Book Title: Rajasthan ke Prakrit Swetambar Sahityakar
Author(s): Devendramuni Shastri
Publisher: Z_Ambalalji_Maharaj_Abhinandan_Granth_012038.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/211822/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 zrI devendra muni zAstrI 000000000000 000000000000 --0--0--0--0--0-0-2 rAjasthAna kI UrvarA bhUmi meM jaina saMskRti evaM sAhitya kA jo aMkuraNa evaM pallavana huA, usake amRta phaloM se 1 1 sampUrNa bhArata evaM vizva lAbhAnvita hotA rahA hai| prastuta meM prAkRta bhASA ke zvetAmbara sAhityakAroM kA / 3 adhunAtana paricaya diyA gayA hai| rAjasthAna ke prAkRta zvetAmbara sAhityakAra bhAratIya itihAsa meM rAjasthAna kA gauravapUrNa sthAna sadA se rahA hai / rAjasthAna kI dharatI ke kaNa-kaNa meM jahA~ vIratA aura zaurya aMgar3AI le rahA hai, vahA~ sAhitya aura saMskRti ko sumadhura svara lahariyA~ bhI jhanajhanA rahI haiM / rAjasthAna ke raNa-bAMkure vIroM ne apanI anUThI Ana-bAna aura zAna kI rakSA ke lie haMsate hue jahA~ balidAna diyA hai, vahA~ vaidikaparamparA ke bhAvuka bhakta-kaviyoM ne va zramaNa saMskRti ke zraddhAlu zramaNoM ne maulika va cintana-pradhAna sAhitya sRjana kara apanI pratApa pUrNa pratibhA kA paricaya bhI diyA hai / raNathambhaura, kumbhalagar3ha, cittaur3a, bharatapura, mAMDora, jAlora jaise vizAla durga jahA~ una vIra aura vIrAGganAoM kI deza-bhakti kI gaurava-gAthA ko prastuta karate haiM, vahA~ jaisalamera, nAgora, bIkAnera, jodhapura, jayapura ajamera, Amera, DuMgarapura prabhRti ke vizAla jJAna-bhaMDAra sAhitya-premiyoM ke sAhityAnurAga ko abhivyaJjita karate haiN| rAjasthAna kI pAvana-puNya bhUmi anekAneka mUrdhanya vidvAnoM kI janmasthalI evaM sAhitya-nirmANa sthalI rahI hai| una pratibhA-mUrti vidvAnoM ne sAhitya kI vividha vidhAoM meM vipula sAhitya kA sRjana kara apane prakANDa pANDitya kA paricaya diyA hai| unake sambandha meM saMkSepa rUpa meM bhI kucha likhA jAya, to eka virATkAya grantha taiyAra ho sakatA hai, mujhe una sabhI rAjasthAnI vidvAnoM kA paricaya nahIM denA hai, kintu zvetAmbara paramparA ke prAkRta sAhityakAroM kA atyanta saMkSepa meM paricaya prastuta karanA hai / zramaNa saMskRti kA zramaNa ghumakkar3a hai, himAlaya se kanyAkumArI taka aura aTaka se kaTaka taka paidala ghUma-ghUmakara jana-jana ke mana meM AdhyAtmika, dhArmika va sAMskRtika jAgRti udbuddha karatA rahatA hai| usake jIvana kA carama va parama lakSya sva-kalyANa ke sAtha-sAtha para-kalyANa bhI rahA hai| svAntaHsukhAya evaM bahujanahitAya sAhitya kA sRjana bhI karatA rahA hai| zramaNoM ke sAhitya ko kSetra vizeSa kI saMkIrNa sImA meM Abaddha karanA maiM ucita nahIM maantaa| kyoMki zramaNa kisI kSetra vizeSa kI dharohara nahIM hai / kitane hI zramaNoM kI janma-sthalI rAjasthAna rahI hai, sAhitya-sthalI gujarAta rahI hai / kitanoM kI hI janma-sthalI gujarAta hai, to sAhitya-sthalI rAjasthAna / kitane hI sAhityikoM ke sambandha meM itihAsa vettA saMdigdha haiM, ki ve kahA~ ke haiM, aura kitanI hI kRtiyoM ke sambandha meM bhI prazastiyoM ke abhAva meM nirNaya nahIM ho sakA ki ve kahA~ para banAI gaI haiN| prastuta