Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ HAIRRORISMUTILLE TOMUTRITURBURI DA. kastUracanda kAsalIvAla zAstrI, ema0 e0, pI-eca0 DI0 rAjasthAnI jaina saMtoM kI sAhitya-sAdhanA bhAratIya itihAsa meM rAjasthAna kA mahattvapUrNa sthAna hai. eka ora yahA~ kI bhUmi kA kaNa-kaNa vIratA evaM zaurya ke liye prasiddha rahA hai to dUsarI ora bhAratIya sAhitya evaM saMskRti ke gauravasthala bhI yahA~ paryApta saMkhyA meM milate haiM. yadi rAjasthAna ke vIra yoddhAoM ne janmabhUmi kI rakSArtha ha~sate-ha~sate prANoM ko nyochAvara kiyA to yahA~ hone vAle sAdhu-saMtoM, AcAryoM evaM vidvAnoM ne sAhitya kI mahatI sevA kI aura apanI racanAoM evaM kRtiyoM dvArA janatA meM dezabhakti, kartavyaniSThA evaM naitikatA kA pracAra kiyA. yahA~ ke raNathambhaura kumbhalagar3ha, cittaur3a, bharatapura, mA~Dora jaise durga yadi vIratA dezabhakti evaM tyAga ke pratIka haiM to jaisalamera, nAgaura, bIkAnera, ajamera, jayapura, Amera, DUMgarapura, sAgavAr3A, ToDArAyasiMha Adi kitane hI grAma evaM nagara rAjasthAnI graMthakAroM, sAhityopAsakoM evaM santoM ke pavitra sthala haiM. inhoMne. aneka saMkaToM evaM jhaMjhAvAtoM ke madhya bhI sAhitya kI amUlya dharohara ko surakSita rakhA. vAstava meM rAjasthAna kI bhUmi pAvana evaM mahAn hai tathA usakA pratyeka kaNa vandanIya hai. rAjasthAna kI isa pAvana bhUmi para anekoM vidvAn saMta hue jinhoMne apanI kRtiyoM dvArA bhAratIya sAhitya ke bhaNDAra ko itanA adhika bharA ki vaha kabhI khAlI nahIM ho sakatA. yahA~ santoM kI paramparA calatI hI rahI, kabhI usameM vyavadhAna nahIM AyA. saguNa evaM nirguNa donoM hI bhakti kI dhArAoM ke saMta yahA~ hote rahe aura unhoMne apane AdhyAtmika pravacanoM, gIti-kAvyoM evaM muktaka chandoM dvArA jana-jAgaraNa ko uThAye rakhA. isa dRSTi se mIrA, dAdUdayAla, sundaradAsa Adi ke nAma ullekhanIya haiM. idhara jaina santoM kA to rAjasthAna saikar3oM varSoM taka kendra rahA hai. DUMgarapura, sAgavAr3A, nAgaura, Amera, ajamera, bIkAnera, jaisalamera, cittaur3a Adi ina santoM ke mukhya sthAna the, jahA~ se ve rAjasthAna meM hI nahIM kintu bhArata ke anya pradezoM meM bhI vihAra karake apane jJAna evaM AtmasAdhanA se jana-sAdhAraNa kA jIvana U~cA uThAne kA prayAsa karate. ye santa vividha bhASAoM ke jJAtA hote the tathA bhASA-vizeSa se kabhI moha nahIM rakhate the. jisa kisI bhASA meM janatA dvArA kRtiyoM kI mAMga kI jAtI usI bhASA meM ve apanI lekhanI calAte tathA use apanI AtmAnubhUti se pariplAvita kara dete. kabhI ve rAsa evaM kathA-kahAnI ke rUpa meM tathA kabhI phAgu, beli, zataka evaM bArahakhar3I ke rUpa meM pAThakoM ko adhyAtma-rasa pAna karAyA karate. saMskRta, prAkRta, apabhraza, hindI, rAjasthAnI evaM gujarAtI Adi sabhI bhASAe~ inakI apanI bhASA rahIM. prAntavAda ke jhagar3e meM ve kabhI nahIM par3e, kyoMki ina santoM kI sAhityaracanA kA uddezya sadaiva hI Atma unnati evaM janakalyANa rahA. lekhaka kA apanA vizvAsa hai ki veda, smRti, upaniSad purANa, rAmAyaNa evaM mahAbhArata kAla ke RSiyoM evaM santoM ke pazcAt bhAratIya sAhitya kI jitanI sevA evaM usakI sarakSA jaina santoM ne kI hai utanI adhika sevA kisI sampradAya athavA dharma ke sAdhuvarga dvArA nahIM ho sakI hai. rAjasthAna ke ina santoM ne svayaM to vividha bhASAoM meM saikar3oM hajAroM kRtiyoM kA sarjana kiyA hI kintu apane pUrvavartI AcAryoM, sAdhuoM, kaviyoM evaM lekhakoM kI racanAoM ko bhI bar3e prema zraddhA evaM utsAha se saMgraha kiyA. eka-eka graMtha kI anekAneka pratiyA~ likhavA kara vibhinna graMtha-bhaNDAroM meM virAjamAna kI aura janatA ko unheM par3hane evaM svAdhyAya ke liye protsAhita kiyA. rAjasthAna ke Aja saikar3oM hastalikhita graMthabhaNDAra unakI sAhitya-sevA ke jvalaMta udAharaNa haiM. jaina santa sAhitya-saMgraha kI dRSTi se kabhI jAtivAda evaM sampradAya ke cakkara meM nahIM par3e kintu jahA~ se bhI acchA evaM JILIARY Fami SAHISHVATION Jain Education ..Nilimultimemium /itm/little-UMIIMIMR. JIM AHITIJIM dmmmm...mmmm.anam.. hum...Jillite...|Allr..
