Book Title: Rajasthani Kavya Parampara me Sudarshan Charit
Author(s): Gulabchandra Maharaj
Publisher: Z_Kesarimalji_Surana_Abhinandan_Granth_012044.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/211831/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ++++ ++++0+0+0+0+0+0 rAjasthAnI kAvya paramparA meM sudarzana carita muni zrI gulAbacandra 'nirmohI' yugapradhAna AcArya zrI tulasI ke ziSya hai| sAhitya ekAdamI ne ise eka bhAratIya bhASAoM meM rAjasthAnI bhASA kA svatantra aura maulika sthAna - svatantra bhASA ke rUpa meM mAnyatA dekara isa tathya ko pramANita bhI kara diyA hai| zatAbdiyoM pUrva isa bhASA kA jo sAhitya-srota pravAhita huA, vaha kramazaH vistAra pAkara aneka AyAmoM ko apane meM sameTe hue nirantara gatizIla hai / bhAratIya vAGmaya meM se rAjasthAnI sAhitya ko pRthak kara diyA jAe to eka riktatA kI anubhUti hogI / rAjasthAnI bhASA kI aneka antarbhASAe~ haiM / mAravAr3I, mevAr3I, jayapurI, bIkAnerI, gAr3havAlI, hADautI, bholI Adi unameM pramukha haiN| ina bhASAoM meM pracura sAhitya bhI likhA gayA hai| vaha samagra sAhitya rAjasthAnI bhASA bhI vidhAoM kA sAhitya kahA jAtA hai| rAjasthAnI sAhitya jIvana-carita, darzana, gaNita, jyotiSa, nyAya, lokagIta, lokakathA, tathA lokamAnasa kA sparza karane vAle vibhinna pakSoM para likhA gayA hai| anya bhASAoM kI taraha rAjasthAnI bhASA meM santa-sAhitya bhI paryApta mAtrA meM hai / prAcIna kAla meM rAjasthAnI bhASA kA koI vyAkaraNa na hone ke kAraNa aba taka usakA eka sarvasammata rUpa nahIM hai| kAvyakAroM ne jisa prakAra bhASA prayoga kiyA, vahI pramANa mAnA jAne lagA / terApaMtha ke Adya pravartaka AcArya bhikSu rAjasthAnI bhASA ke eka udbhaTa kavi hue haiN| sAdhanA ke viSama patha para satata prasAraNazIla rahate hue unhoMne jIvanakAla meM 38 hajAra padya pramANa sAhitya kI racanA kii| AcArya bhikSu kA kavitva abhyAsa - sAdhya nahIM thaa| vaha naisargika thA / kavi banAye nahIM jaate| ve svataH banate haiM / AcArya bhikSu isake pratIka kahe jA sakate haiN| unhoMne kisI kAvya-grantha yA alaMkAra - zAstra kA adhyayana karake kavitva kA prazikSaNa nahIM pAyA thA / hRdaya meM bhAvoM kI udvelanA huI, AtmasaMgIta kA udgAna huA aura ve zabdoM kA saMbala pAkara mUrtarUpa meM AvirbhUta ho gae / yahI unakI kAvya kalA kA rahasya thA / kevala zabda aura artha hI kAvya ke upAdAna nahIM haiN| ve to mAtra usake kalevara haiM / kAvya kI AtmA to rasa hai / isI ke kAraNa mAnava kA kAvya ke prati AkarSaNa utpanna hotA hai / AcArya bhikSu ke kAvya-granthoM kA sUkSmekSaNa se pArAyaNa karane para hama pAyeMge ki unakI padAvaliyA~ kAvyocita rasa se paripUrita haiM / unameM antaHzreyas kI preraNA dene vAlA nirveda - nirjhara satata pravahamAna hai / apane sahaja kavitva ke dvArA trikAla sammata dhruvasatya ko jana-jana taka pahu~cAnA hI unako abhipreta thA na ki kavitva prasthApana ke dvArA kIrti arjana karanA isIlie kavitA unhoMne kI nahIM / vaha svataH bana par3I aura atyanta utkRSTa bana pdd'ii| unhoMne apanI kavitAoM meM una dinoM pracalita rAjasthAnI lokagItoM tathA lokajanIna sarala evaM bodhagamya zabdoM kA hI vizeSataH prayoga kiyA hai, jisase vaha sahaja hI janabhogya bana ske| jisa udAta bhAvanA ne santa tulasIdAsajI ko apane iSTadeva kA caritra brAhmaNoM ke nirantara virodha ke bhI avadhI meM likhane ko prerita kiyA, usI ne AcAryazrI mikSu ko bhI jIvana ke zAzvata satyoM ko janabAvajUda jIvana taka prasArita karane hetu jana-bhASA kA Azraya lene kI preraNA dii| mahAn kavi pariniSThita bhASAoM meM nahIM, apariSkRta jana-bhASA meM racanA kara use samRddha banAte haiM / ataH ve kAvya-bhASA ke bhI sraSTA mAne jAte haiM / -0 *0 0 . Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 560 karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana prantha : paMcama khaNDa D.-.-.--.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-. carita kAvyoM kI paramparA sudarzanacarita AcArya bhikSu dvArA racita suprasiddha carita kAvya hai| bhAratIya vAGmaya meM carita-lekhana kI paramparA atyanta prAcIna hai| bhAratIya manISiyoM ne jisa vastu yA vyakti meM Adarza kA nirUpaNa pAyA, use jana-mAnasa ke samakSa rakhane kA prayAsa kiyaa| maharSi vAlmIki ne bhagavAn rAma ke caritra ko apanI rAmAyaNa kA viSaya bnaayaa| jaina-paramparA meM hone vAle vidvAnoM evaM kaviyoM ne bhI tIrthakaroM tathA anya mahApuruSoM ke carita-lekhana ke dvArA carita kAvyoM kI paramparA ko samRddha banAyA / saMkSepa meM kahA jA sakatA hai ki yahA~ ke prabaddha-cetA manISiyoM kA itivRtta likhane kA krama prAyaH AdarzAnuprANita hI rahA hai / yadyapi prAcInakAla meM aneka yoddhA, zUravIra aura rAjA bhI hue haiM, kintu bhArata ne unheM bhulA diyaa| bhAratIya jana-mAnasa ke lie kevala itanA hI paryApta nahIM thA ki kisI vyakti ne janma liyA, rAjya kiyA yA yuddha kiyA ho, vaha unameM kucha aura bhI viziSTatA DhUMDhane kI koziza karatA hai| yadi usameM kucha aura viziSTatA nahIM hai to aise vyaktiyoM kA honA yA nahIM honA eka samAna hai| isa pravRtti ke parihArasvarUpa kucha khyAtipriya rAjAoM ne aneka prazastiyoM aura darabArI kaviyoM ke kAvyoM dvArA apane ko amara karane kA prayAsa kiyaa| saMskRta sAhitya meM harSacarita, navasAhasAMka caritra, pRthvIrAja-vijaya kAvya Adi kucha aise grantha haiM, jinameM rAjAoM kA yazogAna paryApta mAtrA meM vidyamAna hai| kintu ye grantha bhI vaNita rAjAoM kI mahattA se nahIM, kintu viziSTa kaviyoM ke vilakSaNa kavitva ke kAraNa jIvita haiN| bhArata kI AdarzAnuprANita paramparA meM usI kRti ko amaratva milatA hai jo hamAre sAmane kisI prakAra kA Adarza upasthita kre| vizeSata: jaina paramparA meM to mahanIya vahI hai jo kramaza: vItarAgatva kI ora gatimAna ho| usI ke prabhAva se janatA kaivalya-prApti ke unmukha ho sakatI hai / AcArya bhikSu kA sudarzana carita isI uddezya kA pUraka hai| bhASA aura zailI-AcArya bhikSu ke kAvya-granthoM kI bhASA mukhyata: mAravAr3I hai| mukhyata: isalie ki usameM gujarAtI kI bhI eka halkI sI phuTa hai| AcArya bhikSu kA janma mAravAr3a meM huA thaa| unakA kAryakSetra pramukha rUpa se mAravAr3a aura mevAr3a rahA hai| unhoMne apanI kavitA meM jisa bhASA kA pragoga kiyA hai, vaha mAravAr3I aura mevAr3I kA mizrita rUpa hai| mevAr3a gujarAta kA sImAvartI bhUkhaNDa hai, ata: AcArya bhikSu kI bhASA meM gujarAtI kA bhI mizraNa huA hai| . AcArya bhikSu kI racanAoM meM tattvajJAna, AcAra-vizleSaNa, jIvanacaritra, dharmAnuzAsana kI maryAdA Adi maulika viSayoM kA sparza huA hai| caritakAvyoM meM sudarzana carita kA apanA eka mahattvapUrNa aura svatantra sthAna hai| isameM pAtroM ke caritra-citraNa evaM bhAvoM kI abhivyaMjanAtmaka zailI kA anupama nidarzana milatA hai| isameM vibhinna rAginiyoM meM 42 gItikAe~ haiM / inake sAtha dohoM aura soraThoM kA bhI prayoga hai| __sudarzanacarita kI racanA se yaha pratibhAsita hotA hai ki unakI racanAe~ sahaja haiM, prayatnasAdhya nahIM haiN| bhAvoM ke anukUla jo zabda udgIrNa hue, unheM bhI prayukta kiyA gayA hai| bhautika sukhoM kI nazvaratA kA citraNa karate hue unhoMne kitane sarala zabdoM meM kahA hai tIna kAla nAM sukha devAM taNA, melA kija kula / tehanA ananta varga badhArie, nahIM siddha sukhAM ke tula // te piNa sukha chai zAzvatA, tehano Ave nahIM pAra / saMsAra nA sukha sthira nahIM, jAtAM nA lAge bAra // saMsAra nA sukha sthira