nibandha meM maiM una sAhityakAroM kA paricaya dUMgA jinakI janma-sthalI rAjasthAna rahI hai yA jinakI janma-sthalI anya hone para bhI apane grantha kA praNayana jinhoMne rAjasthAna meM kiyA hai| zramaNa-saMskRti ke zramaNoM kI yaha eka apUrva vizeSatA rahI hai ki adhyAtma kI gahana sAdhanA karate hue bhI unhoMne prAntavAda, bhASAvAda aura sampradAyavAda ko vismRta kara vistRta sAhitya kI sAdhanA kI hai| unhoMne svayaM ekacita hokara hajAroM grantha likhe haiM, sAtha hI dUsaroM ko bhI likhane ke lie utprerita kiyA hai| kitane hI granthoM ke anta meM aisI prazastiyA~ upalabdha hotI haiM, jinameM adhyayana-adhyApana kI likhane-likhAne kI prabala preraNA pradAna kI gaI hai / jaise OURCORRD Jam Education international For Private Personal use only ___ Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna ke prAkRta zvetAmbara sAhityakAra | 457 jo par3hai paThAvaI eka cittu sai lii lihAvai jo Nirattu, AvaraNaM bhaNNaI so patthu / paribhAvai ahiNisu eu satthu // AcArya haribhadra haribhadrasUri rAjasthAna ke eka jyotirdhara nakSatra the / unakI prabala pratibhA se bhAratIya sAhitya jagamagA rahA hai, unake jIvana ke sambandha meM sarvaprathama ullekha kahAvalI meM prApta hotA hai / itihAsavettA use vikrama kI 12vIM zatI ke Asa-pAsa kI racanA mAnate haiN| usameM haribhadra kI janmasthalI ke sambandha meM 'pivaMguI baMbhapuNI' aisA vAkya milatA hai / jabaki anya aneka sthaloM para cittaur3a - citrakUTa kA spaSTa ullekha hai / 3 paMDita pravara sukhalAla jI kA abhimata hai, ki 'baMbhapuNI' brahmapurI cittaur3a kA hI eka vibhAga rahA hogA, athavA cittaur3a ke sannikaTa kA koI kasbA hogA / 4 unakI mAtA kA nAma gaMgA aura pitA kA nAma zaMkarabhaTTa thA / sumatigaNi ne gaNadhara sArdhazataka meM haribhadra kI jAti brAhmaNa batAI hai| prabhAvaka carita meM unheM purohita kahA gayA hai / 7 AcArya haribhadra ke samaya ke sambandha meM vidvAnoM meM vibhinna mata the, kintu purAtattvavettA muni zrI jinavijaya jI ne prabala pramANoM se yaha siddha kara diyA hai ki daura saMvat 757 se 827 taka unakA jIvana kAla hai aba isa sambandha meM kisI bhI prakAra kA matabheda nahIM rahA hai| unhoMne vyAkaraNa, nyAya, dharmazAstra aura darzana kA gambhIra adhyayana kahA~ para kiyA thA, isakA ullekha nahIM milatA hai / ve eka bAra cittaur3a ke mArga se jA rahe the, unake kAnoM meM eka gAthA par3I / , gAthA prAkRta bhASA kI thii| saMkSipta aura saMketapUrNa artha lie hue thI / ataH usakA marma unheM samajha meM nahIM aayaa| unhoMne gAthA kA pATha karane vAlI sAdhvI se usa gAthA ke artha ko jAnane kI jijJAsA vyakta kI / sAdhvI ne apane guru jinadatta kA paricaya karAyA / prAkRta sAhitya aura jaina paramparA kA prAmANika aura gambhIra abhyAsa karane ke lie unhoMne jainendrIdIkSA dhAraNa kI aura usa sAdhvI ke prati apane hRdaya kI ananta zraddhA ko svayaM ko unakA dharmaputra batAkara vyakta kI hai / 1deg ve gRhasthAzrama meM saMskRta bhASA ke prakANDa paNDita the / zramaNa banane para prAkRta bhASA kA gahana adhyayana kiyaa| dazavekAlika, Avazyaka, nandI, anuyogadvAra prajJApanA, opaniyukti caityandana, jambudvIpa