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 764 : muni zrIhajArImala smRti-grantha : tRtIya adhyAya kalyANakArI sAhitya upalabdha huA vahIM se usakA saMgraha karake zAstra-bhaNDAroM meM saMgrahIta kiyA gayA. sAhitya-saMgraha kI dRSTi se inhoMne sthAna-sthAna para graMthabhaNDAra sthApita kiye. inhIM santoM kI sAhityika sevA ke pariNAmasvarUpa rAjasthAna ke jaina graMthabhaNDAroM meM 1-2 lAkha hastalikhita graMtha aba bhI upalabdha hote haiM. graMthasaMgraha ke atirikta inhoMne jainetara vidvAnoM dvArA likhita kAvyoM evaM anya graMthoM para TIkAe~ likhIM aura unake paThana-pAThana meM sahAyatA pahu~cAI. rAjasthAna ke jainagraMtha-bhaNDAroM meM akele jaisalamera ke jaina graMtha-saMgrahAlaya hI aise saMgrahAlaya haiM jinakI tulanA bhArata ke kisI bhI prAcIna evaM bar3e se bar3e graMtha-saMgrahAlaya se kI jA sakatI hai. unameM adhikAMza tAr3apatra para likhI huI pratiyAM haiM aura ve sabhI rASTra kI amUlya saMpatti haiM. tAr3apatra para likhI huI itanI prAcIna pratiyAM anyatra milanA sambhava nahIM hai. zrI jinacandra sUri ne saMvat 1467 meM bRhad jJAnabhaNDAra kI sthApanA karake sAhitya kI saikar3oM amUlya nidhiyoM ko naSTa hone se bacAyA. jaisalamera ke ina bhaNDAroM ko dekhakara karnala TADa, DA. bUhara, DA0 jaikobI jaise pAzcAtya vidvAn evaM bhANDArakara, dalAla, jaise bhAratIya vidvAn Azcaryacakita raha gaye. droNAcAryakRta opaniyukti vRtti kI isa bhaNDAra meM sabase prAcIna prati hai jisakI saMvat 1117 meM pAhila ne pratilipi kI thI.' jainAgamoM evaM graMthoM kI pratiyoM ke atirikta daNDi kavi ke kAvyAdarza kI saMvat 1161 kI, mammaTa ke kAvya-prakAza kI saMvat 1215 kI, rudraTa kavi ke kAvyAlaMkAra para nami sAdhu kI TIkA sahita saMvat 1206, evaM kuttaka ke vakroktijIvita kI 14vIM zatAbdI kI mahattvapUrNa pratiyAM saMgrahIta kI huI haiM. vimala sUri kRta prAkRta ke mahAkAvya paumacariya kI saMvat 1204 kI jo prati hai vaha saMbhavata: aba taka upalabdha pratiyoM meM prAcInatama prati hai. isI taraha udyotana sUrikRta kuvalayamAlA kI prati bhI atyadhika prAcIna hai jo saMvat 1261 kI likhI huI hai. kAlidAsa, mAgha, bhAravi, harSa, halAyudha, bhaTTI Adi mahAkaviyoM dvArA racita kAvyoM kI prAcInatama pratiyA~ evaM unakI TIkAe~ yahA~ ke bhaNDAroM ke atirikta Amera, ajamera, nAgaura, bIkAnera ke bhaNDAroM meM bhI saMgrahIta haiM. nyAyazAstra ke granthoM meM sAMkhyatattvakaumudI, pAtaMjalayogadarzana, nyAyabindu, nyAyakaMdalI, khaMDana-khaMDakhAdya, gotamIya nyAyasUtravRtti Adi kI kitanI hI prAcIna evaM sundara pratiyAM jaina saMtoM dvArA pratilipi kI huI ina bhaNDAroM meM saMgrahIta haiM. nATaka sAhitya meM mudrArAkSasa, beNIsaMhAra, anargharAghava evaM prabodhacandrodaya ke nAma ullekhanIya haiM. jainasaMtoM ne kevala saMskRta evaM prAkRta sAhitya ke saMgraha meM hI ruci nahIM lI kintu hiMdI evaM rAjasthAnI racanAoM ke saMgraha meM bhI utanA hI prazaMsanIya parizrama kiyA. kabIradAsa evaM unake paMtha ke kaviyoM dvArA likhA huA adhikAMza sAhitya Aja Amera zAstrabhaNDAra meM milegA. isI taraha pRthvIrAja rAso, vIsaladeva rAso kI mahattvapUrNa pratiyAM bIkAnera evaM koTA ke zAstra-bhaNDAroM meM saMgrahIta haiM. kRSNa-rukmaNibeli, rasikapriyA evaM vihArIsatasaI kI to gadyapadya TIkA sahita kitanI hI pratiyA~ ina bhaNDAroM meM khoja karane para prApta huI haiM. rAjasthAna ke ye jaina saMta sAhitya ke sacce sAdhaka the. AtmaciMtana evaM AdhyAtmika carcA ke atirikta inheM jo bhI samaya milatA, ve usakA pUrA sadupayoga sAhityaracanA meM karate the. ve svayaM graMtha likhate, dUsaroM se likhavAte evaM bhaktoM ko likhavAne kA upadeza dete. apanI racanAoM ke anta meM isa taraha ke kArya kI atyadhika prazaMsA karate. isake do udAharaNa dekhiye 1. jo paDhai paDhAvai eka cittu, sai lihai lihAvai jo Nirutta / zrAyaNNaI maNNaiM jo pasatthu, paribhAvai ahiNisu eu satthu / jippai Na kasAyahi iMdiehiM, to liyai Na so pAsaMDiehi / taho dukkiya kammu asesu jAi, so lahai mokkha sukkhabhAvai ||-shriicndr kRta ratnakaraNDa 2. manohAra prabandha e guthyo kari viveka / pradya mana guNa sUtrikarI, saba vana kusuma aneka // 10 // 1. saMvat 1197 maMgala mahAzrI ||6|| pAhilena likhitam maMgala mahAzrI. Papelibrary.org Jain Education Intematona
