Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5. -- 24. purAtavAcArya zrI jinavijayajI purAtatvavid ane prAcyavidyApremIomAM eka vizva-vizrata virala vibhUti eTale muni jinavijayajI. aneka zodha-saMsthAna, graMtha-saMsthAna, graMthabhaMDAra, prAcIna graMthamALA AdinAM sthApana, nirdezana, saMyojana, saMcAlana vagere dvArA dezavidezanA asaMkhya vidvAnonI jJAnapipAsA saMtoSavAmAM ane bhAratIya vADamayanA amUlya khajAnAne atyaMta samRddha banAvavAmAM ananya phALo arpanAra munizrI jinavijayajI Ajanma vidyopAsaka ane mahAna manISI hatA. janma : zrI jinavijyajIno janma rAjasthAnanA bhIlavADA jillAnA huraDA tAlukAnA pahelI nAmanA gAmamAM I. sa. 1888nA jAnyuArInI 27mI tArIkhe arthAtu . 1944nA mAgha zukalA 14 nA roja paramAravaMzIya kSatriya kuLamAM thayo hato. temanA pitAnuM nAma zrI biradhIsiha (vRddhisiMha) ane mAtAnuM nAma rAjakuMvara hatuM. temanuM bALapaNanuM nAma kizanasiMha hatuM. munizrInA pUrvajoe I. sa. 1857nA baLavAmAM aMgreja viruddha bhAga bhajavyo hato, tethI aMgreja sarakAre temanI mAla-milakata japta karI lIdhI 17
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 arvAcIna jaina jyotirdharo hatI ane keTalAye kuTuMbIone mArI nAkhyA hatA. temanA dAdA keTalAye varSanA ajJAtavAsa bAda potAnA putro sAthe rupAyelI pahoMcyA hatA ane tyAMnA ThAkoranI sahAnubhUti meLavI tyAM sthira thayA hatA. munizrInA pitA jaMgalavibhAganA adhikArI tarIke nimAyA hatA. vRddhAvasthAmAM temane saMgrahaNIno roga lAgu paDayo. teno upacAra temaNe jainayati zrI devIhaMsa pAse karAvyo hato. yatizrI devIhaMsa bALaka kizanasihanI buddhipratibhAthI khUba prasanna hatA. temaNe zrI biradhIsihajIne jaNAvyuM hatuM ke A bALakane khUba bhaNAvajo, te tamArA kuLanuM nAma ujajavaLa karaze. vi.saM. 1955 mAM pitAzrInuM dehAvasAna thavAthI samasta parivAra nirAdhAra jevo banI gayo. bALaka kizanasiMhanI bhaNavAnI vyavasthA paNa na rahI. A joIne yatizrI devIhaMse kizanasiMhane potAnI pAse bhaNavA mATe rAkhyo. paraMtu thoDAka samaya pachI thatizrIne akasmAta thayo ane traNa mahinAmAM temanuM dehAvasAna thayuM. Ama kizanasiha pharIthI nirAzrita banyA. temaNe yatizrInI khUba sevA karI hatI. kizanasihanA manamAM zAna-adhyayananI tIvra pipAsA hovAthI ne ghare pAcho na pharatAM bIjA eka yati gaMbhIramalanA kahevAthI temanA gAma maMDyA pahoMcyA ane tyAM be-aDhI varSa vighAMdhyayana karyuM. tyArabAda yatizrInI sAthe kizanasiha cittaDa pahoMcyA ane tyAM ja rokAI gayA. tyAM khetI karavA lAgyA. bANapaNamAM ja nAnImoTI aneka Aphatono sAmano karatAM karatAM kizanasiMha eka sAravADI jaina sthAnakavAsI sAdhunA saMparkamAM AvyA. navuM navuM jANavAnI jijJAsA ane sthAnakavAsI sAdhunI sobane temane paNa sthAnakvAsI sAdhu banAvI dIdhA. sAdhu avasthA daramyAna thoDA ja samayamAM emaNe jaina dharmanAM keTalAMka khAsa pustako kaMThastha karI lIdhAM. paraMtu