prajJapti, jIvAbhigama aura piNDa niryukti Adi AgamoM para saMskRta bhASA meM TIkAe~ likhIM / Agama sAhitya ke ve prathama TIkAkAra haiM / aSTaka prakaraNa, dharmabindu, paJcasUtra, vyAkhyA bhAvanAsiddhi, laghukSetra, samAsavRtti, varga kevalI sUtravRtti, hiMsASTaka, anekAnta jaya patAkA, anekAntavAda praveza, anekAntasiddhi, tattvArthasUtra laghuvRtti, dvija vadana capeTA, nyAyapraveza TIkA, nyAyAvatAra vRtti, lokatattva nirNaya, zAstravArtA samuccaya, sarvajJa siddhi, SaDdarzana samuccaya, syAdvAda kucodha parihAra yogadRSTi samuccaya, yogabindu, SoDazaka prakaraNa vIrastava, saMsAra dAvAnala stuti prabhRti aneka maulika grantha unhoMne saMskRta bhASA meM race haiN| prAkRta bhASA meM bhI unhoMne vipula sAhitya kA sRjana kiyA hai / saMskRtavata hI prAkRtabhASA para bhI unakA pUrNa adhikAra thA / unhoMne dharma, darzana, yoga, kathA, jyotiSa aura stuti prabhRti sabhI viSayoM meM prAkRta bhASA meM grantha likhe haiM / jaise - upadezapada, paJcavastu, paMcAzaka, vIsa vizikAe~, zrAvaka dharmavidhi prakaraNa, sambodha prakaraNa, dharma saMgrahaNI yogavizikA yogazataka pUrtIsthAna samarAiyya kahA, lagnazuddhi, lagnakuMDaliyA~ Adi 3 samarAicca kahA prAkRta bhASA kI sarvazreSTha kRti hai / jo sthAna saMskRta sAhitya meM kAdambarI kA hai vahI sthAna prAkRta meM 'samarAicca kahA' kA hai| yaha grantha jaina mahArASTrI prAkRta meM likhA gayA hai, aneka sthaloM para zaurasenI bhASA kA bhI prabhAva hai / 'dhuttaMkhANa' haribhadra kI dUsarI ullekhanIya racanA hai| nizItha cUNi kI pIThikA meM ghUrtAkhyAna kI kathAe~ saMkSepa meM milatI haiM / jinadAsagaNi mahattara ne vahA~ yaha sUcita kiyA hai, ki vizeSa jijJAsu 'dhUrtAkhyAna' meM dekheM | isase yaha spaSTa hai ki jinadAsagaNi ke sAmane 'ghUttAkvANa' kI koI prAcIna racanA rahI hogI jo Aja anupalabdha hai / AcArya haribhadra ne nizItha cUrNi ke AdhAra se prastuta grantha kI racanA kI hai / grantha meM purANoM meM varNita atiraJjita kathAoM para karAre vyaMgya karate hue usakI ayathArthatA siddha kI hai / 000000000000 000000000000 0000 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 458 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 bhAratIya kathA sAhitya meM zailI kI dRSTi se isakA mUrdhanya sthAna hai| lAkSaNika zailI meM isa prakAra kI anya koI bhI racanA upalabdha nahIM hotI, yaha sAdhikAra kahA jA sakatA hai ki vyaGgopahAsa kI itanI zreSTha racanA kisI bhI bhASA meM nahIM hai / dhUrtoM kA vyaMgya prahAra dhvaMsAtmaka nahIM apitu nirmANAtmaka hai| kahA jAtA hai ki AcArya haribhadra meM 1444 granthoM kI racanA kI thii| kintu ve sabhI grantha Aja upalabdha nahIM haiN| DaoN. harmana jekobI, lAyamAna vinTanitsa, pro0 suvAlI aura subiga prabhati aneka pAzcAtya vicArakoM ne haribhadra ke granthoM kA sampAdana aura anuvAda bhI kiyA hai / 12 unake sambandha meM prakAza bhI DAlA hai| jisase bhI unakI mahAnatA kA sahaja hI patA laga sakatA hai| udyotanasUri udyotanasUri zvetAmbara paramparA ke eka viziSTa medhAvI santa the| unakA jIvanavRtta vistAra se nahIM milatAunhoMne vIrabhadrasUri se siddhAnta kI zikSA prApta kI