bar3ha rahA hai| 13 : nadiyAM sApha kro| kRSi aura grAmINa vyavasthA se saMbaMdhita mele dillI meM nahIM, kumbha mele meM lagAo tAki koTi-koTi grAmINa janatA usakA lAbha utthaaye| 14 : vikendrIkRta artha-vyavasthA, choTI mazIna kI takanIka apanAnA yAnI jahAM jarUrI ho jaise deza kI surakSA aura niryAta ke lie bar3I mazIna aura jahAM-jahAM saMbhava ho choTI mazIna tAki rojagAra mile| 15 : caukhambhA raaj| paMcAyata, jilA, rAjya aura kendra meM sattA kA vikendrIkaraNa aura pAMcavAM khambhA vizva paMcAyata / 16 : aThAraha sAla ke yuvajanoM ko voTa kA adhikaar| 17 : bur3hApe kI peMzana aura berojagAroM ko peNshn| 18 : bhUmi senA aura anna senA kA gtthn| 19 : himAlaya bcaao| tibbata para cIna ne kabjA kiyA usakA virodha / tibbata para cIna kI sArvabhaumikatA mAnakara rASTra ne apanI phaujeM va saMcAra vyavasthA haTA lI aura cIna ne AkramaNa kiyA, hAra huI aura Aja bhI lAkhoM vargamIla jagaha usake kabje meM hai| mekamohana rekhA AjAda hindustAna aura AjAda tibbata ke bIca sImArekhA hai anyathA hamArI sImA kailAza mAnasarovara aura pUrvavAhinI brahmaputra nadI taka hai| 20 : ArakSaNa diyA jAve kintu uddezya jAti vinAza ho| aMtarajAtIya vivAha ko bar3hAvA denaa| ArakSaNa zikSA ke kSetra meM nahIM honA caahie| aurata, zudra, harijana AdivAsI aura alpasaMkhyaka pichale vargoM ko naukarI, netAgirI meM 60 saiMkar3A aarkssnn| 21 : mahaMgAI bhatte bar3hAne se mahaMgAI kama nahIM hogii| dAma baaNdhnaa| khetI aura kArakhAne kI vastuoM ke bIca bhAvoM kA sNtuln| kArakhAne kI cIjeM lAgata mUlya se Der3he se adhika na bikeN| 22 : dharma dIrghakAlIna rAjanIti hai aura rAjanIti alpakAlIna dhrm| rAjanIti aura dharma kA vivekapUrNa smishrnn| dharmanirapekSa raajy| 23 : jayaprakAzajI ne sarvodaya AMdolana apanAyA, samAjavAdI AMdolana vighaTita huA kintu bAda meM phira unhoMne gujarAta-bihAra AMdolana kA netRtva kiyA aura ApAtakAla lagA, jisameM vipakSa ko jeleM huiiN| janatA pArTI unake dabAva meM banI aura kendra se kAMgresa kI eka chatra sattA httii| 24 : 1967 meM gaira kAMgresa vAda kI raNanIti se 9 rAjyoM meM kAMgresa haarii| 25 : 1989 meM bophorsa kAMDa, janatA dala kA udaya aura vI.pI. siMha kI sarakAra kendra meM bnii| ___ Aja bhI samAjavAdI abhiyAna cala rahA hai| kAMDalA meM kAragila kampanI ke khilApha namaka satyAgraha saphala rhaa| janatA dala meM bhraSTAcAra aura niSkriyatA ke khilApha bagAvata / janatA dala (samatA dala) kA gtthn| Aja bhI deza meM samAjavAdI rUjhAna ke kaI saMgaThana cala rahe haiM, kintu eka vizAla samAjavAdI saMgaThana ke abhAva meM deza meM bahurASTrIya kampaniyoM, bhraSTAcAra, anaitikatA, viSamatA, pUMjIvAda ke khilApha kAragara AMdolana nahIM cala pA rahA hai| rASTra kA vikAsa avaruddha hai| kyA naI pIr3hI isa virAsata kA lAbha uThAkara nayA netRtva degI? kyA deza ko pUMjIvAda aura amarIkI tathA yUropIya Arthika sAmrAjyavAda se chuTakArA dilAne aura naI samatAvAdI samAja kI racanA ke lie deza meM sabhI samAjavAdI aura sAmyavAdI apane-apane taMga dAyaroM ko chor3akara eka hoMge aura deza aura duniyA ko naI rAha dikhAeMge? sahI soca, karma aura saMgaThana kI jarUrata hai, use pUrA karane kA saMkalpa kreN| gAMdhI vATikA, nImaca (ma0 pra0) hIraka jayantI smArikA vidvat khaNDa /7