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ Jain Education Inter DA0 kastUracanda kAsalIvAla : rAjasthAnI jaina saMtoM kI sAhitya-sAdhanA : 765 bhavINa guNi kaMThi karo, eha apUrava hAra / ghari maMgala lakSmI ghaNI, puNya taNo nahiM pAra ||11|| bhaNi bhaNAti sAMbhali, likhi likhAvai eha / devendra kIrti gacchatI kahi, svarga mukti lahi teha | - bha0 devendra kIrti kRta pradyumnaprabandha isI taraha kavi sadhAru ne to graMtha ke par3hane par3hAne likhane aura likhavAne kA jo phala batalAyA hai vaha aura bhI AkarSaka hai : pehu caritu jo koha, sonara svarga devatA ho / haluvai dharmma khapai so deva, mukati varaMgaNi mAgai emba // 667 // jo phuNi sui manaha dhari bhAu, asubha karma te dUri hi jAi / deva paradavaNu // mahAguNa rAthu | jora vakhANai mANusu kavaNu, tahi kahu tUsaha aru likhi jo likhiyAbai sAdhu, so sura hoi jora paDhAi guNa kiu vilaDa, so nara pAvai yahu cariMtu puMna bhaMDArU, jo varu tahi paradamaNu tuhI phala, deha, saMpati kaMcaNa bhalau || 668 || paDhai su nara maha sAru / putru avaru jasu hoI // 700 // graMthoM kI pratilipi karane meM bar3A parizrama karanA par3atA thA. zuddha pratilipi karanA, sundara evaM suvAcya akSara likhanA evaM dina bhara kamara jhukAye graMthalekhana kA kArya pratyeka ke liye saMbhava nahIM thA. use to santa evaM saMyamI vidvAn hI sampanna kara sakate the. isaliye ve grantha ke anta meM kabhI-kabhI usakI surakSA ke liye nimna zabdoM meM pAThakoM kA dhyAna AkarSita kiyA karate the. bhagnapRSTi kaTigrIvA, vakradRSTiradho mukham / ka ena likhitaM zAstraM vAle paripAlayet // ina saMtoM ke surakSA ke vizeSa niyamoM ke kAraNa rAjasthAna meM graMthoM kA eka vizAla saMgraha milatA hai. kitane hI graMthasaMgrahAlaya to aba bhI aise haiM jinakI kisI bhI vidvAn dvArA chAnabIna nahIM kI gaI hai. lekhaka ko rAjasthAna ke graMthabhaNDAroM para zodha nibandha likhane ke avasara para rAjasthAna ke 100 bhI se adhika bhaNDAroM ko dekhane kA saubhAgya prApta ho cukA hai. yadi muslimayuga meM dharmAnya zAsakoM dvArA isa zAstra bhaNDAroM kA vinAza nahIM kiyA jAtA evaM hamArI hI lAparavAhI se saikar3oM hajAroM graMtha cUhoM, dImaka evaM zIna se naSTa nahIM hote to patA nahIM Aja kitanI adhika saMkhyA meM ina bhaNDAroM meM graMtha upalabdha hote ! phira bhI jo kucha avaziSTa haiM unakA hI yadi vividha dRSTiyoM se adhyayana kara liyA jAve, unakI samyak rIti se graMthasUciyAM prakAzita kara dI jAveM tathA pratyeka adhyayanazIla vyakti ke liye ve sulabha ho sakeM vo hamAre AcAryoM, sAdhuoM evaM kaviyoM dvArA kI huI sAhitya-sAdhanA kA vAstavika upayoga ho sakatA hai. jaisa mera, nAgaura, bIkAnera,purU, Amera, jayapura, ajamera, bharatapura, kAmA Adi sthAnoM ke saMgrahIta paMcabhaNDAroM kI Adhunika paddhati se vyavasthA honI cAhie. unheM risarca keMdra banA diyA jAnA cAhiye jisase prAkRta, apabhraMza, saMskRta, hindI evaM rAjasthAnIya bhASA para risarca karane vAle vidyArthiyoM dvArA unakA sahI rUpa se upayoga kiyA jA sake. kyoMki ukta sabhI bhASAoM meM likhita adhikAMza sAhitya rAjasthAna ke ina bhaNDAroM meM upalabdha hotA hai. yadi tADapatra para likhI huI prAcInatama pratiyA~ jaisalamera ke graMtha bhaNDAroM meM saMgrahIta haiM to kAgaja para likhI huI saMvat 1319 kI sabase prAcIna prati jayapura ke zAstra bhaNDAra meM saMgrahIta haiM. abhI kucha varSa pUrva jayapura ke eka bhaNDAra meM hindI kI eka atyadhika prAcIna kRti jinadatta caupaI ( racanA kAla saM0 1354) upalabdha huI hai jo hindI bhASA kI eka anupama kRti hai. Tala Gorg