nahIM, jaisI AbhAnI chAMya / viNasatAM bAra lAge nahIM, jaisI kAyara nI bAMha / / kiMpAka phala chai manohara, mITho jehano svaad| jyoM viSaya sukha jANajo, paragamyA karai kharAba // Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAnI kAvya paramparA meM sudarzana carita 561 .......................................................................... caritra-citraNa-saphala kavitva vaha hai, jisameM kavi apane pratipAdya kA vastucitra khIMca sake / caritra-citraNa meM AcArya bhikSa ne jo abhinava kAvya-kauzala pradarzita kiyA hai, vaha sacamuca hI adbhuta hai| unake kavitva kA yaha sahaja guNa hai ki ve apane pratipAdya kA aisA sundara aura mArmika bhAvacitra prastuta karate haiM, ki geya-kAvya bhI citrapaTa kI taraha dRzyamAna lagane lagatA hai| abhayA rAnI sudarzana ke prathama darzana mAtra se hI Asakta hokara apanI manovAMchA kI pUrti ke lie paNDitA dhAya se nivedana karatI hai mujha eka manora Upano, basa na rahayo mana mAMya / e bAta lajAlu cha ghaNI, to ne kahyA~ bina sare nAya / / hUM vasanta ritu khelaNa gaI, rAya sahita vana maMjhAra / tiNa ThAmeM campA nagarI taNA, AyA ghaNA nara-nAra / / putra sahita parivAra sU, tihAM Ayo sudarzana seTha / ora seTha ghaNAI tihAM AviyA, te sahu sudarzana hetth|| tiNarA aNiyAlA loyaNa bhalA, jANeka sobhe masAla / mukha pUnamacandra sArakho, tehano rUpa rasAla / kAyA kaMcana sArakhI, sUrya jiso prakAza / sItala chai candramA jisI, haMsa sarIkho ujjvala cha tAsa / / jehoneM dIThAM orakhyAM Thara, jehano soma sabhAva / tiNa Age bijA syUM bApar3A, kuNa rANA kuNa raav| mhAro mana lAgo teha sU, jANe rahUM seTha re pAsa / ehavo manoratha mAMharo, rAta divasa rahI chu vimAsa // tiNa sU bhUkha trikhA bhUle gaI, nisadina rahUM udAsa / mana mhAro kaTheI lAge nahIM, tiNa tUM kahI cha to pAsa // hUM mohI sudarzana seTha sU, lAgo mhAro rNg| tiNa sUmilU nahIM tyAM lage, nita nita galai chai mhAro aMga // rAnI kI manokAmanA sunakara paNDitA dhAya aneka yuktiyoM, upamAoM evaM udAharaNoM se use samajhAne kA prayAsa karatI hai, jo atyanta mArmika aura hRdayasparzI haiisar3I bAtAM ho bAI kahe mUDha givAra, the rAya taNI paTanAra / e bAta thAMne jugatI nhiiN| U~cA kula meM ho bAI the UpanA ANa, bale the cho catura sujANa / e nIca bAta kima kADhie / eka pIhara ho bAI dUjo sAsaro jANa, bihu~ pakha canda samANa / donUkula chai thArA nirmala // iNa bAtAM ho bAI lAjai tuma tAta, bale lAjai tuma mAta / pIhara lAjai tuma taNo / ehavI bAtAM ho bAI lAjai mAya mUsAla, nija kula sAmho nihAla / tyAne lAgai ghaNI moTI meMhaNI // iNa bAtAM ho bAI lAgai kula ne kalaMka, lAgai pIDhyA~ laga laMka / te suNa-suNa mAtho nIce karai / Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grantha : paMcama khaNDa sAsariyA ho bAI lAjai atyanta sAMbhala e viratanta / te piNa nIco cogasIunI / ehavI bAtAM ho suNasI bAI deza videza, bale suNasI rAya nareza / nindA karasI sahu tumtnnii|| rAja mAha ho bAI thArI moTI mAMDa, hosI jagata meM bhANDa / zIla binA ika palaka meM / zIla binA ho bAI phiTa phiTa kare loya, ajama akIrata hoya / nAra-nArI muha macakor3asI // pitA supI ho bAI ghaNA puruSArI sAkha, tiNa para nizco rAkha / tiNa puruSa taNI sevA kro|| para puruSa ho bAI jANo bhAI samAna, e sIkha mhArI lo mAna / jyU mahirA vadhe thAMrI jagata meM // jyU sobhe ho bAI candramA sU rAta, tima nArI nI jAta / - zIla thakI sobhe ghaNI // nahIM sobhe ho bAI nadI jalabina ligAra, tima nArI siNagAra / zIla binA sobhe nhiiN| zIla binA ho bAI lAge kulane kulaMka, jyU rAjesara laMka / tiNa kulane kalaMka caDhAviyo / zIla thakI ho sItA huI guNavaMta nAra, te gaI janma sudhAra / kula nirmala kara ApaNo // zIla binA ho bAI jasodharA nAra, tiNa kaMta ne nhAMkho mAra / marane chaDI narake gii|| zIla thakI ho bAI badhyo dropadI no cIra, pAlyo zIla sadhIra / tiNa janma sudhAryoM ApaNo / zIla thakI ho thAMrI motI jisI Aba, te piNa utarasI satAba / zIla binA eka palaka meM / mhArI matIsU ho bAI sIkha dyUchU toya, nija kula sAmho joya / puruSa parAyo paraharI // AcArya bhikSa ne apanI prakhara pratibhA kA prayoga sundara zabdoM kI khoja va alaMkAra aura upamAoM ko gar3hane meM nahIM kiyaa| phira bhI zabdoM kI sajjA arthAnukUla prayoga evaM antaHsparzI sahajabhAva / anusyUta hokara jIvana rasa ko AplAvita karane vAlI kAvya kI amara dhArA bana gaI hai| uparokta padAvalI meM sahaja aura sarala bhASA meM upamA, alaMkAra aura udAharaNoM kA eka samAM baMdha gayA hai, jo kAvya aura jIvana ke antaHsrota ko nirantara pravahamAna rakhatA hai| paNDitA dhAya kI ucita zikSA sunane para bhI rAnI nahIM samajha sakI, pratyuta apanI kArya-siddhi ke lie kahatI hai ki yadi merA manoratha saphala nahIM hogA to mujhe kapilA (brAhmaNI) ke sammukha nIcA dekhanA pdd'egaa| isalie apanI mAna-maryAdA aura bacana kI rakSA ke lie maiM eka akArya bhI karalU to kyA hAni hai ? kyoMki apanI vacanarakSA ke lie bar3e-bar3e gajAoM ne bhI aneka akArya kiye haiM aura duHsaha kaSTa uThAye haiM 0 . Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAnI kAvya paramparA meM sudarzana carita 563 .....................................................0.00000000000000000 AzA alUdhI hUM rahUM, jo hU~ basa na kruuNsetth| ' to kapilA vacana UMco rahe, mhAro vacana rahe heTha / / x seTha sudarzana sU sukha bhogavI, mhAro Upara ANU bola / jyU kapilA brAhmaNI tiNakaneM, rahe hamAro tola / / vacana kAje bar3A-bar3A rAjavI kare aneka akAja / to eka akAraja karatAM thakA, mone kisI cha lAja / / vacana kAje ho dhAyajI, harizcandra bar3A viir| bhariyo Damaghara nIra, nIcataNI sevA karI // vacana kAje ho zrI lachamana ne rAma, jyAM ko prasiddha nAma / bAre varSa vana meM rahyA // vacana kAje ho dhAyajI hanumaMta bar3avIra, gayo laMkA nI tIra / sItAjI re saMdezar3e / / rAma diyo ho vabhISaNa ne laMkA no rAja, karI rAvaNa ko akAja / laMkapati vabhIkhaNa ne thApiyo / pAMca pAMDU ho dhAyajI bacanAM ke kAja, gayA jaba hArI ne rAja / nagara verATa sevA krii|| vacana cuko ho tyArI na rahIjI zarma, iNaro to ohija marma / jyU hUM piNa khapU mhArA vacana ne // rAnI kI bAta sunakara paMDitA dhAya use mRtyu-daNDa kA bhaya dikhalAtI hai ki yadi rAjA ko isa bAta kA patA cala jAyegA to vaha tumheM binA mauta maravA degAehavA vacana ho bAI suNasI zrImahArAja, to thAsI bar3o akAja / mauta kumauta kara mArasI jI // ora sagalA ho bAI lAgA thAre prasaMga, tyAMro piNa hosI bhNg| - iNa bAtAM meM sAMsoM ko nhiiN| tiNa kAraNa ho bAI kahUM chU tAya, nija mana lyo samajhAya / ___ grahI Teka pAchI prhro|| dhAya kI daNDa nIti kA pratyuttara detI huI rAnI bheda-nIti kA Azraya lene ko kahatI hai| saca hai bhogAsakta manuSya kyA nahIM karatA? kyoMki "kAmAturANA na bhayaM na ljjaa"| vaha vividha upakramoM kA sahArA letA hai| rAnI mRtyu-bhaya kA pratikAra evaM kArya-pUrti kA upAya batAtI haiseTha ne ho dhAya tuma lyAvo chipAya, jyU nahIM jANe rAya / pAcho piNa chAne pohcaavjyo|| chAne ANa ho chAne dIjyo pohacAya, to kima jANasI rAya / the cintA karo kiNa kAraNe // paNDitA dhAya, rAnI kI isa chalapUrNa nIti kI saphalatA meM sandeha prakaTa karatI haidhAya bhAkhe ho chAnI kima rahasI bAta, rAya karasI tuma ghAta / e bAta chipAI nA chipe / / Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "564 karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grantha paMcama