thI aura haribhadra sUri se yukti zAstra kI / kuvalayamAlA prAkRta sAhitya kA unakA eka anupama grantha hai| 13 gadya-padya mizrita mahArASTrI prAkRta kI yaha prasAda pUrNa racanA campU zailI meM likhI gaI hai| mahArASTrI prAkRta ke sAtha isameM paizAcI apabhraza va dezI bhASAoM ke sAtha kahIM-kahIM para saMskRta bhASA kA bhI prayoga huA hai / prema aura zRgAra ke sAtha vairAgya kA bhI prayoga huA hai / subhASita mArmika praznottara prahelikA Adi bhI yatra-tatra dikhalAI detI hai| jisase lekhaka ke vizAla adhyayana va sUkSma darzana kA patA lagatA hai| grantha para bANa kI kAdambarI, tribikrama kI damayantI kathA aura haribhadrasUri ke 'samarAicca kahA' kA spaSTa prabhAva hai| prastuta grantha lekhaka ne I0 san 776 meM jAvAlipura jisakA vartamAna meM 'jAlora' nAma hai, vahAM para pUrNa kiyA hai / 14 jinezvarasUri jinezvara sUri ke nAma se jaina sampradAya meM aneka pratibhA-sampanna AcArya hue haiN| prastuta AcArya kA ullekha dhanezvarasUri 15 abhayadeva16 aura guNacandra17 ne yugapradhAna ke rUpa meM kiyA hai / jinezvara sUri kA mukhya rUpa se vihAra sthala rAjasthAna, gujarAta aura mAlavA rahA hai| inhoMne saMskRta aura prAkRta donoM bhASAoM meM racanAe~ kii| usameM haribhadrakRta aSTaka para vRtti, paMcaliMgI prakaraNa, vIracaritra, nirvANa lIlAvatI kathA, SaTsthAnaka prakaraNa aura kahANaya koSa mukhya hai / kahANaya koSa meM 30 gAthAe~ haiM aura prAkRta meM TIkA haiN| jisameM chattIsa pramukha kathAe~ haiN| kathAoM meM usa yuga kI samAja, rAjanIti aura AcAra-vicAra kA sarasa citraNa kiyA gayA hai| samAsayukta padAvalI anAvazyaka zabdaADambara aura alaMkAroM kI bharamAra nahIM hai / kahIM-kahIM para apabhraMza bhASA kA prayoga huA hai| unakI nirvANa lIlAvatI kathA bhI prAkRta bhASA kI zreSTha racanA hai| unhoMne yaha kathA sa0 1082 aura 1065 ke madhya meM banAI hai / padalAlitya, zleSa aura alaMkAroM se yaha vibhUSita hai| prastuta grantha kA zlokabaddha saMskRta bhASAntara jaisalamera ke bhaNDAra meM upalabdha huA hai / mUlakRti abhI taka anupalabdha hai| prAkRta bhASA meM unakI eka anya racanA 'gAthAkoSa' bhI milatI hai| mahezvarasUri mahezvara sUri pratibhA sampanna kavi the / ve saMskRta-prAkRta ke prakANDa paMDita the| inakA samaya I0 san 1052 se pUrva mAnA gayA hai / 'NANapaJcamI kahA18 inakI eka mahattvapUrNa racanA hai| isameM dezI zabdoM kA abhAva hai| bhASA meM lAlitya hai yaha prAkRta bhASA kA zreSTha kAvya hai / mahezvara sUri sajjana upAdhyAya ke ziSya the / 16 jinadattasUri jinacandra jinezvarasUri ke ziSya the / apane laghu gurubandhu abhayadeva kI abhyarthanA ko sammAna dekara saMvega raMgazAlA nAmaka grantha kI racanA kI / racanA kA samaya vi0 saM0 1125 hai| navAGgI TIkAkAra abhayadeva ke ziSya jina vallamasUri ne prastuta grantha kA saMzodhana kiyaa| saMvegabhAva kA pratipAdana karanA hI grantha kA uddezya rahA hai| grantha meM sarvatra zAmtarasa chalaka rahA hai / EMAmy ..... - PATRA 6906 OE Private Personal use only reliuary.org Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna ke prAkRta zvetAmbara sAhityakAra | 456 jinaprabhasUri jinaprabhasUri