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 566 : muni zrIhajArImala smRti-grantha : caturtha adhyAya Awwwwwwwww prasannatA kI bAta hai ki idhara 10-15 varSoM se bhArata ke vibhinna vizvavidyAlayoM meM jaina sAhitya para bhI risarca kiyA jAnA prArambha huA hai. vidyArthiyoM kA udhara aura bhI adhika jhukAva ho sakatA hai yadi hama ina bhaNDAroM ko zodhakendra (Research Centres) ke rUpa meM parivartita kara deM aura unako apane zodhaprabandha likhane meM pUrI suvidhAeM pradAna kareM. aba yahAM rAjasthAna ke kucha pramukha santoM kI bhASAnusAra sAhityika sevAoM para prakAza DAlA jA rahA hai : prAkRta-apabhraMza sAhitya jambUdvIpapaNNatti ke racayitA AcArya padmanaMdi rAjasthAnI santa the. isameM 2386 prAkRta gAthAe~ haiM jinameM jambUdvIpa kA varNana kiyA gayA hai. prajJapti kI racanA vArA [koTA] nagara meM huI thI. una dinoM mevAr3a para rAjA zakti yA sakti kA zAsana thA aura vArAM mevAr3a ke adhIna thA. graMthakAra ne apane Apako vIranaMdi kA praziSya evaM balanaMdi kA ziSya likhA hai. haribhadra sUri rAjasthAna ke dUsare santa the jo prAkRta evaM saMskRta bhASA ke jabardasta vidvAn the. inakA sambandha cittaur3a se thA. AgamagraMthoM para unakA pUrNa adhikAra thA. inhoMne anuyogadvAra sUtra, Avazyaka sUtra, dazavakAlika sUtra, nandIsUtra, prajJApanA sUtra Adi Agama-graMthoM para saMskRta meM vistRta TIkAe~ likhIM aura unake svAdhyAya meM vRddhi kI. nyAyazAstra ke ye prakANDa vidvAn the. inhoMne anekAnta-jayapatAkA, anekAntavAdapraveza jaise dArzanika graMthoM kI racanA kI. samarAiccakahA prAkRtabhASA kI inakI sundara kathAkRti hai jo gadya-padya donoM meM hI likhI huI hai. isameM 6 prakaraNa haiM jinameM paraspara virodhI do puruSoM ke sAtha-sAtha calane vAle 6 janmAntaroM kA varNana kiyA gayA hai. isakA prAkRtika varNana evaM bhAvacitraNa donoM hI sundara haiM. dhUrtAkhyAna bhI inakI acchI racanA hai. haribhadra sUri ke yogabindu evaM yogadRSTisamuccaya bhI darzanazAstra kI acchI racanAe~ mAnI jAtI haiM. mahezvara sUri bhI rAjasthAnI santa the. inakI prAkRta bhASA kI jJAnapaJcamIkahA tathA apabhraMza kI 'saMyamamaMjarIkahA' prasiddha racanAeM haiM. jaina dRSTikoNa se likhI gaI, donoM hI kRtiyoM meM kitanI hI sundara kathAe~ haiM. jJAnapaMcamIkahA meM jayasena, naMda, bhadrA, vIra, kamala guNAnurAga, vimala, dharaNa, devI aura bhaviSyadatta kI kathAeM haiM. kathAeM sundara, rocaka evaM dhArApravAha meM varNita haiM tathA eka bAra prArambha karane ke pazcAt use chor3ane ko mana nahIM cAhatA. apabhraza ke prasiddha kavi hariSeNa bhI cittaur3a ke nivAsI the. inake pitA kA nAma govarddhana thA. dhakkar3a unakI jAti thI tathA zrI ujapura se unakA nikAsa huA thA. inhoMne apanI kRti 'dhammaparikkhA' saMvat 1044 meM acalapura meM samApta kI thI. dhammaparikkhA apabhraza kI sundara kRti hai jisakI 11 saMdhiyoM meM 100 kathAoM kA varNana kiyA gayA hai. yaha kathA-kRti jaina samAja meM bahuta priya rahI. rAjasthAna meM isakA vizeSa pracAra thA. isalie yahA~ ke kitane hI graMthabhaNDAroM meM isa kRti kI pANDulipiyAM milatI haiM. dhammaparikkhA ke atirikta rAjasthAna ke graMtha-saMgrahAlayoM meM apabhraMza bhASA kI 100 se bhI adhika racanAe~ milatI haiM. svayambhU, puSpadanta, vIra, nayanandi, siMha, lakSmaNa [lAkhU] raidhU Adi kaviyoM kI racanAeM rAjasthAna meM vizeSa rUpa se priya rahI haiM. yahA~ ke bhaTTArakoM evaM yatiyoM ne apabhraza kRtiyoM kI pratilipiyA~ karavA kara bhaNDAroM meM sthApita karane meM vizeSa ruci lI aura yaha paramparA 15 vIM zatAbdI se 17 vIM zatAbdI taka adhika rahI. apabhraza kI ina kRtiyoM ke liye jayapura, Amera evaM nAgaura ke bhaNDAra vizeSata: ullekhanIya haiM. apabhraza sAhitya kA adhikAMza bhAga inhIM bhaNDAroM meM saMgrahIta hai.' saMskRta sAhitya rAjasthAna ke adhikAMza saMta saMskRta ke bhI vidvAn the. saMskRta sAhitya se unheM vizeSa ruci thI aura isa bhASA meM unhoMne zrAvakoM ke liye purANa, kAvya, caritra, kathA, stotra evaM pUjA sAhitya kA bhI sRjana kiyA thA. 17 vIM zatAbdI 1. apabhraMza granthoM ke paricaya ke liye dekhiye lekhaka dvArA saMpAdita 'prazastisaMgraha'. * * * * * * * swamirmware 8.00 . . . . . . . dia . . . . . . . . . .iA... . . . . . . Jain . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ... . ...............ITT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . " . . . . . . ... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . T TTTEDi..............iiiiiiiiTVINDImplibrary.org .. .