khaNDa para puruSa he bAI jANo lasaNa samAna, tekhUNe vaisa khAye jANa / jihA~ jAve tihAM paragaTa huve / / seTha cArU hai bAI campAnagara majhAra the rAya taNI paTanAra / tare chipAyA kima chipe // paNDitA dhAya kI pratyukti bahuta hI sundara bana par3I hai| aisA lagatA hai ki yahAM kavitva apane carama utkarSa para pahu~ca gayA ho / AcArya bhikSa kI racanAoM meM sthAna-sthAna para upamA aura alaMkAra bhare par3e haiM / upamA kola yahI hai jo pratipAdya kA yathArtha citra prastuta karatA hai| saMskRta sAhitya meM upamA ke kSetra meM kAlidAsa kI koTi kA anya kavi zAyada Aja taka nahIM huA ho, kintu rAjasthAnI kAvya-sAhitya meM AcArya bhikSu ne vibhinna sthaloM para jisa prakAra ke upamA alaMkAra aura rUpaka prayukta kiye haiM, unase kAvya meM eka anupama sajIvatA nikhara uThatI hai / varNya vastu kA vaidha evaM spaSTavya sahaja upamAoM se upamita hokara unakI prakhara pratibhA kI abhivyakti karate haiN| sabhI dharma-zAstroM meM nArI ke lie para-puruSa evaM puruSa ke lie para-nArI tyAjya mAne gaye haiM / dharmazAstroM kI isa maryAdA kA ullaMghana karane vAlA Atma-yatana va loka- nindA kA bhAjana banatA hai / pativrata evaM patnIvrata samAja vyavasthA ke nyUnatama vidhAna haiM / inakA ullaMghana karake koI vyakti apane pApa ko chipA nahIM sakatA / pativrata kA khaNDana karane vAlI strI ke lie para-puruSa ko AcArya bhikSu ne lahasuna kI upamA dI hai jisa prakAra lahasuna khAkara koI vyakti kisI bhI kone meM chipa jAye, kintu usakA muMha usakI sAkSI de hI degA / lahasuna kI vAsa svataH prakaTa ho jAtI hai, vaha chipa nahIM sktii| usI prakAra para-puruSa kA avaidha sambandha bhI kisI prakAra chipa nahIM sakatA / sRSTi ke sahaja vidhAna ko usakI gopanIyatA svIkAra nahIM hai| lahasuna kI loka-janIna upamA AcArya bhikSu kI camatkArapUrNa kuzAgra medhA kI sUcaka hai / paNDitA dhAya ke yuktisaMgata tarka kA koI bhI na vA / kintu kAma paravaza vyakti apanI icchApUrti ke lie kitanA Atura ho uThatA hai citraNa rAnI ke zabdoM meM milatA hai pratyuttara rAnI ke pAsa isakA bhI bahuta sundara hoNahAra ho hoNo jyU hosI morI mAya, seTha ne lyAvo vega bulAya / nahIM to kaNTha kaTArI paharI maha // vikAroM kI paravazatA prANI ko apane kartavya se cyuta kara detI hai| vaha apane hitAhita ko vismRta kara letA hai / usakA khAnA-pInA bhI chUTa jAtA hai / yahA~ taka ki apanI icchA pUrti na hone para marane ko bhI udyata ho jAtA hai / mAnava samAja kI yaha bahuta bar3I durbalatA hai ki manuSya apane iSTa kA saMyoga na milane para AtmahatyA ke lie utArU ho jAtA hai, mastiSka kA santulana to rahatA hI nahIM / bhAvI meM milane vAle pratiphala kI koI cintA nahIM rahatI / vaha niyati ke dhUmila bhaviSya para apanA sattva chor3a detA hai / dhAya bhI rAnI ko samajhAkara hAra jAtI hai / vyAkula hokara rone lagatI hai dhAya rove ho suna rANI rA veNa, AsUDA nAve ga kara masale mAtho dhUNatI // moTA kula meM ho isI hune bAta jaba kabhI huve bAta koI vighna hosI iNa rAja meM / / pUrva saMdhyA ho ude AyA dIse pApa, upanoM eha santApa / sukhamAhe dukha upano ghaNo // paNDitA dhAya lAcAra hokara hAtha malatI hai aura zira dhunatI huI vicAra karatI hai - "hAya ! jaba bar3e kula meM bhI aisI bAteM hone lagatI haiM, taba dUsaroM ko to bAta hI kyA ? athavA isameM Azcarya bhI kyA hai ? bar3e vyaktiyoM Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAnI kAvya paramparA meM sudarzana carita kI chAyA meM adhikAMzataH avyavasthA hotI hI hai ? dIpaka timirAcchanna sRSTi ko Alokita karatA hai, kintu usake - svayaM ke nIce a~dherA palatA hai| saMskRtajJoM kI bhASA meM citraM kiM mahatAM tale kSititale prAyo vyavasthAdhikA dIpe prajvalitepyadho'tra timiraM syAnnavyatA kApi no || 565 dhAya mana hI mana vicAra karatI hai ki isa rAjya meM kisI bar3e aniSTa kI sambhAvanA lagatI hai, tabhI to rAnI apane dharma ko chor3ane ke lie udyata hai| aisA lagatA hai ki mAno pUrva janmopArjita pApa udaya meM Aye hoM / sarvatra sukha hI sukha meM ekAeka du:kha utpanna ho gyaa| isake nivAraNa ke lie maiM kara bhI kyA sakatI hU~? mere lie hAtha malane aura sira ghunane ke atirikta aura hai hI kyA ? isIlie to vidvAnoM ne kahA hai kArye no mahatAM bravIti manujaH kSudro na zakto'pi saH / mArjArasya ca mAsurIM kimu kadA sUcyAsya utpATayet // bar3oM ke kAma meM kSudra manuSya kucha nahIM bolatA / vaha bole bhI kaise ? kyoMki vaha samartha bhI nahIM hai / kyA cahA kabhI apanI icchA hone para bhI billI kI mU~cha ukhAr3a sakatA hai| becArI dhAya mana hI mana pachatA kara raha jAtI hai / vaha kucha kara nahIM sktii| use na cAhane para bhI rAnI kI icchA pUrti ke lie tatpara honA par3atA hai / saca hai dAsatA mAnava sRSTi kA eka bahuta bar3A abhizApa hai| paNDitA dhApa aura abhayA rAnI kA yaha pArasparika saMvAda sudarzana carita kA mahatvapUrNa bhAva citraNa hai, jisameM AcArya bhikSu ke udbhaTa kavitva kI amara rasadhArA se sundara nikhAra A gayA hai| vastu nirUpaNa - AcArya bhikSu parama sAdhaka the| binA kisI pakSa aura spardhA ke unakI cintana-dhArA vastu-satya ke anveSaNa meM hI bhii| vAstavikatA kA yathArtha nirUpaNa hI unakA parama lakSya thA / yahI kAraNa hai ki unakA kAvya vibhinna uktiyoM, alaMkAroM va dRSTAntoM ko apane meM saMjoe samAna gati se Age bar3A hai| paNDitA dhAya rAnI ke haTha se lAcAra jaba sudarzana ko jaise-taise mahaloM meM pahu~cAne ke upakrama meM usake Asa-pAsa avasara kI tAka meM cakkara lagAtI hai to usakA bhI bahuta hI yathArtha citra AcArya bhikSu kI zabda tUlikA ke dvArA citrita huA hai jyU dUdha dekhI maMjArikA, phira cha~ uMlI-solI / jyU seTha sudarzana apare dhAya Aya phire he dolI // billI kI yaha upamA kitanI yathArtha hai ? isakA sahaja hI andAja lagAyA jA sakatA hai| dhAya vividha chalaprayatnoM se sudarzana ko mahala meM le AtI hai, kintu balapUrvaka kisI ke hRdaya ko nahIM jItA jA sakatA / sudarzana ko mahala meM lAne meM to dhAya jaise-taise saphala ho gaI kintu use apane vrata se calita karatA usake vaza kI bAta nahIM thI / rAnI dvArA vividha prakAra kI zRMgAra ceSTAoM ke bAvajUda bhI sudarzana apane hRdaya meM cintana karatA haihiveseTha kare re vicAra, e kAMI hoya jAsI kAmaNI / e Ape jAsI hAra, ekAI karelA mAMharo bhAganI || eAya baNI cha~ moya, te kAyara huvAM kima chUTiye / hoNahAra jima hoya, moM aDiga nai kaho kima lUTiye // e pratyakSa kAmana bhoga, mone lAge dhamiyA AhAra sArikhA / to hU~ kimaka bhoga saMjoga, mone sugata bukhArI AI pAriyA // jo hU~ karU~ rANI sUM prIta, to hU~ kyU~ karma bAMdhI jAU kugata meN| cihu~ gata meM hoOM phajIta, ghaNo bhramaNa karU~ iNa jagata meM / / mone maraNo cha eka bAra, AgaNa pAchala mo bhaNI / mukhAM dukha hosI karma lAra, to seMTho rahUM na cUkUM aNI // -0 .0 . Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 566 karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grantha : paMcama khaNDa -.-.-.-.-.-. -.-.-.