Book Title: Pudgal aur Atma ka Sambandh
Author(s): Anantprasad Jain
Publisher: Z_Deshbhushanji_Maharaj_Abhinandan_Granth_012045.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/211360/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pudgala aura AtmA kA sambandha AcArya ananta prasAda jaina vyavahAra aura nizcaya donoM kI ho jaina dharma meM bar3I mahattA kahI gaI hai / nizcaya to lakSya hai aura vyavahAra usa taka pahuMcane kA mArga / Sadravya, saptatatva, navapadArtha kA zAstrokta jJAna to vyavahAra-samyak-darzana yA vyavahAra-zruta-jJAna hai / AtmA (jIva), pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla ye Sadravya haiM / jIva (AtmA) kyA hai ? pudgala kyA hai ? tathA dUsare tatva kyA haiM ? yaha saba guruoM yA jJAniyoM ke upadeza yA svayaM zAstroM ke adhyayana se jAna lenA hI vyavahAra-samyaka-darzana hai| ise hI zuddha-samyaka-darzana mAna lenA bhArI bhUla hai / zAstroM meM kahI gaI yA guruoM aura vidvAnoM dvArA upadezita jAnakArI parAzrita hotI hai / pudgala AtmA se kaise milatA hai isakI svayaM kI anubhUtiyAM jAnakArI karanA yA ho jAnA hI sahI zuddha-samyak-darzana aura samyak-jJAna hai| loga isa zuddha jJAna darzana ko isalie nahIM pAte ki ve vyavahAra tathA zruta darzana jJAna ko pAkara hI saMtuSTa ho jAte haiM yA usI meM bhUle rahate haiN| zAstroM meM kahA gayA hai ki 'yoga' (mana, vacana, kAya ke halana calana) dvArA pudgala Ate haiM aura mithyAtva, avirati, pramAda, viSaya evaM 'kaSAya' (krodha, mAna, mAyA, lobha) ke kAraNa AtmA meM saTa (baMdha) jAte haiN| para AtmA to arUpI, adRzya, aspRSya hai usameM pudgala kaise saTatA tathA bandha karatA hai isa para kabhI koI vicAra nahIM karatA / ataH aisA jJAna yA darzana zrutamAtra hI rahatA hai zuddha nahIM hotaa| svayaM kI anubhUti hue binA aisI mAnyatA vyavahAra hI hai| isase mokSa yA sahI mokSamArga meM praveza nahIM mila sktaa| SaT dravyoM kA jJAna honA to Avazyaka hI hai| ye sabhI svataMtra dravya haiN| koI bhI eka-dUsare meM nahIM milatA na pariNata hotA hai| AtmA aura pudgala sAtha-sAtha --eka meM eka ghula-milakara rahate hue bhI apanA-apanA svatantra astitva rakhate haiN| AtmA kyA hai isakI kucha jAnakArI zAstroM yA jJAnI guruoM ke upadeza se ho sakatI hai| arUpI-azarIrI AtmA ko karma pudgala kaise bAMdha lete haiM---kaise saTa jAte haiM yaha eka kaThina samasyA hai jisakA samAdhAna kisI zAstra meM nahIM miltaa| AtmA aura pudgala kA sambandha eka vaijJAnika tathya hai / paramparA se calI AI yaha gutthI Adhunika vijJAna dvArA hI sulajhAI jA sakatI hai| isakA jJAna guruoM-paNDitoM meM nahIM hone se AtmA aura karmoM ke sambandha kA jJAna adhUrA hI raha jAtA hai| na to zuddha-samyak-darzana hI hotA hai na zuddha-samyak-jJAna hii| phira loga apane ko ratnatraya kA dhArI samajha baiThate haiM jo mahAn bhUla hai| aise loga kitanA bhI tapa kareM mokSamArga ke pathika nahIM ho skte| samyak jJAna kA artha hai kisI viSaya yA vastu ke viSaya meM, vaijJAnika evaM pUrNa vidhivat jJAna, jaise---kisI ne aMgUra na khAe hoM kevala suna-sunAkara yA pustakoM meM par3hakara aMgUroM ke viSaya meM jAnakArI pA lI ho to use zuddha saccA, sahI jJAna nahIM kaha sakate / jaba vaha vyakti vibhinna prakAra ke aMgUroM ko dekha le aura svayaM cakha bhI le, khA le, tabhI usakA aMgUra-viSayaka jJAna aMgUra kA samyak jJAna kahA jA sakatA hai| use yaha bhI jAnanA jarUrI hai ki aMgUra kaise, kahAM, kaisA hotA yA paidA hotA hai / usakI paidAvAra ke lie kyA-kyA jarUrateM hotI haiM, ityAdi / yaha saba pUrI taraha jAna lene aura svayaM svAda le lene ke uparAnta hI pUrNa jJAna yA zuddha jJAna yA samyak jJAna aMgUra ke viSaya kA kahA jA sakatA hai / anyathA to jJAna adhUrA hI