ye vilakSaNa pratibhA ke dhanI AcArya the| inhoMne 1326 meM jaina dIkSA grahaNa kI aura AcArya jinasiMha ne inheM yogya samajhakara 1341 meM AcArya pada pradAna kiyaa| dillI kA sulatAna muhammada tugalaka bAdazAha inakI vidvattA aura inake camatkArapUrNa kRtyoM se atyadhika prabhAvita thA / inake jIvana kI aneka camatkArapUrNa ghaTanAe~ prasiddha haiM / 'kAtantravibhramavRtti, zreNikacaritra dvayAzrayakAvya', 'vidhimArgaprapA' Adi aneka granthoM kI racanA kI / vidhiprapAprAkRta sAhitya kA eka sundara grantha hai zrIyut agaracanda jI nAhaTA kA abhimata hai, ki 700 stotra mI inhoMne banAye / ve stotra saMskRta, prAkRta dezya bhASA ke atirikta bhASA meM bhI likhe haiN| vartamAna meM inake 55 stotra upalabdha hote haiN| nemicandrasUri nemicandrasUri ye bRhadgacchIya udyolana sUri ke praziSya the aura Amradeva ke ziSya the| AcArya pada prApta karana ke pUrva inakA nAma devendragaNi thaa| 'mahAvIra cariyaM' inakI padyamayI racanA hai / vi. saM. 1141 meM inhoMne prastuta grantha kI racanA kI / inake atirikta 'akkhANaya maNikosa' (mUla) uttarAdhyayana kI saMskRta TIkA, AtmabodhakulakaprabhRti inakI racanAe~ prApta hotI haiM / guNapAlamuni 'jambucariya' guNapAlamuni zvetAmbara paramparA ke nAilagacchIya vIrabhadrasUri ke ziSya athavA praziSya the inakI zreSTha racanA hai / 29 grantha kI racanA kaba kI isakA saMketa granthakAra ne nahIM kiyA hai, kintu grantha ke sampAdaka muni zrI jinavijayajI kA abhimata hai ki grantha gyArahavIM zatAbdI meM yA usase pUrva likhA gayA hai| jaisalamera ke bhaNDAra se jo prati upalabdha huI hai vaha prati 14vIM zatAbdI ke AsapAsa kI likhI huI hai| jambUcariyaM kI bhASA sarala aura subodha hai / sampUrNa grantha gadya-padya mizrita hai| isa para 'kuvalayamAlA' grantha kA sIdhA prabhAva hai / yaha eka aitihAsika satya tathya hai ki kuvalayamAlA ke racayitA udyotanasUri ne siddhAntoM kA adhyayana vIrabhadra nAma ke AcArya ke pAsa kiyA thaa| unhoMne vIrabhadra ke liye likhA 'dinajahicchiyaphalao avaro kapparUkkhovva' guNapAla ne apane guru pradya umnasUri ko vIrabhadra kA ziSya batalAyA hai / guNapAla ne bhI 'paricitiyadinnaphalo AsI so kapparUkkho' aisA likhA hai, jo udyotana sUri ke vAkya prayoga ke sAtha mela khAtA hai / isase yaha spaSTa hai ki udyotana sUri ke siddhAnta guru vIrabhadrAcArya aura guNapAlamuni ke praguru vIrabhadrasUri ye donoM eka hI vyakti hoMge / yadi aisA hI hai, to guNapAlamuni kA astittva vikrama kI dhvIM zatAbdI ke AsapAsa hai / guNapAla muni kI dUsarI racanA 'risikantAcariyaM' hai| jisakI apUrNa prati bhANDArakara prAcyavidyA saMzodhana mandira pUnA meM hai / samayasundaragaNi ye eka variSTha medhAvI santa the / tarka, vyAkaraNa sAhitya ke ye gambhIra vidvAn the| unakI adbhuta pratibhA ko dekhakara bar3e-bar3e vidvAnoM kI a~gulI bhI dA~toM tale laga jAtI thii| saMvat 1646 kI eka ghaTanA hai--bAdazAha akabara ne kazmIra para vijaya vaijayantI phaharAne ke liye prasthAna kiyaa| prasthAna ke pUrva viziSTa vidvAnoM kI eka sabhA huI / samaya sundara jI ne usa samaya vidvAnoM ke samakSa eka adbhuta grantha upasthita kiyA / usa grantha