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ DA0 kastUracanda kAsalIvAla : rAjasthAnI jaina saMtoM kI sAhitya-sAdhanA : 767 taka saMskRta racanAoM ko par3hane kI janasAdhAraNa meM vizeSa ruci rahI, isIlie prAkRta evaM apabhraza graMthoM para bhI saMskRta meM TIkAe~ evaM TippaNa likhe jAte rahe. kisI viSaya para yadi navIna racanAoM kA likhA jAnA saMbhava nahIM huA to prAcIna sAhitya kI pratilipiyA~ karavA kara bhaNDAroM meM rakhI gayI. rAjasthAna ke siddharSi saMbhavataH prathama jaina saMta the jinhoMne upadezamAlA para saMskRtaTIkA likhI aura 'upamitibhavaprapaMca kathA' ko saMvat 662 meM samApta kiyA. candrakevalicarita inakI eka aura racanA hai jise inhoMne saMvat 974 meM pUrNa kiyA thA. 12 vIM zatAbdI meM hone vAle AcArya hemacandra se bhI rAjasthAnI janatA kama upakRta nahIM hai. inake dvArA likhe huye sAhitya kA isa pradeza meM vizeSa pracAra rahA. yahI kAraNa hai unake dvArA nibaddha sAhitya donoM hI sampradAyoM ke zAstrabhaNDAroM meM samAna rUpa se pAyA jAtA hai. hemacandrAcArya saMskRta ke udbhaTa vidvAn the aura unhoMne jo kucha isa bhASA meM likhA vaha pratyeka dRSTi se mahattvapUrNa hai. 15 vIM zatAbdI meM rAjasthAna meM bhaTTAraka sakalakIrti kA udaya vizeSa rUpa se ullekhanIya hai. sakalakIrti saMskRta ke prakAMDa vidvAna the. ye pahile muni the aura bAda meM inhoMne apane Apako bhaTTAraka ghoSita kiyA thA tathA saMvat 1462 meM galiyAkoTa meM eka bhaTTAraka gAdI kI sthApanA kI. inhoMne 28 se bhI adhika saMskRta racanAyeM likhI jo rAjasthAna ke vibhinna graMthabhaNDAroM meM upalabdha hotI haiM. sakalakIti ke pazcAt unakI paramparA meM hone vAle bhaTTAraka bhuvanakIrti, brahma jinadAsa, bhaTTAraka jJAnabhUSaNa, vijayakIti zubhacanda, sakalabhUSaNa, sumatikIrti, vAdibhUSaNa Adi aneka ziSya saMskRta ke prasiddha vidvAn the. ina santoM ne saMskRta bhASA ke kitane hI graMtha likhe, zrAvakoM se Agraha karake graMthoM kI pratilipiyA~ karavAI aura zAstra-bhaNDAroM meM virAjamAna kI. brahma jinadAsa kI 12 se adhika racanAe~ milatI haiM jinameM rAmacarita [padmapurANa], harivaMzapurANa evaM jambUsvAmIcarita ke nAma ullekhanIya haiM. bhaTTAraka jJAnabhUSaNa kI akelI tattvajJAnataraMgiNI [saM0 1560] unakI saMskRta kI vidvattA ko batalAne ke liye paryApta hai. zubhacandra to apane samaya ke prasiddha bhaTTAraka the. inakI saMskRta racanAe~ prArambha se hI lokapriya rahI haiM. inakI 24 saMskRta racanAe~ to upalabdha ho cukI haiM. ye SaTbhASAkavicakravartI kahalAte the. tathA vividha-vidyAdhara [zabdAgama, yuktyAgama tathA paramAgama ke jJAtA the. inakI prasiddha kRtiyoM meM candraprabhacaritra, karakuNDacaritra, kAttikeyAnuprekSA TIkA, jIvandharacarita, pAMDavapurANa, zreNikacaritra, cAritrazuddhividhAna Adi ke nAma ullekhanIya haiM. AcArya somakIrti 15 vIM zatAbdI ke udbhaTa vidvAn the. ye kASThAsaMgha meM honevAle 87 veM bhaTTAraka the tathA bhImasena ke ziSya the. inhoMne saMskRta bhASA meM saptavyasanakathA, pradyumnacaritra, evaM yazodharacaritra racanAe~ kI. tInoM hI lokapriya racanAe~ haiM aura zAstrabhaNDAroM meM milatI haiM. hindI ke prasiddha vidvAn bra0 rAyamalla ne bhaktAmarastotra kI vRtti likhakara apanI saMskRtavidvattA kA paricaya diyA. bra. kAmarAja ne sakalakIrti ke AdipurANa ko dekhakara saM0 1560 meM jayapurANa kI racanA kI. senagaNa ke prasiddha bhaTTAraka somasena ne varATa nagara meM zaka saMvat 1656 meM padmapurANa kI racanA kI. Ayurveda ke prasiddha graMtha yogacintAmaNi ke saMgrahakartA the nAgapurIya tapogaccha ke saMta harSakIti sUri. isa graMtha kA dUsarA nAma vaidyakasArasaMgraha bhI hai. isa graMtha kI pratiyA~ rAjasthAna ke bahuta se bhaNDAroM meM upalabdha hotI haiM. 15 vIM zatAbdI meM jinadattasUri ne jaisalamera meM bRhad jJAnabhaNDAra kI sthApanA kI. ye saMskRta ke acche vidvAn the. inake ziSya kamalasaMyamopAdhyAya ne saMvat 1544 meM uttarAdhyayana para saMskRta TIkA likhI. inake atirikta jaisalamera meM aura bhI kitane hI santa huye jo saMskRta ke acche vidvAn the. idhara Amera, jayapura, zrImahAvIrajI, ajamera evaM nAgaura bhI bhaTTArakoM ke kendra rahe. ye adhikAMza bhaTTAraka saMskRta ke vidvAn hote the. inake dvArA likhavAye bahuta se graMtha rAjasthAna ke kitane hI bhaNDAroM meM upalabdha hote haiM. hindI va rAjasthAnI sAhitya rAjasthAna meM hindI evaM rAjasthAnI bhASA meM kAvyaracanA bahuta pahile se prArambha ho gaI thI. janasAdhAraNa kI isa bhASA kI ora ruci dekhakara jaina santoM ne hindI evaM rAjasthAnI bhASA ko apanA liyA aura isameM choTI racanAe~ * * * * -- . . . . . . / . . . . . . . . . . . . . . . . Jain Educa . O . . . . . . I !!! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ........... paideubary.org ...........TTTTTTy.org . . . . . . . . . . . .