temanI jijJAsAno vega vizeSa hato ane abhyAsanI sagavaDa ochI hatI. tethI keTalAMka varSo bAda ghaNA ja manomaMthanane aMte chevaTe emaNe e saMpradAya choDavAno saMkalpa karyo, ane eka divasa rAtorAta teo upAzraya choDI pagapALA cAlI nIkaLyA. pharatAM pharatAM teo ujajayinInAM khaMDeromAM pahoMcyA jyAM ziprA nadIne kinAre temaNe sAdhuveSano tyAga karyo. ratalAma ane tenI AjubAjunAM gAmomAM vasavATa karI, eka divasa teo Trena dvArA vizeSa vidyopArjana mATe amadAvAda AvI pahoMcyA. paraMtu amadAvAdamAM te zakya banyuM nahi. aMte mAravADamAM pAlI gAmamAM temane suMdaravijayajI nAmanA eka saMvegI sAdhuno bheTo thayo. temanI pAse temaNe dIkSA aMgIkAra karI ane jinavijayajI nAma dhAraNa karyuM, je nAmathI teo dehAMta sudhI oLakhAyA. dIkSAnA thoDA samaya bAda vihAra karatAM teo khyAvara pahoMcyA. ahIM temano paricaya prasiddha jainAcArya vijayavallabhasUri sAthe thayo; temanI sAthe be-traNa paMDito hato. potAnI jJAnapipAsA saMtoSavA jinavijayajI temanI sAthe vihAramAM joDAyA. temano adhyayanano krama vistIrNa thato gayo ane itihAsa-zodha saMbaMdhI temanI ruci paripakava thatI gaI. "vIrabhUmi rAjasthAna"nA adhyayanathI rAjasthAna tathA mevADanA bhUtakALa pratye temanuM AkarSaNa vadhyuM. pATaNamAM hastalikhita graMtho tathA nADapatra para lakhelA prAcIna graMthonuM aMtihAsika dRSTithI temaNe adhyayana karyuM.
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ purAtattvAcArya zrI jinavijayajI 179 mahesANAnA cAturmAsa daramyAna temano paricaya prasiddha jainAcArya zrI kAMtivijayajI, temanA ziSya zrI caturvijayajI tathA praziSya zrI puNyavijayajI sAthe thayo. A sarvenA satata preraNA tathA sakriya sahayoga munizrIne maLatAM rahyAM. AcArya kAMtivijayanA smArakamAM temaNe zrI kAMtivijaya jaina itihAsa graMthamALAno prAraMbha karyo. A graMthamALA dvArA aneka mahattvapUrNa graMthonuM prakAzana thayuM, je vidvAno dvArA ati AdaraNIya banyuM. dIkSA bAda temaNe gujarAtImAM lekho lakhavAnI zarUAta karI. A lekho gujarAtI "jainahitaiSI" tathA "muMbaI samAcAra"mAM chapAyA hatA. temaNe pATaNa bhaMDAramAMthI prasiddha jaina vaiyAkaraNa zAkuTAyana saMbaMdhI graMtho meLavI eka vistRta lekha taiyAra karyo. pATaNanAM jinabhaMDAronI vistRta sUci paNa temaNe lekhanA rUpamAM chapAvI. A lekho tathA anya saMpAdita graMthonA kAraNe munizrI gujarAtI temaja hindI jagatamAM anerI prasiddhi pAmyA. vaDodarAnA potAnA nivAsa daramyAna munizrIe kumArapALa pratibodha' nAmano bRhadukAya prAkRtagraMtha saMpAdita karI prakAzana karAvyo. | munizrInA muMbaInA cAturmAsa daramyAna pUnAmAM bhAMDArakara prApya vidyAsaMzodhana maMdiranI sthApanA thaI. A saMsthAnA nimaMtraNane mAna ApI munizrI cAturmAsa bAda pUnA pahoMcyA. ahIM teoe "jaina sAhitya saMzodhaka samiti"nI sthApanA karI ane "jaina sAhityasaMzodhaka" nAmanI zodhapatrikA tathA graMthamALAnA prakAzananI