-. -. ... ... . ................................. o mala-mUtra taNo bhaNDAra, kUDa kapaTa taNI kothlii| iNameM sAra nahIM chai ligAra, to hUM kiNa vidha pAmU iNa sUralI / / aNeka mile apacharA ANa, rUpa kare rliyaamnno| tyAne piNa jANUM jahara samAna, mhAre mugata nagara meM jAvaNo / sva-pravezI sAdhaka ke lie yahI cintana upAdeya hai| sudarzana eka mumukSu sAdhaka thaa| bhautika aura kSaNika vikAroM se usakA hRdaya nilipta thaa| viSayAsakti miTa cukI thii| mukti kA parama pada prApta karane kI tIvra utkaMThA usake dila meM parivyApta thii| vikRti ke sAtha kraya-vikraya kA prapaMca usane nahIM siikhaa| isalie vaha eka dhIra, vIra aura gambhIra sAdhaka kI zreNI meM avasthita thA / kAlidAsa ne bhI kahA hai vikArahetau bhuvi vikriyante yeSAM na cetAMsi ta eva dhiiraaH| sudarzana kA yaha cintana usakI sAdhanA ke anukUla hI thA / usake sthAna para yadi dUsarA vyakti hotA to zAyada apanA sattva kAyama rakha sakatA yA nahIM / kintu sudarzana isa kar3I parIkSA meM pUrNata: uttIrNa huA, yaha asandigdha hai| saMskRta kaviyoM ne apanI bhASA meM kahA hai-vinAzakAle viparIta buddhiH / jaba manuSya kA vinAza nikaTa AtA hai taba usakI buddhi bhraSTa ho jAtI hai / siyAra kI mauta najadIka Ane para vaha gA~va kI tarapha daur3atA hai| rAnI apanI samasta zrRMgAra ceSTAe~ karake saba hAra cukI taba kupita hokara bhaya pradazita karatI hai puruSa sukomala huvai chai hiyAro, piNa tUM to kaThaNa ktthoro| mhArA vacana suNIne tUM na prajaliyo, tUM to dIse nipaTa nitthoro|| pragalAyo bhATo piNa pagale, piNa tUM na pragale pragalAyo / loka bhelo kahai chai tone, piNa mhAre to mana nahIM bhAyo / thor3I sI samajha to ANa hiyA meM. kaho mhAro maanoN| nahIM to khurAbI karatUM bhArI, kara desU jAvaka hairaanoN|| hUM bali-bali vacana kahUM chU tone, tUM nahIM mAne chai muulii| bAMkA dina AyA dIse thArA, tone turata dirAtUM sUlI // tUM bolAyo piNa mUla na bola the muMhaDho rAkhyo chai bhiico| ajesa ko mAna hamAro, nahIM to marAU~ toneM kumiico|| bAra-bAra kahUM chU seTha toneM, mhAsU kara manamAnI priito| nahIM to kUDoI AladesU to mAthe, karasUM lokAM meM phjiito|| rAnI dvArA mauta kA bhaya dikhAne para bhI sudarzana aDiga rhaa| use jIvana kA moha aura mRtyu kA bhaya nahIM thaa| svIkRta niyama aura vrata kA pAlana hI usake lie abhISTa thaa| rAnI kA anunaya aura bhaya donoM hI sudarzana ko zubha karaNI se DigA nahIM ske| usakI mauna aura udAsIna vRtti rAnI ko asahya thii| byAja kI AzA meM mUladhana hI luTa cukA thA / rAnI kI gati sAMpa-chuchUndara kI taraha ho gii| usane nahIM socA thA ki use apane kRtya kA yoM pazcAttApa karanA pdd'egaa| cAroM ora se nirAza hokara vaha mana meM socatI hai leNA sUM deNe par3I, bale ulTI khoI laaj| lene ke dene par3a ge| caubejI chabbejI kI AzA meM dubbejI hI raha ge| sArI loka lajjA naSTa ho gii| yadi rAjA ko isa bAta kA patA laga jAegA taba mujhe jIvita hI nahIM chodd'eNge| na jAne kisa pApa kA yaha prAyazcitta mujhe karanA par3a rahA hai| kintu kheda ! mAnava kA yaha kitanA bar3A manodaurbalya hai ki vaha apanI galatI ko jAnakara bhI usakA pariSkAra nahIM karatA / lokApavAda se bacane ke lie vaha sacce para bhI jhUThA abhyAkhyAna lagAne ko tatpara rahatA hai| rAnI ne bhaviSya kI cintA na karate hue apane doSa ko DhaMkane ke lie Akhira sudarzana para jhUThA kalaMka mar3ha Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAnI kAvya paramparA meM sudarzana carita hI diyA / vaha apanA zarIra kSata-vikSata kara letI hai| bAla noca letA hai / vastra phAr3a letI hai, tathA sahamI huI joroM se rokara paharedAroM ko AvAja detI huI kahatI hai o seTha sudarzana pApiyo, tiNa mujhasUM kiyo atijora / o kiNa mAraga hoya Aviyo, bale bolI vacana kaThora // mhAro aMga bilUrI kasa tor3ane, phADyA mahAmaMda nIra hive ghaNI bAta ke hI kahU~, maiM rAkhyo zIla sadhIra // rAya ne jyU kare seThanI jI ghAta / e bAta kaho sahu bane arja na mAne kehanI, jevana kare viNa mAta // rAjA ne jaba sevakoM ke dvArA kathita durghaTanA kA vRttAnta sunA to sahasA hI Ape se bAhara ho gayA aura binA kucha vicAra kie zUlI kI sajA sunA dii| prAcIna daNDa vyavasthA meM zUlI kI sajA berahamI aura dardanAka mauta kI nizAnI hotI thii| jahAM jIvita manuSya ke tila-tilakara marane kI kalpanA se hI dila kAMpa uThatA hai, yahA~ sajA bhugatane vAloM ko kitanI bhayaMkara pIr3A hotI hogI, isakI kalpanA jar3a lekhanI ke dvArA nahIM batAI jA sakatI / sudarzana ke mRtyu daNDa kA duHkhada saMvAda bhASA vargaNA ke pudgaloM ke samAna cAroM ora phaila gyaa| zahara ke viziSTa nAgarikoM ne vicAra kiyA ki sudarzana pUrNa nirdoSa hai| yaha ghaTanA pUrva kRta karmoM kA hI duSpariNAma hai| hamArA rAjA ke pAsa jAkara anunayapUrvaka sudarzana kI nirdoSatA pramANita kreN| yadyapi rAjA kA ekatantra jana-bhAvanA kI kadra to rAjA kA karttavya hogA hI / karttavya hai ki hama rAjya hai, phira bhI nAgarikoM kA eka ziSTa maNDala rAjA ke pAsa jAtA hai aura dRr3ha vizvAsa kI abhivyakti ke sAtha nivedana karatA hai-- pUrva yakI pazcima dile, kadAca Uge bhANa / to piNa seTha zIla thI na cale, jo jAve nija prANa // kadA merU calAyo piNa cale, kadA zazi mUke aMgAra / to piyA seThajI zIta thI, cale nahIM ligAra // kadA gaMgA hI galTI bahe, sAyara lope kAra / to hI seTha zIla thI nahIM cale, vrata pAle ekadhAra // 567 ekatantra kI sabase bar3I asaphalatA vahA~ hai, jahA~ jana-bhAvanA kA ucita samAdara nahIM hai / jana-bhAvanA ke ucita pahaluoM ko dRSTigata rakhate hue nIra-kSIra viveka saMyukta ekAdhipatya syAt janatantra kI apekSA adhika saphala bhI ho sakatA hai / rAjA ne jana-bhAvanA ko Adara nahIM diyaa| sacce ko jhUThA ThaharA kara kahA jhUThA ne sAco karo, A kahAM kI rIti / ye ghara jAvo Apane nahIM to hotI phajIta || rAjA ke zabdoM se mahasUsa hotA hai ki usa samaya ekatantra meM eka prakAra kA unmAda ghusa gayA thaa| zAstA ke lie hara sthiti meM santulana Avazyaka hotA hai| jana bhAvanA ke anurUpa kArya samaya para na bhI ho kintu use samajhane meM to koI Apatti honI hI nahIM cAhie / kintu yaha bhI eka tathya hai ki prAyaH sattA prApti ke sAtha-sAtha adhikAroM kA thor3A bahuta unmAda A hI jAtA hai / jana-bhAvanA ko na samajhane vAlA zAsaka kabhI lokapriyatA nahIM pA sakatA / sudarzana carita kA yaha sthala tatkAlIna rAjya vyavasthA aura daNDa nIti para prakAza DAlatA hai / vitatha abhyAkhyAna aura zUlI kI sajA milane para bhI sudarzana ke hRdaya meM rAnI aura rAjA ke prati kisI prakAra kA vidveSa jAgRta nahIM huaa| usane apane bacAva kA prayatna bhI nahIM kiyaa| yadi koI apara vyakti vahA~ hotA . Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 568 karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grana khaNDa .......................................... ............................... to apane bacAva ke lie na jAne kitane yatna karatA / apanI nirdoSatA pramANita karane ke lie na jAne kitane pramANa prastuta karatA / kintu sudarzana ke hRdaya meM satya ke prati akhaNDa zraddhA thii| isI dRr3ha vizvAsa ke kAraNa use apanI nirdoSatA pramANita karane kI koI AvazyakatA nahIM smjhii| saMsAra meM sabase adhika nikaTa sneha-sUtra pati-patnI ke bIca hotA hai| kintu sajA ghoSita hone ke bAda bhI apanI patnI manoramA ke milana-prasaMga meM use sAntvanA detA huA, rAjA-rAnI ke prati kisI prakAra kI zikAyata na karatA huA yahI kahatA hai seTha kahe suNa manoramA nArI, pUrva pApa kiyo maiM bhArI / te pApa ude Ayo aba mhAro, bhugatyAM bina nahIM chuTakAro / iNa bAtaro kiNane nahIM dIje doSo, vale kiNasUi na karaNo roSo / tumheM cintA makaro mhArI ligAro, mhAro na huve mUla bigaaro|| sudarzana kA kathana hRdaya kI RjutA aura samatA ko prakaTa karatA hai| eka Adarza evaM dharma-niSTha vyakti kI dhIratA aura gambhIratA bahuta hI samyak rUpeNa