ke sAmane Aja dina taka koI bhI grantha Thahara nahIM sakA hai / 'rAjAno dadate saukhyam' isa saMskRta vAkya ke ATha akSara haiM, aura eka-eka akSara ke ekaeka lAkha artha kiye gaye haiN| bAdazAha akabara aura anya sabhI vidvAn pratimA ke isa anUThe camatkAra ko dekhakara natamastaka ho gaye / akabara kazmIra vijaya kara jaba lauTA, to aneka AcAryoM evaM sAdhuoM kA usane sammAna kiyaa| unameM eka samayasundarajI bhI the / unheM vAcaka pada pradAna kiyA gayA / inhoMne vi. saM. 1686 I. san 1626 meM 'gAthA sahastrI ' 23 000000000000 000000000000 GOODFOCCER PANDIT COTLANK Ki/ Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 000888 000000000000 ooooooooo000 000000 460 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja - abhinandana grantha grantha kA saMgraha kiyA / isa grantha para eka TippaNa bhI hai para, usake kartA kA nAma jJAta nahIM ho sakA hai| isameM AcArya ke chattIsa guNa, sAdhuoM ke guNa, jinakalpika ke upakaraNa, yati dinacaryA, sAr3he paccIsa Arya deza, dhyAtA kA svarUpa, prANAyAma, battIsa prakAra ke nATaka, solaha zrRMgAra, zakuna aura jyotiSa Adi viSayoM kA sundara saMgraha hai| mahA nizItha, vyavahAra bhASya, puSpamAlA vRtti Adi ke sAtha hI mahAbhArata, manusmRti Adi saMskRta ke granthoM se bhI yahA~ para zloka uddhRta kiye gaye haiM / Thakkura pherU Thakkura pherU ye rAjasthAna ke kannANA ke nivAsI zvetAmbara zrAvaka the| inakA samaya vikrama kI 14vIM zatI hai / ye zrImAla vaMza ke dhoMdhiyA ( dhaMdhakula) gotrIya zreSThI kAlima yA kalaza ke putra the| inakI sarvaprathama racanA yugapradhAna catuSpAdikA hai, jo saMvat 1347 meM vAcanAcArya rAjazekhara ke samIpa apane nivAsa sthAna kannANA meM banAI thii| inhoMne apanI kRtiyoM ke anta meM apane Apako 'parama jaina' aura jiNaMdapaya bhatto' likhakara apanA kaTTara jainatva batAne kA prayAsa kiyA hai / 'ratna parIkSA' meM apane putra kA nAma 'hemapAla' likhA hai| jisake lie prastuta grantha kI racanA kI gayI hai| inake bhAI kA nAma jJAta nahIM ho sakA hai / dillI pati sulatAna alAuddIna khilajI ke rAjyAdhikArI yA mantrimaNDala meM hone se inako bAda meM adhika samaya dillI rahanA par3A / inhoMne 'dravya parIkSA' dillI kI TaMkasAla ke anubhava ke AdhAra para likhI / gaNita sAra meM usa yuga kI rAjanIti para acchA prakAza DAlA gayA hai| gaNita praznAvalI se yaha spaSTa jJAta hotA hai ki ye zAhI darabAra meM ucca padAsIna vyakti the / inakI sAta racanAe~ prApta hotI haiM, jo bahuta hI mahattvapUrNa haiM / jinakA sampAdana munizrI jinavijayajI ne 'ratnaparIkSAdi sapta grantha saMgraha 22 ke nAma se kiyA hai| yuga pradhAna catuSpAdikA tatkAlIna lokabhASA caupAI va chappaya meM racI gaI hai, aura zeSa sabhI racanAe~ prAkRta meM haiM / bhASA sarala va sarasa hai, usa para apabhraMza kA prabhAva hai / jayasiMhasUra "dharmopadeza mAlA vivaraNa 23 jayasiMha sUri kI eka mahattvapUrNa kRti hai, jo gadya-padya mizrita hai| yaha grantha nAgora meM banAyA thA / 24 vAcaka kalyANa tilaka vAcaka kalyANa tilaka ne chappana gAthAoM meM kAlakAcArya kI kathA likhI / 25 horakalazamuni prakaTa karatA hai| 26 mAnadevasUri