zubha zarUAta paNa karI. Ama munizrIno pUnAnivAsa temanA jIvanamAM vaLAMka lAvavAmAM atyaMta mahattvapUrNa sAbita thayo, kAraNa ke A nivAsa daramyAna temano paricaya prasiddha svAtaMtrya senAnI lokamAnya TiLaka tathA prasiddha krAMtikArI zrI arjanalAla zeThI sAthe thayo. A paricayathI temanAmAM dezanI svAdhInatAnA vicAro pravAhita thayA. teo TiLakanA rAjanainika vicArothI atyaMta prabhAvita thayA. ahIM pharIthI temanA aMta:karaNamAM navIna vicAradhArA vahevA lAgI. UMDA manomaMthanane aMte temaNe jene zvetAmbara mUrtipUjaka sAdhucaryAno tyAga karavAnuM vicAryuM. dezanI parAdhInatA temane khaTakavA lAgI ane tyAgI avasthAmAM niSkriya rahevA karatAM teno tyAga karavAnuM temaNe ucita mAnyuM. jaina sAdhujIvananAM baMdhano choDI devAno potAno nizcaya temaNe vartamAnapatromAM prasiddha karyo. mahAtmA gAMdhIjIe temane amadAvAda bolAvyA ane munizrIe relave vihAra zarU karyo. gAMdhIjIe ane vidyApIThanA kAryakartAoe temanI purAtattva maMdiramAM nimaNUka karI ane temanA jIvanano navo yuga zarU thayo. jaina sAdhu maTI teo purAtattva maMdiranA AcArya thayA. lagabhaga ATha varSanA purAtattva maMdiranA kAryakALa daramiyAna teonI bhAvanA ane vicAraNAmAM temanA krAMtikArI svabhAva pramANe moTuM parivartana thayuM. purAtattva maMdirano mahattvano pusatakasaMgraha mukhyapaNe temanI pasaMdagInuM pariNAma che. temano priya viSaya prAcIna gujarAtano itihAsa ane bhASA rahyAM che. munizrInA vidyAvyAsaMge
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 arvAcIna jaina jyotirdharo temane jarmana bhASA zIkhavA ane jarmana vidvAno sAthe paricaya karavA protsAhita karyA. gAMdhIjIe paNa temanI jarmanI javAnI icchAne anumodana ApyuM. Ama sa taraphathI maLelA protsAhana ane prasiddha jarmana vidvAna pro. harmana jekobInA AmaMtraNane mAna ApI munizrI I. sa. 1928mAM jarmanI gayA; ane tyAM doDha varSa jeTaluM rokAyA. jarmanImAM temaNe bona, hembarga ane lAIpisiMga vizvavidyAlayonA prAcyavidyAnA vidvAno sAthe mahattvapUrNa vicAronuM AdAnapradAna karyuM. barlinamAM temaNe bhAratajarmana mitratA vadhAravA ane dRDha karavA "hindustAna hAusa' nAmanI saMsthAnI sthApanA karI. pAchaLathI hindustAna hAusa, bhArata-jarmana saMparka ane suvidhAnuM uttama kendra banyuM tathA aneka netAo, vidyAthIo tathA vepArIo tenAthI sArA lAbhAnvita thayA. munizrI 1929 ne aMta bhAgamAM jarmanIthI svadeza pAchA pharyA. te samaye temanI samakSa be mArga hatAH eka, vidyA tathA sAhityanA vartuLamAM purAIne besI rahevAno ane bIjo, svAtaMtrayanI hAkalane vadhAvI levAno. munijIe tatkAla nirNaya karI pahelA mArgane amuka samaya sudhI mulatavI rAkhyo ane 1930 mAM bIjo mArga svIkAryo. mArcanI 30 mIe gAMdhIjInI vizvavikhyAta dAMDIkUca dvArA mIThAno satyAgraha zarU thayo. munijI satyAgrahanA pariNAme jelamAM gayA, nAsikanI jelamAM emano paricaya zrI ka. mA. munazI sAthe