parilakSita hotI hai| pratikUla paristhiti ko karmajanya pratiphala mAnakara samatA sahana karanA vAstava meM vairAgya aura satyaniSThA kA carama utkarSa haiM / pati ke mahAn Adarza kI praticchAyA usakI patnI meM bhI dRSTigocara hotI hai| usa viSama sthiti meM manoramA ne sudarzana ko jina zabdoM meM pratyuttara diyA hai, vaha vastuta: hI nArI samAja ke garvonnata bhAla kA pratibhU hai| manoramA kA kathana bahuta hI hRdayagrAhI bana par3A hai seTha ne piNa santoSe manoramA naarii| the mata kijyo cintA ligaarii|| kevalI e bhAva diThA jima husii| the piNa rAkhajyo ghaNI khuzI / / dukha huve ke pUrva saMcita karmA / the piNa gADhA rAkhajyo jinadharmA // saMkaTa ke samaya pati ko isa prakAra dRr3ha sAhasa ba~dhAnA, Adarza nArI kA hI kartavya ho sakatA hai| manoramA ke zabdoM meM satya evaM zIlaniSThA nArI kI antarAtma' bola rahI thii| isameM satya aura zIla kA vaha adbhuta oja bharA hai, jisake zravaNa mAtra se hRdaya meM tyAga aura balidAna kI bhAvanA jAgRta hotI hai| manoramA kI vANI se yaha siddha hotA hai ki nArI saMkaTa ke samaya sirpha ronA hI nahIM jAnatI, vaha apane pati ke duHkha meM hAtha baMTAkara sahacarI kA anupama Adarza upasthita kara sakatI hai| manoramA ke hRdayodgAra sacamuca hI usake dRr3ha dhArmika vizvAsa aura mahAna dhairya ke sUcaka haiN| sudarzana ko zUlI ke nIce khar3A kara diyA gyaa| jallAda rAjA ke Adeza kI pratIkSA meM hai| kAla kA kUra dRzya upasthita ho rahA hai / mauta ko ati sannikaTa jAnakara sudarzana kA hRdaya kiMcit bhI vicalita nahIM huaa| rAjA aura rAnI ke prati mana meM jarA bhI dveSa nahIM hai| isa bhISaNa saMkaTa ko bhI apane karmoM kA pratiphala samajhakara vaha mana meM socatA hai - karma ra baliyo jaga meM ko nahIM, bina bhugatyAM mugata na jAya / je je karma bAndhyA iNa jIvar3e, te avazya ude have Aya / / jya' maiM piNa karma bAMdhyA bhava pAchale, te ude huvA chai Aya / piNa yAda na Avai karma kiyA tika, ehavo jJAna nahIM moM mAMya / / ke maiM cADI khAdhI coMto, diyA aNahuMtA Ala / te Ala aNahu~to zira mAhare, nija avaguNa rahyo cha nihAla / Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAnI kAvya paramparA meM sudarzana carita 566 - . - . -. - . - . -. ke maiM dopada copada chediyA, ke chedI vanarAya / ke bhAta-pANI kiNarA maiM rUdhiyA, ke maiM dIdhI tyAne antarAya / / ke maiM sAdhu-satI saMtApiyA, ke maiM dIyA kupAtra-dAna / ke maiM zIla bhAgyA nija pArakA, ke maiM sAdhA~ ro kiyo apamAna / / sudarzana kA yaha AdhyAtmika bhAvanA se ota-prota cintana-"saMpikkhae appagamappaeNaM" kA Adarza upasthita karatA hai| para kI bhUla aura doSa dvArA samprApta du:kha ko svakRta karmaphala mAnakara AtmatoSa karanA hI vijJatA kA lakSaNa hai| zUlI kA siMhAsana banA huA dekhakara loka-nindA ke bhaya se abhayA AtmahatyA kara letI hai / Atma-hatyA dhArmika evaM sAmAjika donoM dRSTiyoM se hI garhaNIya hai| Aveza ke vaza meM mAnava kA kRtyAkRtya viveka lupta ho jAtA hai| vaha ihalaukika ApadAoM se mukta hone ko Atura ho uThatA hai, kintu kyA yaha nizcita hai ki use paraloka meM manonukUla saMyoga hI milegA? dharma-dRSTi se Atma-hatyA eka jaghanya aparAdha hai aura kAyaratA kA pratIka hai / usakA pratiphala bhI bhoganA par3atA hai| abhayA ne Atma-hatyA kI / ihaloka se mukta hokara pATalIputra ke zmazAna meM vyantara yoni meM utpanna huii| sudarzana apane pUrva nirdhArita abhigraha se sAdhutva svIkAra karatA hai / sAdhaka jIvana ke viSama parISahoM ko samabhAva se sahana karatA huA satata adhyAtma bhAvanA meM ramaNa karatA hai| jIvana kI eka kar3I kasauTI para kharA utarA, kintu abhI kucha aura parIkSA avaziSTa hai| mukti mArga ke bIca kucha bIhar3a pahAr3iyoM ko aura pAra karanA hogaa| vaha eka mahIne kI ghora tapasyA meM rata guru kI AjJA se ekAkI viharaNa karatA huA kramazaH pATalIputra meM AyA / pATaliputra kI suprasiddha vezyA devadattA ne tIna dina taka apane ghara meM rakhakara vividha kuceSTAoM se sudarzana ko vratabhraSTa karane kA prayAsa kiyA, kintu sudarzana isa kAjala kI koTharI se bhI bilkula bedAga baca aayaa| niyama aura lakSya ke prati dRr3ha vizvAsa hI usa adamya zakti kA srota pravAhita karatA hai jisake prabhAva se vyakti kar3e se kar3e parIkSaNa meM bhI pUrNAMka prApta karatA hai| vezyA ke jAla se mukta hokara sudarzana ne Atma-samAdhi kA nirNaya kiyA / vaha zmazAna bhUmi meM jAkara pAdapopagamana anazana svIkAra karatA hai, kintu zreya' prApti meM aneka vighna bhI upasthita hote haiM / abhayA rAnI jo isI sthAna para rAkSasI ke rUpa meM utpanna huI thI, vividha vaikriya rUpa banAkara use rijhAne aura vrata-bhraSTa karane kA asaphala prayAsa karane lgii| zrRMgAra kuceSTAoM se jaba sudarzana calita nahIM huA taba vaha atyanta kupita ho uThI aura nAnA prakAra ke daihika kaSTa dene lgii| sudarzana ne kisI prakAra kA pratikAra nahIM kiyA aura zAnta rahA / zIla sahAyaka deva upasthita hue aura rAkSasI ke kaSTa ko nirAkRta kiyaa| sudarzana ke sAmya-yoga kI ArAdhanA meM bhAvoM kA utkarSa UrdhvagAmI ho rahA thaa| use rAkSasI para dveSa aura kaSTa nivAraka devoM para kisI prakAra kA rAga nahIM thaa| rAga-dveSarahita isa puNya avasthA meM sudarzana ko kaivalya-prApti huii| devoM ne kaivalya mahotsava manAyA / sudarzana ne samatA-dharma kA pratibodha diyA / kaivalya mahimA dekhakara rAkSasI kA hRdaya-parivartana huaa| use apane kRtyoM ke prati tIvra lajjA kI anubhUti huii| pazcAttApa kI agni meM jalatI huI apane pUrva-karmoM ke lie muni se pavitra hRdaya se kSamA-yAcanA karane lagI aparAdha khamAve devI Aparo, the khamajyo moTA munirAya / hu~ pApaNa chU moTakI, maiM kIdho atyanta anyAya / / maiM aneka upasarga diyA Apane, kIdho chai pApa aghora / tiNa pApa thakI kima chUTasU, khamAU~ bArU bAra kara jora // yaha prasaMga kSamA aura samatA kI vijaya-gAthA hai| pratipakSI ke hRdaya-yarivartana kA eka bejor3a udAharaNa hai| hisA kA ahiMsAtmaka pratikAra kisa prakAra ho isakA sundara nidarzana hai / dharma kA AdhAra hRdaya parivartana hai, bala Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grantha : paMcama khaNDa ....................................................................... prayoga aura zakti nahIM / sudarzana ne apanI adbhuta kSamatA ke dvArA rAkSasI kA hRdaya-parivartana kara diyA, yaha isakA sajIva pratIka hai| isa prakAra mahAn sAdhaka sudarzana jIvana kI aneka dustIrNa parIkSAoM meM samyaktayA uttIrNa hokara apanI Atma-sAdhanA meM uttarottara bar3hatA huA kSamA aura samatA kA mahAn Adarza upasthita karake hRdaya-parivartana ke mAdhyama se eka pApAtmA ko pratibodha dekara mukti ke ajarAmara zikhara para ArUr3ha huaa| sudarzana carita meM upanyasta kathA-sUtra svayaM hI rocaka aura hRdayagrAhI hai| AcArya bhikSa kI lokajIvana lekhanI kA Azraya pAkara vaha aura bhI nikhAra pA gayA hai| sudarzana carita kA racanAkAla AcArya bhikSa kI sAhitya aura anubhava-pariSkRti kA utkarSa kAla thaa| usa samaya taka ve apane jIvana ke 67 vasanta dekha cuke the| jaisA ki unakI lekhanI se parijJAta hai eka carita kiyo sudarzana seTha ro, nAthadvAre mevAr3a maMjhAra / saMvat aThAre paccAse same, kAtI suda pAMcama zukravAra / AcArya bhikSu ke mahAn anubhava, prakhara sAhityika pratibhA aura jIvana-sAdhanA ke maulika sUtroM kA samanvita darzana sUdarzana carita meM hotA hai| vividha upamA, alaMkAra, kalpanA aura bhAvabhare