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 018 : muni zrIhajArImala smRti-grantha : caturtha adhyAya likhI jAne lagI. yadyapi 17-18 vIM zatAbdI taka apabhraza meM kRtiyAM likhI jAtI rahIM evaM saMskRtagraMthoM ke paThanapAThana meM janatA kI utanI hI ruci banI rahI jitanI pahile thI, kintu 13-14 vIM zatAbdI se hI janasAdhAraNa kI ruci hindI racanAoM kI ora bar3hatI gayI aura usameM naye-naye graMtha likhe jAte rahe aura unheM zAstra-bhaNDAroM meM virAjamAna kiyA jAtA rahA. rAjasthAna meM hindI kA prathama santa kavi kauna thA, yaha to abhI khoja kA viSaya hai aura isameM vidvAnoM ke vibhinna mata ho sakate haiM, lekina itanA avazya hai ki yahA~ 13 vIM zatAbdI se apabhraMza racanAoM ke sAthasAtha hindI racanAyeM bhI likhI jAne lagIM. rAjasthAna meM jana santoM ne hindI ko usa samaya apanAyA thA jaba isa bhASA meM likhanA vidvattA se pare mAnA jAtA thA tathA ise saMskRta ke vidvAn dezI bhASA kaha kara sambodhita kiyA karate the. kintu jaina santoM ne unakI kucha bhI paravAha nahIM kI aura janasAdhAraNa kI icchA evaM anurodha ko dhyAna meM rakha kara hindI sAhitya kA sarjana karate rahe. pahile yaha kArya choTI-choTI racanAoM se prArambha kiyA gayA phira rAsa, carita, beli, phAgu, purANa evaM kAvya likhe jAne lage. 14 vIM zatAbdI meM likhA huA jinadatta caupaI hindI kA sundara kAvya hai jo kucha hI samaya pahile jayapura ke eka jaina bhaNDAra meM upalabdha huA hai. pada stavana evaM stotra bhI khUba likhe jAne lage. phira vyAkaraNa, chaMda, alaMkAra, vaidyaka, gaNita, jyotiSa, nIti, aitihAsika aupadezika, saMvAda Adi viSayoM ko bhI nahIM chor3A gayA aura inameM acchA sAhitya likhA gayA. hindI evaM rAjasthAnI bhASA kA yaha sArA sAhitya rAjasthAna ke zAstrabhaNDAroM meM saMgrahIta hai. hindI evaM rAjasthAnI meM likhA huA ina santoM kA sAhitya abhI ajJAta avasthA meM par3A huA hai aura usa para bahuta kama prakAza DAlA jA sakA hai. rAjasthAna meM saikar3oM jaina saMta huye haiM jinhoMne pratyakSa yA apratyakSa rUpa se sAhitya kI mahatI sevA kI hai. lekina hama pramAdavaza unakI amUlya sevAoM ko bhUlA baiThe haiM. aba sAhitya ko zAstra-bhaNDAroM meM athavA AlmAriyoM meM baMda karake rakhane kA samaya nahIM hai kintu use vinA kisI Dara athavA hicakicAhaTa ke vidvAnoM evaM pAThakoM ke sAmane rakhane kA hai. bharatezvara bAhubali rAsa saMbhavataH prathama rAjasthAnI kRti hai jo jaina santa zAlibhadra sUri dvArA 13 vIM zatAbdI meM likhI gayI. isameM prathama tIrthaMkara RSabhadeva ke putra bharata evaM bAhubalI ke jIvana kA saMkSipta citraNa hai. bharata evaM bAhubalI ke yuddha kA rocaka varNana hai. isake pazcAt vijayasena sUri kA revaMtagirirAsa (saM0 1288) sumatigariNa kA neminAtha rAsa (saM0 1270) vinayaprabha kA gautama rAsa (saM0 1412) Adi kitane hI rAsa likhe gaye. 15 vIM zatAbdI se to hindI evaM rAjasthAnI sAhitya meM racanAoM kI eka bAr3ha-sI AgayI. bhaTTAraka sakalakIti ne saMskRta meM racanAeM nibaddha karane ke sAtha-sAtha kucha racanAeM rAjasthAnI bhASA meM bhI likhI, jisase usa samaya kI sAhityika ruci kA patA lagatA hai. sakalakIrti kI rAjasthAnI racanAoM meM ArAdhanA-pratibodhasAra, muktAvaligIta, NamokAragIta, sArasikhAmaNirAsa Adi ke nAma ullekhanIya haiM. sakalakIti ke eka ziSya brahma jinadAsa ne 60 se bhI adhika racanAe~ likhakara hindI sAhitya meM eka nayA udAharaNa prastuta kiyA. ina racanAoM meM kitanI hI racanAyeM to tulasIdAsa kI rAmAyaNa se bhI adhika bar3I haiM. inakI rAma-sItA ke jIvana para bhI eka se adhika racanAeM haiM. brahma jinadAsa kI abataka 33 rAsA graMtha 2 purANa, 7 gota evaM stavana, 6 pUjAeM evaM 7 sphuTa racanAeM upalabdha ho cukI haiM. ina racanAoM meM rAmasItArAsa, zrIpAlarAsa, yazodhararAsa, bhaviSyadatta rAsa, paramahaMsarAsa, harivaMzapurANa, AdinAtha purANa Adi ke nAma ullekhanIya haiM. bhaTTAraka sakalakIti kI ziSya-paramparA meM hone vAle sabhI bhaTTArakoM ne hindI bhASA meM racanAe~ likhane meM paryApta ruci lI. kharatara gaccha ke AcArya jinarAjasUri ke ziSya mahopAdhyAya jayasAgara 15-16 vIM zatAbdI ke vidvAn the. inhoMne rAjasthAnI bhASA meM 32 se bhI adhika racanAyeM likhIM jinameM vinatI, stavana evaM stotra Adi haiM. RSivarddhana sUri kI naladamayantIrAsa [saM0 1512] pramukha racanA hai. matisAgara 16 vIM zatAbdI ke vidvAn the. rAjasthAnI bhASA meM inakI kitanI hI racanAeM upalabdha haiM jinameM dhannArAsa [saM01514] neminAtha vasaMta, mayaNarehArAsa, ilAputra caritra, neminAthagIta Adi ke nAma ullekhanIya haiM. AM an Jain Ede 97 DANDrary.org