kahA jaaegaa| isI prakAra kI kucha bAta AtmA ke sAtha bhI hai| AtmA aura karma pudgala kaise baMdhate chUTate haiM isakI svayaM kI anubhUti jaba taka nahIM hotI jJAna zruta-jJAna hI rahegA aura 'vyavahAra' kA hI bhAga rahegA--nizcaya' nahIM ho sktaa| jaina siddhAnta kA 'pudgala' hI vartamAna vijJAna kA ilakTrona, proTona, nyUTrona Adi hai| cUMki inake prAthamika saMgha ko 'paramANu' kahA jAtA hai| isase maiMne 'pudgala' (ilaikTrona, proTona Adi) ko 'parama-paramANu' kI saMjJA dI hai / ina parama-paramANuoM, paramANuoM Adi se sArA vAtAvaraNa bharA huA hai aura kisI bhI jIvadhArI kA zarIra ina pudgaloM se hI nirmita hai| hama jo bhI khAte-pIte, svAMsa lete Adi haiM ve saba pudgaloM ke saMgha hI haiN| sArA dRzya jagat pudgala-nirmita hai| jIvadhAriyoM meM unakA zarIra bhI pudgala nirmita hI hai| pudgala ajIva yA ajJAna, jar3a hai| zarIra meM cetana AtmA kI vidyamAnatA se hI sArA kArya ho pAtA hai| duHkha-sukha kI anubhUti bhI hotI hai| bijalI ke jaina darzana mImAMsA 85 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhinna yantroM evaM upakaraNoM meM jaba taka bijalI pravAhita nahIM hotI ye yantra aura upakaraNa kucha nahIM karate, parantu unameM vidyut Ate hI ye apanI-apanI saMracanA yA banAvaTa ke anusAra kAma karane lagate haiN| bijalI haTAte hI punaH cupa, bekAra ho jAte haiN| usI prakAra AtmA kI maujUdagI meM zarIradhArI apane-apane zarIra kI saMracanA evaM banAvaTa ke anusAra kAma karate haiN| AtmA ke cale jAne para ve jar3a ho jAte haiM unheM marA huA kahA jAtA hai / AtmA svayaM kucha nahIM karatA, saba kucha zarIra yantra hI karatA hai| para akelA jar3a zarIra bhI kucha nahIM kara sakatA para cetana AtmA kI vidyamAnatA meM sArA zarIra evaM sabhI indriyAM kAryazIla rahatI haiM aura duHkha, sukha, Ananda Adi kI anubhUti bhI hotI hai| AtmA na ho to koI anubhUti na ho| isIlie yaha kahate haiM ki AtmA hI duHkha-sukha anubhava karatA hai evaM kartA aura bhoktA hai| AtmA bhAvakarma, dravyakarma tathA nokarmarUpa pudgalapiMDa se baddha hone ke kAraNa jar3a va acetana zarIra ke saMsarga se svayaM ko rUpI mAnatA hai aura usake sAtha paribhramaNa karatA rahatA hai| AtmA kA svarUpa nivikAra, nityAnanda, svasamayasAra rUpa amUrtika hai| vaha cakSurAdi bAhya ndriyagamya nahIM, apitu jJAnagamya hai| apane vAstavika svarUpa kA bodha na hone ke kAraNa vaha avAstavika bAhya zarIrAdi ko nijasvarUpa mAna letA hai| yadi vaha sAta tattva, nau padArtha, chaH dravya tathA pAMca astikAyAdi ke bodha dvArA svanirIkSaka bana jAe, to use apanI vAstavikatA kA patA calegA jisake dvArA vaha anta taka avinAzI phala ko dekara anantakAlaparyanta sukha prApta kara sakatA hai / yaha AtmA isa sampUrNa zarIra meM vyApta hai / kahA bhI hai - araviMdI kSisalanakumAtmanikhaM deha bolIkaNge tAM / guriyAgaM zileyoLsuvarNamaraloLa sauramyamAkSIradol // nruneykaasstthdolgniyirpterdiNdiimeyyoliidiprne| daridabhyAsise kAgumeMdarupidai ! ratnAkarAdhIzvarA // 4 // vAstavika, amUttika, nitya-niraMjana AtmasvarUpa bAhya carmadRSTi dvArA dRSTigocara nahIM hotA, apitu AtmAnandasthitijJAnarUpI cakSu dvArA dRSTigocara hotA hai| yaha AtmA zarIra meM sarvAMgarUpa se vyApta hai, ataeva vyavahAra aura nizcaya dharma ke dvArA usakA manthana karane se apane Apa meM hI zuddhAtmA kI prApti ho jaaegii| api ca, samyagdarzana, samyagjJAna tathA samyakcAritra rUpI ratnatraya se bAhya ndriyavAsanA ke AvaraNa ko haTAkara AtmA zIghra suvarNa ke samAna zuddha nirmala kebalajJAna rUpa banakara mokSa ko prApta ho jAtA hai| (AcAryaratna zrI dezabhUSaNa jI mahArAja kRta upadezasArasaMgraha, bhAga 4, dillI, vI0ni0 saM0 2484 se) AcAryaratna zrI dezabhUSaNa jI mahArAja abhinandana grantha