hIrakalaza muni ne saMvat 1621 meM 'joisa hIra' grantha kI racanA kI / yaha grantha jyotiSa kI gaharAI ko mAnadevasUri kA janma nADola meM huA / unake pitA kA nAma dhanezvara va mAtA kA nAma dhAriNI thA / inhoMne 'zAMtistava aura tijayapahutta' nAmaka stotra kI racanA kI / 20 nemicandajI bhaNDArI nemicandajI bhaNDArI ne prAkRta bhASA meM 'SaSTizataka prakaraNa' jinavallabha sUri guNa varNana evaM pArzvanAtha stotra Adi racanAe~ banAI haiM 5 sthAnakavAsI muni rAjasthAnI sthAnakavAsI muniyoM ne bhI prAkRta bhASA meM aneka granthoM kI racanAe~ kI haiN| kintu sAdhanAmAva KRE KY Yu ivate & Personali Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna ke prAkRta zvetAmbara sAhityakAra | 461 se una sabhI granthakAroM kA paricaya denA sambhava nahIM hai| zramaNa hajArImala jinakI janmasthalI mevAr3a thI, unhoMne 'sAhu guNamAlA' grantha kI racanA kI thii| jayamala sampradAya ke muni zrI cainamalajI ne bhI zrImad gItA kA prAkRta meM anuvAda kiyA thaa| paNDita muni zrI lAlacandajI 'zramaNalAla' ne bhI prAkRta meM aneka stotra Adi banAe haiN| paM0 phUlacandrajI mahArAja 'puphpha bhikkhu' ne suttAgame kA sampAdana kiyA aura aneka lekha Adi prAkRta meM likhe haiM / rAjasthAna kesarI paNDita pravara zrI puSkara munijI mahArAja ne bhI prAkRta meM stotra aura nibandha likhe haiM / AcArya zrI ghAsIrAma jI AcArya ghAsIlAlajI mahArAja eka pratibhAsampanna santa ratna the / unakA janma saMvat 1941 meM jasavantagar3ha (mevAr3a) meM huA unakI mAM kA nAma vimalAbAI aura pitA kA nAma prabhudatta thA / javAhirAcArya ke pAsa ArhatI dIkSA grahaNa kii| Apane battIsa AgamoM para saMskRta bhASA meM TIkAe~ likhiiN| aura zivakoza nAnArtha udayasAgara koza, zrIlAla nAmamAlA koza, Arhat vyAkaraNa, Arhat laghu vyAkaraNa, Arhata siddhAnta vyAkaraNa, zAMti sindhu mahAkAvya, loMkAzAha mahAkAvya, jainAgama tattva dIpikA, vRttabodha, tattva pradIpa, sUkti sa~graha, gRhastha kalpataru, pUjya zrIlAla kAvya, nAgAmbara maJjarI, lavajImuni kAvya, nava-smaraNa, kalyANa maMgala stotra, vardhamAna stotra Adi saMskRta bhASA meM maulika granthoM kA nirmANa kiyA / tattvArtha sUtra, kalpa sUtra aura prAkRta vyAkaraNa Adi aneka grantha prAkRta bhASA meM bhI likhe haiM / anya aneka santa prAkRta bhASA meM likhate haiM / AcArya zrI AtmArAma jI zrI vardhamAna sthAnakavAsI jaina zramaNa saMgha ke prathama AcArya zrI AtmArAma jI mahArAja prAkRta saMskRta ke gana vidvAna aura jaina AgamoM ke talasparzI adhyetA the / ApakA janma paMjAba meM huA, bihAra kSetra bhI paMjAba rahA / prastuta lekha meM vizeSa prasaMga na hone se ApakI prAkRta racanAoM ke viSaya the adhika likhanA prAsaMgika nahIM hogA, para yaha nizcita hI kahA jA sakatA hai ki Apane prAkRta sAhitya evaM AgamoM kI TIkAe~ likhakara sAhitya bhaNDAra kI zrI vRddhi kI hai / Apake ziSya zrI jJAnamuni bhI prAkRta ke acche vidvAna haiM / terApantha sampradAya ke aneka Adhunika muniyoM ne bhI prAkRta bhASA se likhA hai 'ragavAlakahA' candanamuni jI kI eka zreSTha racanA hai| rAjasthAnI jaina zvetAmbara paramparA ke santoM ne jitanA sAhitya likhA hai, utanA Aja upalabdha nahIM hai