thayo ane baMne vacce vidyAviSayaka vicAronI ghaniSTha Apale thaI. svAdhInatAnI laDatano mArga svIkAryA chatAM paNa temanuM bhAvi pahelA mArgamAM ja nirmAyeluM hatuM. te anusAra teo zAMtiniketana pahoMcyA. tyAM kalakattAnA pramukha jainasAhitya anurAgI zrI bahAdurasiMha siMdhI sAthe vizada carcA ane vicAravinimaya thayAM. pariNAme sidhI jaina jJAnapIThanI sthApanAnI yojanA AkAra pAmI. munijIe A kArya mATe potAnI sevAo arpaNa karavAnuM svIkAryuM, eTale sidhI graMthamAlAno prAraMbha thayo ane prabaMdha citAmaNi' nAme pahelo graMtha prakAzita thayo. zAMtiniketanamAM jaina chAtrAvAsano paNa munijIe prAraMbha karyo. A badhAno Arthika bojo zrI bahAdurasiMha sidhI uThAvatA hatA. munizrI zAMtiniketanamAM lagabhaga traNa varSa rahyA. baMgALanAM havApANI anukULa na AvavAthI temaNe potAnuM kAryakSetra zAMtiniketanamAMthI muMbaI athavA amadAvAda khaseDavAnuM nakkI karyuM. e ja arasAmAM paMDita sukhalAlajInA oNparezana nimitte temane muMbaI javAnuM thayuM. ahIM teoe munazIjInA tIvra anurodhathI bhAratIya vidyAbhavananA kAryamAM sahayoga ApavAnuM nakakI karyuM. sidhI jaina graMthamALAnA kAryane paNa bhavananAM kArya sAthe saMyojina karyuM ane banne kAryonuM teo sAthe sAthe kuzaLatApUrvaka saMcAlana karavA lAgyA. I. sa. 1942nA "bhArata choDo' AMdolanathI teo virakta rahyA. te daramiyAna temane jesalameranA jJAnabhaMDAro vyavasthita karavAnuM nimaMtraNa maLyuM eTale teo tyAM gayA, ane lagabhaga pAMca mahinAno sthira vAsa karIne Azare 200 graMthonI pratilipio,
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ purAtattvAcArya zrI jinavijayajI 181 taiyAra karI, tyArabAda muMbaI pAchA pharyA ane bhAratIya vidyAbhavananA nirdezakanA rUpamAM graMthonA sampAdana-prakAzana tathA vidyArthIonA DaoNkTareTanA adhyayananA kAryamAM pUrvavat mArgadarzanamAM lAgI gayA. munijInA manamAM haMmezAM deza tathA samAjanI samasyAo saMbaMdhI cina cAlatuM rahetuM. AjhAdI pachI asamasyA jema jema gaMbhIra rUpa pakaDanI gaI tema tema temanuM dhyAna kRSi, zarIrazrama ane svAvalaMbana tarapha adhikAdhika vadhatuM gayuM. A ciMtananA paripAkarUpe citauDa pAse AvelA rAMderiyA gAmamAM tyAMnA ThAkura pAsethI thoDIka jamIna meLavI 28 eprila, 1950mAM temaNe 'sarvodaya sAdhanA AzramanI sthApanA karI. saMta vinobAnI rAjasthAnanI padayAtrA daramyAna A Azrama temaNe vinobAjIne arpaNa karI dIdho hato. | munizrInA parAmarzathI 13 me, 1950mAM rAjasthAna purAtattva maMdiranI yojanA sAkAra thaI ane teo tenA saMcAlaka banyA. Ama teo eka tarapha AzramanI khetavikAsanI pravRttio tathA bIjI tarapha purAtattva maMdiranI sevAo pUrA manoyogathI karavA lAgyA. I. sa. 1952mAM jarmanInI vizvavikhyAna orIenTala sosAyaTInA mAnada sabhya tarIke temanI varaNI thaI. atyaMta alpa saMkhyAnA bhAratIyone A sanmAna prApta thayuM che. bhAratIya vidyA saMbaMdhI ananya saMzodhanakArya