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ DA. kastUracanda kAsalIvAla : rAjasthAnI jaina saMtoM kI sAhitya-sAdhanA : 766 brahma bUcarAja 16 vIM zatAbdI ke prasiddha kavi the. mayaNa-jujjha inakI prathama racanA thI jo inhoMne saMvat 1584 meM samApta kI thI. inake anya graMthoM meM santoSa-tilaka jayamAla, cetana pudgaladhamAla Adi ullekhanIya racanAeM haiM. ye donoM hI rUpaka racanAeM haiM jo nATaka sAhitya ke antargata AtI haiM. santa vidyAbhUSaNa rAmasena paramparA ke yati the. inhoMne sojata nagara meM bhaviSyadatta rAsa ko saMvat 1600 meM samApta kiyA thA. dharmasamudra gaNi khataragacchIya vivekasiMha ke ziSya the jinhoMne 'sumitra kumArarAsa' ko jAlaura meM saMvat 1567 meM tathA 'prabhAkara guNAkara caupaI' ko saMvat 1573 meM mevAr3a pradeza meM samApta kiyA hai. zakuMtalA rAsa inakI bahuta choTI racanA hai jo saMbhavata: isa taraha kI prathama racanA hai. pAvacaMdra sUri apane samaya ke prabhAvazAlI santa kavi the. inhoMne 50 se adhika racanAeM rAjasthAnI bhASA ko samarpita karake sAhityasevA kA sundara udAharaNa upasthita kiyA. inakA janma saMvat 1538 meM tathA svargavAsa saMvat 1612 meM huA thA. rAjasthAna ke anya santa kaviyoM meM vinayasamudra, kuzalalAbha, harikalaza, kanakasoma, hemaratnasUri Adi ke nAma ullekhanIya haiM. kuzalalAbha kharataragaccha ke santa the. inake dvArA likhI huI 'mAdhavAnala caupaI' [saM0 1616] evaM 'DholA-mAravaNarI caupaI' rAjasthAnI bhASA kI atyadhika prasiddha racanAeM haiM jo lokakathAnakoM para AdhArita haiM. isI taraha harikalaza bhI isI kharataragaccha ke sAdhu the jo apane samaya ke prasiddha vidvAnoM meM se the. inakA adhikatara bihAra jodhapura evaM bIkAnera pradeza meM huA aura apane jIvana meM 27-28 racanAeM likhIM. sabhI racanAeM rAjasthAnI bhASA kI haiM. 17 vIM zatAbdI ke prArambha meM brahmarAyamalla eka acche saMta huye jinakI hanumata caupaI, bhaviSyadattakathA, pradyumnarAsa, sudarzana rAsa Adi atyadhika prasiddha evaM lokapriya racanAeM haiM. inhoMne sthAna-sthAna para ghUma kara kAvyaracanA kI aura janasAdhAraNa kA isa ora dhyAna AkRSTa kiyA. inhoMne gar3haharasaura, gar3ha raNathambhaura evaM sAMgAnera Adi sthAnoM kA apanI racanAoM meM acchA varNana kiyA hai. Anandaghana AdhyAtmika santa the. inakI Anandadhana bahottarI evaM Anandaghana caubIsI uccastara kI racanAeM haiM. vidvAnoM ke matAnusAra inakA janma saMvat 1660 evaM mRtyu saMvat 1730 meM huI thI. brahma kapUracaMda ne saMvat 1667 meM pAzrvanAtharAso ko samApta kiyA thA. inake kitane hI pada bhI milate haiM. inakA janma Anandapura meM huA thA. harSakIti bhI 17 vIM zatAbdI ke prasiddha rAjasthAnI kavi the. 'caturgati veli' inakI prasiddha racanA hai jise inhoMne saMvat 1683 meM samApta kiyA thA. inakI anya racanAoM meM SaTlezyAkavitta, paMcamagati beli, karmahiMDolanA, sImaMdhara kI jakar3I, neminAtha rAjamatI gIta, moraDA Adi ullekhanIya haiM. inake kitane hI pada bhI milate haiM jo bhakti evaM vairAgya rasa se otaprota haiM. samayasundara rAjasthAnI bhASA ke acche vidvAna the. zrI hajArIprasAda jI dvivedI ke zabdoM meM kavi kA jJAnaparisara bahuta hI vistRta hai. vaha kisI bhI varNya viSaya ko vinA AyAsa ke sahaja hI sambhAla letA hai. inhoMne saMskRta meM 25 tathA hindI rAjasthAnI bhASA meM 23 graMtha likhe. inhoMne sAta chattIsiyoM kI bhI racanA kI. kavi bahumukhI pratibhA evaM asAdhAraNa yogyatA vAle vidvAn the. inhoMne sindha, paMjAba, uttarapradeza. rAjasthAna, saurASTra, gujarAta Adi prAntoM meM vihAra kiyA aura unameM vihAra karate huye vibhinna graMthoM kI racanA bhI kI. rAjasthAna meM inhoMne sabase adhika bhramaNa kiyA aura apane samaya meM eka sAhityika vAtAvaraNa-sA banAne meM