kucha to muslima yuga ke dharmAndhazAsakoM ne jaina zAstra maNDAroM ko naSTa kara diyA aura kucha hamArI lAparavAhI se cUhoM, dImaka evaM zIlana se naSTa ho gaye / tathApi jo kucha avaziSTa hai, una granthoM ko Adhunika dRSTi se sampAdita karake prakAzita kiye jAyeM to ajJAta mahAna sAhityakAroM kA sahaja hI patA laga sakatA hai / 1 zrI candrakRta ratna karaNDa 2 pATaNa saMghavI ke meM jaina maNDAra kI vi0 saM0 1467 kI hastalikhita tAr3apatrIya pothI khaNDa 2, patra 300 3 (ka) upadeza pada muni zrI candrasUri kI TIkA vi0 saM0 1974 (kha) gaNadhara sArdhazataka zrI sumatigaNikRta vRtti (ga) prabhAvaka caritra raMga vi0 saM0 1334 (gha) rAjazekharakRta prabandhakoSa vi0 saM0 1405 4 samadarzI acArya haribhadra, 06 1 'karonAma bhaTTo tara gaMgA nAma bhaTTiNI tIse harimado nAma paMDio putto kahAvalI patra 300 6 evaM so paMDitagavvamuvvahamANo haribhaddo nAma mAhaNo / ' 7 prabhAvaka caritra zRMga 6, zloka 8 jaina sAhitya saMzodhaka varSa 1, aMka 1 5 YAM 000000000000 pho - 000000000000 0000000000 $.87/ Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 462 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja-abhinandana grantha 12 000000000000 000000000000 . 'cakkidugaM haripaNagaM, paNagaM cakkINaM kesavo cakkI / kesava cakkI kesava du cakkI, kesI a cakkI a|| --Avazyaka niyukti gAthA 421 10 'dharmato yAkinI mahattarA sUnuH -Avazyaka vRtti 11 siMghI jaina granthamAlA bhAratIya vidyAbhavana bambaI se prakAzita dekhie-DaoN. harmana jekobI ne samarAicca kahA kA sampAdana kiyA, pro0 suvAlI ne yogadRSTi samuccaya, yogabindu, lokatattva nirNaya evaM SaDdarzana samuccaya kA sampAdana kiyA aura lokatattva nirNaya kA iTAlina meM anuvAda kiyaa| 13 siMghI jaina granthamAlA, bhAratIya vidyAbhavana bambaI vi0 sa0 2005 muni jinavijaya jI 14 tuNamalaMghaM jiNa-bhavaNa, maNaharaM sAvayAulaM visabhaM / jAvAliuraM aTThAvayaM va aha atthi puhaie / -kuvalayamAlA prazasti, pR0 282 15 surasundarIcariyaM kI antima prazasti gAthA 240 se 248 / 16 bhagavatI, jJAtA, samavAyAGga, sthAnAGga, aupapAtika kI vRttiyoM meM prazastiyA~ / 17 mahAvIracariyaM prazasti / 18 sampAdaka-amRtalAla, savacanda gopANI, prakAzana-siMghI jaina granthamAlA, bambaI saMvat 1646 do pakkhujjoyakaro dosAsaMgaNavajjio amo| siri sajjaNa ujjAo, auvaccaM duvvaakkhattho / sIseNa tassa kahiyA dasa vikahANA imeupaMcamie / sUrimahesaraeNaM bhaviyANa bohnnttttaae|| -NANa 101466-467 vidhiprathA siMghI jaina granthamAlA bambaI se prakAzita / 21 prakAzaka vahI 22 prakAzaka-siMghI jaina granthamAlA, bambaI prakAzaka-vahI 24 nAgaura-jiNAyajjaNe samANiyaM vivaraNaM eyaM' -dharmopadezamAlA, prazasti 26, pR0 230 25 tIrthaGkara varSa 4, aMka 1, maI 1674 26 maNidhArI zrI jinacandrasUri, aSTaka zatAbdI smRti grantha 'joisahIra'-mahattvapUrNa kharataragacchIya jyotiSa grantha lekha pRSTha 65 27 (ka) prabhAvaka caritra, bhASAntara, pRSTha 187 / prakAzaka-AtmAnanda jaina sabhA, bhAvanagara vi0 saM0 1987 meM prakAzita / (kha) jaina paramparA no itihAsa bhAga 1, pR0 356 se 361 28 maNidhArI zrI jinacandrasUri aSTama zatAbdI, smRti grantha 20 SEELES parA man