badala teone A sanmAna prApta thayuM hatuM. - I. sa. 1961mAM bhArane sarakAre temane apAzrI'no IlkAba Apyo. munizrI dvArA bhAratIya nemaja jaina vidyAnI prAcIna sAmagrInA adhyayana, zodha ane prakAzana saMbaMdhI maulika, aitihAsika ane vizALa kArya thayuM che tenA samAnarUpe temane A upAdhi enAyata karavAmAM AvI hatI. rAjasthAna purAtattva maMdiranA kAryano prAraMbha jayapuramAM thayo. purAtattva tathA ItihAsa saMbaMdhI aneka hastalikhita tathA mudrita graMthono saMgraha karavAmAM Avyo. prakAzanakArya paNa moTA pramANamAM cAlu thayuM. munizrInA athAga parizramanAM paripAkarUpe A kAryane sthAyitva ApavAnI dRSTithI rAjasthAna sarakAra dvArA jodhapuramAM eka navIna bhavananuM nirmANa karavAmAM AvyuM, jenuM uddhATana rAjasthAnanA tatkAlIna mukhyamaMtrI zrI mohanalAla sukhaDiyA dvArA 1959mAM thayuM hatuM. A saMsthA samagra dezamAM bhAratIya vidyA ane purAtattva saMbaMdhI hastalikhita tathA mudrita graMthonuM viziSTa kendra gaNAvA lAgyuM. munizrI I. sa. 1967 sudhI A saMsthAnA mAnArha saMcAlaka tarIke rahyA. munizrIne cittoDa pratye ananya AkarSaNa hatuM, tenuM mukhya kAraNa cittoDanI aitihAsika gauravapUrNa gAthA che. mahAna jaina vidvAna AcArya haribhadrasUrinI te sAdhanAbhUmi rahI che. temanA pratyenA ananya AdarabhAva ane AsthAnA phaLarUpe munizrIe .
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 arvAcIna jaina jyotidharI cittoDanA prasiddha killAnI barobara sAme zrI haribhasUri smAraka maMdiranI sthApanA karI, tene cittoDanuM eka darzanIya sthAna gaNI zakAya. tyAM temaNe prasiddha jaina dAnavIra bhAmAzAnI smRtimAM "bhAmAzA bhAratIya bhavananuM nirmANa paNa karyuM che. munizrIe potAnA jIvanakALa daramiyAna aneka saMsthAonI sthApanA karI. aneka saMsthAo, vidvAno ane jJAnapipAsuonA teo preraNAstrota banI rahyA. 80 varSanI umara vaTAvyA pachI temanuM zarIra ghaNuM kamajora thaI gayuM hatuM. AMkhonI dRSTi paNa ghaNI maMda paDI gaI hatI tema chatAM jIvananA aMta sudhI bhAratIya purAtattava, jenadarzana, cittoDanA prAcIna gaurava pratyenI temanI AsthA ane adhyayana rUci saheja paNa ocho thayAM nahotAM. upasaMhAra : pUjya munizrI jinavijayajInA jIvananuM vihaMgAvalokana karatAM ema kahI zakAya ke purAtattvavidyAne mukhya karIne teoe potAnuM samasta jIvana mA sarasvatInI sevAmAM vitAvyuM. eTaluM ja nahi paraMtu bIjA saMzodhako ane vidvAnone paNa temAM rasa letA karyA. potAnI zakti pramANe tema karavA mATenAM bAhyAMtara sAdhano paNa temaNe UbhAM karyo. pUjyazrIe potAnI pAchalI jidagInA divaso temanI prAraMbhika karmabhUmi amadAvAdamAM vitAvyA pachI to vRddhAvasthAnI sAthe sAthe zArIrika nabaLAI vadhatI gaI ane vi. saM. 2033nA jeTha suda 5 ne guruvAra dinAMka 3 jUna,1976nA roja munizrIe temanI jidagInA chellA zvAsa lIdhA. Ama, eka Ajanma vidyAupAsaka tathA advitIya purAtattva-AcAryanI jiMdagIno aMta Avyo. zAMtiH