saphala huye. ye saMgIta ke bhI acche jAnakAra the aura apanI racanAoM ko kabhI-kabhI gAkara bhI sunAyA karate the. rAjasthAna kA bAgaDa pradeza gujarAta prAnta se lagA huA hai. isalie gujarAta meM honevAle bahuta se bhaTTAraka evaM santa rAjasthAna pradeza ko bhI pavitra karate apane caraNa-kamaloM se. yahA~ sAhitya racanA karate evaM apane bhaktoM ko unakA rasAsvAdana karAte. ina santoM meM bha0 ratlakIrti, bha0 kumudacandra, bha0 abhayacaMdra, bha0 abhayanaMdI, bha0 zubhacandra, brahma jayasAgara, muni kalyANakIrti, zrIpAla, gaNeza Adi saMskRta hindI evaM rAjasthAnI bhASA ke acche vidvAn the. inakI kitanI hI racanAe~ rikhabadeva, DUMgarapura, sAgavADA evaM udayapura ke zAstrabhaNDAroM meM upalabdha huI haiM. ratnakIti ke neminAtha phAga, neminAtha bArahamAsA evaM kitane hI pada ullekhanIya haiM. unake padoM meM miThAsa evaM bhakti kA rasAsvAdana CAN JainEduAAPS ETV wrandfainelibrary.org CACE O4
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ 770 : muni zrIhajArImala smRti grantha : caturtha adhyAya karane ko milatA hai. nemirAjula ke vivAha se sambandhita prasaMga hI inakI racanAoM kA evaM padoM kA mukhya viSaya hai. eka pada dekhiye: rAga-dezAkha sakhi ko milAvo nemi nariMdA / / tA bina tana mana yauvana rajata hai, cAru caMdana aru candA / / sakhi0 / / kAnana bhuvana mere jIyA lAgata, dusaha madana ko phaMdA / tAta mAta aru sajanI rajanI ve ati dukha ko kandA / sakhi0 // tuma to saMkara sukha ke dAtA, karama kATa kiye maMdA / ratanakIrati prabhu parama dayAlu sevata amara nariMdA / sakhi0 / / kumudacandra kI sAhitya-sAdhanA apane guru ratnakIti se bhI Age bar3ha cukI thI. ye bAraDolI ke jaina santa ke nAma se prasiddha the. inakI aba taka kitanI hI racanAyeM prApta ho cukI haiM. inakI bar3I racanAoM meM AdinAtha vivAhalo, nemIzvara hamacI evaM bharatabAhubali chanda haiM. zeSa racanAyeM pada, gIta evaM vinatioM ke rUpa meM haiM. inake pada sajIva haiM. unameM kavi kI antarAtmA ke darzana hone lagate haiM. zabdoM kA cayana evaM artha kI saralatA unameM spaSTa najara AtI hai. eka pada dekhiye: maiM to narabhava vAdi gamAyo, na kiyo japa tapa vrata vidhi sundara, kAma bhalo na kamAyo / maiM to0 // 1 // vikaTa lobha teM kapaTa kUTa karI, nipaTa viSa lapaTAyo / viTala kuTila zaTha saMgati baiTho, sAdhu nikaTa vighaTAyo / maiM to0 // 2 // kRpaNa bhayo kachu dAna na dIno, dina dina dAma milAyo / jaba jovana jaMjAla paDyo taba paratriyA tanu cita lAyo / maiM to0 // 3 // aMta samaya kou saMga na Avata jhUThahiM pApa lgaayo|| kumudacandra kahe cUka parI mohI prabhu pada jasa nahIM gAyo / maiM to0 // 4 // ina bhaTTArakoM ke ziSya-praziSya bhI sAhitya ke paramasAdhaka the aura unakI kitanI hI racanAyeM upalabdha hotI haiM. vAstava meM vaha yuga saMtasAhitya kA yuga thA. idhara Amera, ajamera evaM nAgaura meM bhI bhaTTArakoM kI gAdiyA~ thIM aura vahA~ ke bhaTTAraka apane-apane kSetroM meM sAhitya evaM saMskRti kI jAgRti ke liye vihAra kiyA karate the. dillI ke bhaTTArakapaTTa se Amera kA sIdhA sambandha thA aura vahIM se nAgaura evaM gvAliyara meM bhaTTArakoM ke svatantra paTTa sthApita huye the. bha0 surendrakIti [saM0 1722] bha0 jagatkIti [saM0 1733] evaM bha0 devendrakIti [saM0 1770] kA paTTAbhiSeka Amera meM hI huA thA. ye saba jaina santa the aura sAhitya ke sacce upAsaka the. Amera zAstrabhaNDAra, nAgaura evaM ajamera ke bhaTTArakIya zAstrabhaNDAra inhIM bhaTTArakoM kI sAhitya-sevA kA saccA svarUpa haiM. saMvata 1800 se Age ina santoM meM vidvattA kI kamI Ane lagI. ve navIna racanA karane ke sthAna para prAcIna racanAoM kI pratiyoM ko punaH likhavA kara bhaNDAroM meM saMgrahIta karane meM hI adhika vyasta rahe. yaha bhI unakI sAhityopAsanA kI eka sahI dizA thI jisake kAraNa bahuta se graMthoM kI pratiyA~ hameM Aja ina bhaNDAroM meM surakSita rUpa meM milatI haiM. isa prakAra rAjasthAna ke ina jaina santoM ne bhAratIya sAhitya kI jo apUrva evaM mahatI sevA kI vaha itihAsa ke svarNima pRSThoM meM likhane yogya hai. unakI isa sevA kI jitanI adhika prazaMsA kI jAegI kama hI rahegI. Jain Education Intemational