citraNoM ke saMyoga se lokagItoM kA Azraya pAkara yaha sahaja hI jana-bhogya kAvya bana gayA hai / isakI sabase bar3I vizeSatA yaha hai ki yaha kAvya zreyo'bhimukha mAnasa ke lie AtmatRti kI khurAka detA hai tathA jIvana-patha meM bhaTake hue prANI ko sahI dizAdarzana detA hai| prakRti-citraNa-anya geya kAvyoM kI taraha sudarzana carita meM prakRti citraNa bhI yathArUpa huA hai| vasanta Rtu ke varNana meM AcArya bhikSu ke zabda-zilpa kA sahArA pAkara aisA pratIta hotA hai mAnoM prakRti kA kaNa-kaNa praphullita hokara svayaM hI bola rahA hai Ayo Ayo he sakhI kahIjai mAsa vasanta, te Rtu lAge che ati hI suhaamnnii| saha nara-nArI he sakhI iNarita huve mayamatta, tyAne ramaNa-khelaNaneM che ritu rliyaamnnii|| phUlyo rahe sakhI campaka makho adhAma, phUlyA che jAha juhI ne ketakI / / phUlyA phUlyA he sakhI bale phUla gulAba, bale phUlyA che rukha kevar3A taNA / nAhanA moTA he sakhI phaliyA rukha satAba, te phala phUla pAnAM kara DhaliyA ghaNA / / phUlI phUlI rahe sakhI morI sahu vanarAya, bale obAM lagI mAMjara raliyAmaNI / mahaka rahI chai he sakhI tiNa bAgare mAya, tiNa gandha sugandha lAge suhAmaNI / / tiNa ThAme he sakhI koyala kare TUhUkAra, bale mora kiMgAra zabda kare ghaNA / cakavAM-cakavI he zabda kare zrIkAra, bale aneka zabda gamatA pakhiyAM taNA // basantu Rtu meM udyAna kA yaha prasAda-guNa-saMvalita-varNana vAstava meM sUkSma prakRti-citraNa kA camatkAra hai| yathArtha lekhanI kA camatkAra AcArya bhikSu spaSTavAdI the / vastu-sthiti ke nirUpaNa meM unakI lekhanI nirbhaya hokara calI hai| unhoMne anubhUta satya kA darzana prastuta kiyA hai| yaha bhI eka tathya hai ki satya sadA kaTu hotA hai| AcArya bhikSu ne apane jIvana kA satya kI upAsanA meM hI utsarga kiyA thaa| ata: unakI lekhanI meM satya kA paripAka parilakSita hotA hai| mAnavaprakRti ke kaTu satyoM kA udghATana karane meM unakI lekhanI ne jisa nirbhIkatA kA paricaya diyA hai, usase vaha sAmAnya buddhi ke lie kaTu ho sakatI hai, kintu usakI satyAnubhUti nirvikalpa hai| unhoMne apanI anubhUtiyoM ko jyoM kA tyoM rakha diyA, phira bhI unakA viveka sadA jAgRta rhaa| unhoMne kulaTA nArI kA bahuta hI sundara bhAva-citra prastuta kiyA hai Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAnI kAvya paramparA meM sudarzana carita 571 ............................................................. ...... DelI caDhatI Diga-Diga kare, caDha jAye DUMgara asamAna / ghara mAhe baiThI Dare kare, rAte jAe masANa / / dekha bilAi ojake, siMha ne sanmukha jAya / sAMpa osIse de suve, sa Undara sUM bhir3akAya // koyala mora taNI pare, boleja mIThA bola / bhiMtara kar3avI kaTakasI, bAhira kare kilola // khiNa rove khiNa meM ha~se, khiNa dAtA khiNa sUma / / dharma karatAM dhuMkala kare, e sI nAra alAma / bA~dara jyU nacAve nija kaMtane, jANaka asala gulAma // nArI meM kAjala koTar3I, behU~ ekaja rNg| kAjala aMga kAlo kare, nArI kare zIla bhaMga / / nArI ai bana belar3I, behU~ eka svabhAva / kaMTaka rukha kuzIla nara, tAhi vilambe Aya // viracI bAghaNa syUM burI, astrI anartha mUla / pApakarI pote bhare, aMga upAve sUla / / mora taNI para mohanI, bole mIThA bola / piNa sApa sapUcho hI gila, Ale nara ne bhola / / puruSa pota kapar3A jisau, nirguNa nitanavI bhAMta / nArI kAtara basa pADyo, kATata hai dinarAta // bAghaNa burI bana mAMhilI, bilagI pakar3e khAya / jyUM nArI bAghaNa basa paDyo, nara nhAsI kihAM jAya // phATA kAnAM rI jogaNI, tIna loka meM khAya / jIvata cUMTe kAlajo, mUMA naraka le jAya // nArI lakhaNAM nAharI, kare nijaranI coTa / keyaka saMta jana ubar2yA, dayA-dharma nI oTa // triyA madana talAvar3I, DUbo bahu saMsAra / keika uttama ugarayA, sadguru vacana saMbhAra / / + + + jima jaloka jala mAMhilI, tiNa nArI piNa jANa / uvA lAgI lohI pIve, nArI pie nija prANa // rAtA kapar3A paharane, kAThA bAMdhyA mAthA rA keza / hasyAM mahandI lagAyaneM, nArI Thagiyo deza / loka kahe graha bAramoM, lAgAM haNe kahe prANa / A nhAkhe naraka sAtamI lage, nArI nava-graha jANa // kusatI kA yaha varNana atyanta rocaka bana par3A hai| unhoMne isa dharAtala para jo kucha dekhA, parakhA, anubhava kiyA, use hI sahaja zabdoM meM logoM ke samakSa prastuta kiyaa| yahI kAraNa hai ki unake nirUpaNakrama meM eka vaiziSTya rahA, vaha saMghaTana rahA, jisameM unakA kAvya tatkSaNa lokamAnasa ke antaHstala taka apanI bhAva-saMpadA pahu~cA skaa| Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "572 karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grantha : paMcama khaNDa -.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.......................................... AcArya bhikSu ke kAvya meM eka ora jahA~ saralatA hai, vahA~ gahanatA bhI hai para unake nirUpaNa vaiziSTya ke kAraNa gahanatA saralatA meM parivartita ho gii| kAvya-sRjana meM loka-janIna uktiyoM aura upamAoM kA pracura prayoga huA hai| uparokta varNana meM isakA samyag digdarzana hotA hai / kulaTA strI ke caritra ke bahuta hI sundara citra khIMcate hue unhoMne use kAjala koTar3I, bana belar3I, phATA kAnAM rI jogaNI, madana talAvar3I, jaloka Adi vizeSaNa die haiM, jo unakI kAvyaviziSTatA kA pratibhAsa karAte haiM / jahA~ jaisA aucitya thA unhoMne vaisA hI citraNa kiyaa| isalie yaha bhI Avazyaka hotA hai ki unake hArda ko AtmasAta karane ke lie unake dvArA die gae vivecana kI pRSThabhUmi ko yathAvat jAnA jaae| uparyukta padyoM se sahasA yaha nahIM samajha lenA cAhie ki nArI-jAti ke prati unakA avahelanApUrNa dRSTikoNa thaa| ye vizeSaNa unake dvArA vahA~ prayukta haiM, jahAM unhoMne kusatI nArI kA vivecana kiyA hai-- kusatyAM meM avaguNa ghaNAM, pUrA kahyA na jAya / piNa thor3A sA pragaTa karU, te suNajyo citta lyAya / / athavA "nahIM sarIkhI sagalI nAra" anyatra unake dvArA prayukta yaha pada spaSTatayA vyakta karatA hai ki nArImAtra ke lie ukta abhimata nahIM thaa| unhoMne satI nArI ke prati to AdarapUrNa zabdoM meM kahA ki satI solaha guNa kI khAna hotI hai, satI sItA ke tulya hotI hai, jisakA varNana jinezvaradeva bhI karate haiN| sudarzana caritra meM darzana tattva-darzana kI sattA kAvya ko asvIkArya nahIM hai| kintu usakI aspaSTatA kAvya ko niSprANa banA detI hai| hara kAvya meM usakA yathocita puTa rahatA hai / sudarzana caritra eka kathA-kAvya hai| sUdarzana kI jIvana-ghaTanAoM para guMphita huA yaha kAvya jahA~ eka ora vividha rAginiyoM, lokoktiyoM aura upamAoM se citta ko AhlAdita karatA hai, vahA~ dUsarI ora darzana-premI pAThakoM ko dArzanika khurAka bhI pradAna karatA hai| karmavAda jainadarzana kA eka maulika tattva hai / vaha mAnava-sRSTi ko kisI ekAdhipatya kI kaThaputalI na mAnakara karma-siddhAnta prastuta karatA hai| vaha prANI ke sukha-duHkha, jJAna-ajJAna, nirdhanatA-dhanatA Adi ke lie karma vaicitrya kA pratiphala svIkAra karatA hai| yadi eka hI vyakti meM kartRtva kA AropaNa kiyA jAe to usakI vRttiyoM meM pakSapAta aura vibheda kyoM rahatA hai ? Izvara kI sattA ko sRSTi kA kartA hartA svIkAra karane se yaha pakSapAta kA rAga-dveSa kyA usakI vItarAgatA meM bAdhaka nahIM banatA? ina saba dRSTiyoM se hameM karmavAda kA Azraya lenA hogA / karmavAda kI sattA svIkAra kara lene se ukta samasta prazna svataH hI samAhita ho jaaeNge| AcArya bhikSa ne isI karmavAda kI vicitrata ko atyanta sahaja evaM sarala zabdoM meM abhivyakta kiyA hai eka nara paMDita pravINa, ekaNa ne Akhara nA cddh'e| eka nara mUrkha dIna, bhAga binA bhaTakata phire|| eka-ekare bharayA bhaNDAra, riddha sampatti ghara meM ghnnii| ekaNa re nahIM anna ligAra, dIdhA soI paaie|| ekaNa re mUSANa aneka, gahaNA vastra nitanavA / ekaNa re nahIM eka, vastra binA nAgA phire / / eka nara jImeM kUra, sIrA pUrI ne lApasI / eka bUke bUkasa bUra, bhIkha mA~gata ghara-ghara phirai / / eka nara por3e khATa, seja bichAI Upare / eka nara jome hATa, Adara mAna pAve nahIM / eka nara hove asavAra, car3he hastI ne paalkhii| eka cale sira bhAra, gAma gAma hir3ato phirai / / Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAnI kAbya ko paramparA meM sudarzana carita 573 -.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.. eka-eka nara ne hujUra, hAtha jor3I hAjara rhe| eka nara neM kahe dUra, nijara mele nahIM teharUM / eka sundara rUpa sarUpa, gamato lAge sakala ne| ekaja kAlo kurUpa, gamato na lAge kehaneM / / eka eka nI nirmala deha eka ne roga pIr3A dhnnii| kisau kije ahameva, kiyo jisoI paaiie| eka bAlaka vidhavA nAra, rAta divasa jhUre ghnnii| eka saja sole siNagAra, nita navalA sukha bhogave // eka nara chatra dharAya, ANa manAve deza meM / eka alavANe pAya, ghara-ghara Tukar3A mAMgato / / eka baiThe siMghAsaNa pAya, hukama calAve loka meM / eka phire hATo hATa, eka kor3I ke kAraNe // eka sAre nijakAja, saMyama mAraga AdarI / ekaja vilase rAja, kAja bigAr3e ApaNo / loka-bhASA meM kiyA gayA karma-vicitratA kA yaha vizada varNana bhASA kI dRSTi se jitanA sarala hai, usameM utanI hI adhika darzana kI gaharI pRSThabhUmi kA vivecana milatA hai| lokajIvana bhASA meM darzana kI gambhIratA ko atyanta sarala zabdoM meM prastuta karanA sacamuca hI eka Azcarya hai| ___ kAvya kI kasauTI para sudarzana carita-sudarzana carita ko hama niHsaMkoca eka paripUrNa kAvya kI saMjJA de sakate haiM / kAvya kyA hai ? isa para vidvAnoM ne bhinna-bhinna mata prakaTa kiye haiN| Aja taka kAvya kI koI eka aisI paribhASA nahIM bana sakI jisake sambandha meM yaha kahA jA sake ki isa paribhASA ke anantara aba aura paribhASAe~ nahIM banAI jaaeNgii| kAvya itanI vizAla aura vicitra vastu hai ki use eka-do vAkyoM kI paribhASA meM bA~dha denA bahuta kaThina hai| kAvya ke svarUpa ke sambandha meM bhAratIya aura pAzcAtya vidvAnoM kI bhinna-bhinna dhAraNAe~ haiN| Aja taka kI gaI paribhASAoM kA ullekha sirpha lekha kI kalevara-vRddhi mAtra hI hogA, ataH itanA hI kaha denA paryApta hogA ki una paribhASAoM kI sUcI meM vRddhi kI jA sakatI hai para usase kAvya kI paribhASA samajhane meM koI lAbha hogA, aisI AzA nahIM hai| kozakAra, kavi aura samAlocaka kAvya kI paribhASA karane meM ekamata nahIM hai kintu yadi ina saba paribhASAoM kI samanviti meM hama eSaNA kareM ki kAvya kI paribhASA karane vAle bhinna-bhinna vicAraka kina-kina tattvoM ko kAvya kA ghaTaka avayava mAnate haiM to cAra tattva sahaja hI hamAre hAtha lagate haiM, jinakA thor3A yA bahuta aMzoM meM prAya: sabhI lakSaNakAroM ne ullekha kiyA hai| ve tattva haiM-(1) bhAva tattva, (2) kalpanA-tattva, (3) buddhitattva aura (4) zailItattva / inake AdhAra para sAdhAraNatayA hama kaha sakate haiM ki jisa racanA meM jIvana kI vAstavikatA ko chUne vAle tathyoM, anubhUtiyoM, samasyAoM, vicAroM Adi kA bhAvanA aura kalpanA ke AdhAra para anukUla bhASA meM susaMgata rUpa se varNana kiyA jAe, vaha kAvya hai| sudarzana carita meM bhAva-tattva-uccakoTi ke kAvya ve mAne jAte haiM jinameM bhAva tattva arthAt anubhUtiyoM kA varNana rahatA hai tathA dUsare tattva sahAyaka banakara bhAvatattva kA sAtha dete haiM / yahA~ eka bAta aura samajhane kI hai ki anubhUti yA bhAva udAtta ho, mAnava ko U~cA uThAne vAlA ho / kAvya usa cIja ko nahIM chUtA jo kutsita hai| kAvya kA uddezya mAnava ko pazutva se Upara uThAnA hai, isalie mahAkaviyoM ne AhAra Adi zArIrika kriyAoM kA varNana apane kAvyoM meM nahIM ke barAbara kiyA hai| pAzavika pravRtti vAle loga jina bAtoM ko bahuta rasa lekara sunate aura Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 574 karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grantha : paMcama khaNDa ......................................................................... sunAte haiM, kavi loga unheM chor3akara Age bar3ha jAte haiM / eka suprasiddha lekhaka ne kahA hai ki viSaya-vAsanA kI tRpti karane meM hI Ananda hotA to manuSya kI apekSA pazu bahuta sukhI hote| kintu bAstavikatA yaha hai ki manuSya kA Ananda usakI AtmA meM nihita hai, na ki deha meN| manuSya kA dhyAna yadi mAMsala-prasannatA-prApti ke upAyoM meM hI lagA rahegA to vaha saMsAra meM rahane ke ayogya ho jaaegaa| kisI bhI lalita kalA kA yaha uddezya nahIM hotA ki vaha jIvana kI kutsitatA ko lekara Age bddh'e| jo bhavya hai, sundara hai, madhura anubhUtiyoM kA saMcAra karane vAlA hai, usI kA varNana karanA kAvya-kalA, citrakalA Adi kalAoM kA dhyeya hotA hai| isakA yaha artha nahIM ki zrRMgArarasa kA varNana kAvya meM tyAjya hai| apanI sImA meM rahane vAlA zRMgAra rasa kAvyopayukta bana sakatA hai, vaha viSa tabhI banatA hai, jaba apanI sImA kA atikramaNa kara detA hai| sudarzana carita meM bhAva-tattva bahuta sundara rUpa meM gUMthA gayA hai athavA yoM kahanA cAhie ki sudarzana carita eka bhAva-tattva-pradhAna kAvya hI hai| AcArya bhikSa ne apane jIvana meM jo kucha dekhA, sunA, parakhA aura anubhava kiyA, usI kA eka bRhad bhAva-citra isa adbhuta kalAkRti ke sAtha prastuta huA hai| kusatI ke varNana aura kAmAtura abhayA kI manodazA ke citraNa meM unhoMne jina kaTu satyoM kA rahasyodghATana kiyA hai, ve padya sirpha pada nahIM hai, jAjvalyamAna bhAva-sphuliMga haiM / ve antaratama ko vedha dene vAle vyaMga-bANa haiN| ve tathAkathita zIla kI viDambanA karane vAloM kI kutsita vRttiyoM ke prati Abhyantarika TIsa ke paricAyaka haiN| unakA pratyeka zabda zIla kI oTa meM poSita hone vAle bhraSTAcAra para eka karArA prahAra hai / vicAroM kI draDhimA dRr3hatama zabdoM kA Azraya pAkara nikhara uThI hai| sadhe hue zabda, lokajanIna saraNi aura zRMkhalA bhAvakrama ne eka adbhuta prabhAvotpAdakatA utpanna kara dI hai| ___ sudarzana carita meM kalpanA-tattva-kalpanA kA kArya hai-anubhUti ke prakAzana meM sahAyatA denA / kabhI-kabhI kavi kalpanA ko itanI adhika pradhAnatA de detA hai ki bhAva gauNa ho jAtA hai| aisI kalpanA hRdaya meM rasa-saMcAra nahIM krtii| saMskRta ke eka kavi ne kisI rAjA ke yaza kA varNana karate hue kahA hai-"rAjan ! Apake yaza kI dhavalimA ko cAroM tarapha phailatA dekhakara mujhe AzaMkA ho gaI ki isa dhavalatA se kahIM mere priyatamA ke keza bhI dhavala (sapheda) na ho jaae|" isameM kalpanA ko khIMcakara itanA tAna diyA gayA hai ki ha~sI Ane ke atirikta rAjA ke pauruSa ke sambandha meM hRdaya meM kisI prakAra ke bhAva kI utpatti nahIM hotii| yahA~ kalpanA bhAva ko sahArA dene ke lie nahIM AI, balki apanA hI khilavAr3a dikhAne ke lie AI hai| uparokta udAharaNa meM kalpanA bhAva ko pheMkakara Age nikala gaI hai| isa prakAra kI kalpanA ko 'UhA' kahA jAtA hai| UhAtmaka kAvya meM vaha zakti nahIM hotI, jisase hRdaya meM kisI prakAra kI hilora paidA ho sake / AcArya bhikSa ne apane kAvya meM kalpanA ko itanA mahatva nahIM diyA jisase bhAva gauNa ho jAe / sudarzana carita ke AdyopAnta pArAyaNa se aisA eka bhI udAharaNa upalabdha nahIM hotA, jahA~ kalpanA kI daur3a bhAva se Age nikala gaI ho / kahanA to yoM cahie ki kalpanA ke prayogoM meM unhoMne kRtrima prayAsa kiyA hI nhiiN| sahaja bhAvanA se udbhuta kalpanAoM kA eka aisA sundara sUtra unake kAvya meM milatA hai jo ki vAstavikatA se anusyUta hai| nArI ke lie para-puruSa ko 'lahasuna' kI upamA dekara unhoMne apane sahaja, svAbhAvika kalpanA-prayoga kA paricaya diyA hai| isI prakAra kusatI ke lie 'joMka', 'madana tAlAba' Adi upamAe~ dekara apanI kuzala pratibhA ko vyakta kiyA hai| AcArya bhikSu kI ye loka-janIna kalpanAe~ aura upamAe~ kAvya-kSetra meM anyatra durlabha haiM / saphala kavitva bhI vahI hai, jo kalpanA kI havAI ur3Ana na bharakara loka-mAnasa kA sparza kre| sudarzana carita meM buddhi-tatva-kAvya meM buddhitattva kalpanA kI taraha bhAva ko sahArA dene ke lie gauNa rUpa se rahatA hai| isakA prayoga svatantra rUpa se kAvya meM nahIM kiyA jAtA hai| darzanazAstra meM to kaI bAra buddhi kI avahelanA kara dI jAtI hai| isIlie zeksapiyara ne kavi ko unmatta kI eka koTi meM rakhA hai| romana kavi va samIkSaka hAresa likhatA hai yA to yaha koI pAgala hai yA kavi hai| yaha atizayokti ho sakatI hai para kavi bauddhika sImAoM se ba~dhA nahIM hotaa| isalie kahA-'nirbandhAH kavayaH' / jo loga tAkika haiM, unheM prAyaH kAvya pasanda nahIM AtA kyoMki Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAnI kAvya paramparA meM sudarzana carita 1 kAvya meM hRdaya-pakSa kI hI pradhAnatA rahatI hai na ki mastiSka pakSa ko koI bhI mahAna kavi buddhimattA kA camatkAra dikhAne ke lie kAvya likhane meM pravRtta nahIM hotA para isakA artha yaha nahIM ki kAvya meM buddhitattva kA praveza hI niSiddha hai| bhAvoM ke prakAzana meM kabhI-kabhI asaMgati raha jAtI hai| vahA~ buddhi kA sahArA lekara hI asaMgati ko dUra kiyA jAtA hai / kavi ko isa bAta kA sadA dhyAna rahatA hai ki maiM koI aisI bAta nahIM kaha dU~ jise par3ha yA sunakara loga kaheM - yaha kaise ho sakatA hai ? isa vicAra se vaha apanI bAta ko isa DhaMga se kahatA hai ki jisase usakA kathana buddhi-saMgata ho jaae| basa, buddhi kA kAvya meM itanA meM hI sthAna hai / sudarzana carita kA adhyayana karane se yaha bhalI prakAra pramANita hotA hai ki AcArya bhikSu ne buddhi ko bhAva kI apekSA anAvazyaka adhika mahattva kabhI nahIM diyaa| kucha praznavAcaka prasaMgoM kA apanI bauddhika kuzalatA se sundara samAdhAna bhI kiyA hai| prazna ho sakatA hai ki kyA zUlI kA siMhAsana bana sakatA hai ? kintu isakI bhUmikA bAMdhate hue unhoMnekI 16 gItikA meM phIsa ke adbhuta camatkAroM kA varNana kara diyaa| ataH mUlI kA siMhAsana honA koI bar3I bAta nahIM / kusatI varNana ke sandarbha meM unhoMne tIkhe vyaMga-bANoM kI bauchAra karate hue bahuta hI spaSTa bAteM kahI haiN| kyoM aura kaise kA samAdhAna karane ke lie aneka ghaTanAvaliyoM ko udAharaNa rUpa meM bhI rakha diyA hai / hAtha kaMgana ko ArasI kyA ? pratyakSa ke lie pramANa kI AvazyakatA nahIM hotI ( pratyakSa kiM pramANam ) ghaTita ghaTanAvaliyoM ke udanta prazna ko utpanna hone se pahale hI samAhita kara dete haiN| isa prakAra hama dekhate haiM ki AcArya bhikSu ne buddhi tattva kA sahArA avazya liyA hai, kintu use bhAva se pramukha sthAna kabhI nahIM diyA / saba bAteM A jAtI haiM jo kisI bhAvAbhivyakti ke lie Avazyaka isalie zailI meM mukhya bAta bhASA kI rahatI hai| sudarzana-carita kI jA cukA hai| phira bhI kucha vizeSa bAteM aura haiN| bhAva kAvya kI ataH bhAva aura bhASA kA paraspara gaharA sudarzana carita meM zailI-tasya zailI meM ve hotI hai| bhAvAvyakti kA mAdhyama bhASA hai bhASA ke sambandha meM kucha prakAza pahale DAlA AtmA hai to bhASA usakA zarIra hai| bhASA bhAva ko mUrtimAn karatI hai| sambandha hai / zRMgAra rasa ke varNana meM bhASA meM komalatA rahatI hai aura vIra rasa ke varNana meM kaThoratA A jAtI hai / bhAva tabhI jAgRta hote haiM jaba unake anukUla bhASA kA prayoga kiyA jAtA hai| bar3e-bar3e kaviyoM kI bhASA meM yahI guNa vidyamAna rahatA hai / ve jAnate haiM ki kisa zabda kA kisa sthAna para prayoga karanA hai / ve jaba varSA kI nanhIM-nanhIM bUMdoM ke barasane kA varNana karate haiM to unakI padAvalI se dhvanita hone lagatA hai mAno samuca kI bUMdeM par3ane kA dhImA-dhImA zabda ho rahA hai kintu jaba ve mUsalAdhAra varSA kA varNana karate haiM taba bhASA badala jAtI hai / jahA~ eka kSudra nadI kA varNana karanA hai, vahA~ mRdu-dhvani zabdoM kI prayukti Avazyaka hai, kintu honA caahie| eka aMgreja kavi popa ne apane samAlocanA viSayaka kavitA meM itanA hI paryApta nahIM ki kisI prakAra ke karNa-na ki aise zabdoM kA prayoga ho, jinake uccAraNa mAtra se artha jahA~ varNya viSaya samudra hai, vahA~ bhASA meM garjana nibandha (Essay on Criticism) meM likhA hai ki zabdoM kA prayoga kiyA jAe, pratyuta Avazyaka hai dhvanita ho / sudarzana carita kI zailI bhAva-tatva ke ThIka anurUpa saca pAyI hai| prakRti-citraNa ke prasaMga meM jo zabdalAlitya AcArya bhikSu dvArA upanyasta huA hai usase sahaja hI vasanta kI dRsyAkRtiyoM ke sammu nAcane lagatI hai| zabdacitra aura bhAvacitra donoM hI komalatA se bhare haiN| vasanta-citraNa kI yahI komalatA saMgrAma-varNana ke samaya kaThoratA badala jAtI hai| devatAoM ke sAtha rAjA kA yuddha isa prakAra hai naeN bar3anAla / 575 rAjA taNA subhaTa chUTe, golA halakAryA, bole seTha rAjA taNA subhaTAM, tIra kabAga bAve, jANaka dala sanmukha +++++ ne gAla // hAtha leha | varSe meha // . Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 576 karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grantha : paMcama khaNDa ................................................................ seTha taNA dala Upare, rAjA taNA chUTe bANa / kokATa zabda karatA, par3e bijalI jima ANa / / sUrA subhaTa rAjArA, te huvA sAhasa dhIra / saMgrAma meM sUrA, kAnI-kAnI lAgA bar3avIra / / isa prakAra zailI tattva kI. tulA para bhI sudarzana-carita pUrNataH kharA utaratA hai| rAjasthAnI sAhitya ke kSetra meM kAvya sAhitya kI paramparA ati prAcIna hai| samaya-samaya para vibhinna kaviyoM ne apanI anubhUtiyoM ko saMjokara kAvya sAhitya ko samRddha bnaayaa| AcArya bhikSu kA 'sudarzana carita' niHsaMdeha usI kAvya-zRMkhalA kI eka kar3I hogaa| jisameM sAhitya, saMskRti, kalA aura darzana kA sundara nidarzana milatA hai| bhAva, kalpanA, buddhi aura zailI ke mUlabhUta sAhityika tattva nikaSa para yaha zata pratizata kharA utarA hai| ata: ise niHsaMkoca svatantra aura paripUrNa kAvya kI saMjJA dene meM kisI prakAra kI jhijhaka nahIM honI caahie| upasaMhAra-jIvana ke zAzvata aura maulika tathyoM kA askhalita prakaTIkaraNa AcArya bhikSa kI kAvya-sAdhanA kA sahaja guNa thaa| aneka gahana viSayoM ko sarala bhASA meM gUMthakara vyAvahArika rUpakoM dvArA hRdayaMgama kara denA unakI vilakSaNa pratibhA kA pratIka rhaa| unake sAhitya kI sarvAdhika vizeSatA yaha hai ki inhoMne sanAtana satya ko paribhASAoM ke kRtrima aura kaThora bandhanoM meM bA~dhane ko kabhI prayatna nahIM kiyaa| yahI kAraNa hai ki unakI kRtiyoM meM sAhitya svayaM mUrtimAna satya ke rUpa meM avatarita huA hai| 'sudarzana carita' isakA pramANa hai| AcArya bhikSa ne tathyoM ko tor3a-maror3akara nahIM rakhA kintu unameM apanA spaSTa cintana, sahamati aura matabheda prakaTa kiyA hai| itanA hote hue bhI unameM unakI anAgraha vRtti sAkAra hokara nikharI hai| 0000