Book Title: Pudgal Vivechan Vaigyanik evam Jain Agam ki Drushti me
Author(s): Rameshchandra Jain
Publisher: Z_Kusumvati_Sadhvi_Abhinandan_Granth_012032.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/211362/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pudgala vivecanavaijJAnika evaM jaina Agama kI dRSTi meM jaina siddhAnta vizva ko chaha dravyoM se nirmita mAnatA hai jo sat ho athavA jisakI sattA ho use dravya kahate haiM / paryAya kI apekSA se utpAda (Modification) evaM vyaya (Disappearance) prati samaya 10 hotA rahatA ho tathA guNoM kI apekSA se dhrauvya (Continuity) ho vaha sat hai / vijJAna kI dRSTi meM padArtha na to paidA kiyA jA sakatA hai aura na hI naSTa kiyA jA sakatA hai kintu usakA rUpa parivartita ho / sakatA hai| ataeva utpAda, vyaya evaM dhrauvya kA jaina siddhAnta pUrNataH vaijJAnika hai| jaina AgamoM meM dravya ke chaha bheda batAye gaye haiM-jIva, ajIva | (pudgala), dharma, adharma, AkAza evaM kAla / yahA~ hama sirpha pudgala kA | jaina Agama evaM vaijJAnika dRSTi se vivecana kareMge / 'pudgala'=pud+gala se banA hai| "pud" kA artha pUrA honA athavA milanA aura "gala" kA artha hai galanA athavA naSTa honaa| ataeva jo dravya pratisamaya milatA evaM galatA rahe vaha pudgala kahalAtA hai / yahA~ milanA evaM galanA paryAya kI apekSA se hai| AcArya kundakunda dvArA viracita "niyamasAra" gAthA kramAMka 21-24 meM pudgala kA vargIkaraNa nimna prakAra se kiyA gayA hai (1) sthUla-sthUla-lakar3I, patthara, lohA jaise Thosa padArtha / (2) sthUla-jala, tela Adi dravya padArya / (3) sthUla-sUkSma-prakAza, chAyA evaM cAMdanI / (4) sUkSma-sthUla-dhvani UrjA evaM tApa UrjA / inheM hama cakSu indriya se nahIM dekha sakate haiM kintu usake atirikta dUsarI indriyoM se anubhava kara sakate haiN| (5) sUkSma-isameM kArmaNa vargaNAe~ AtI haiN| hamAre vicAroM tathA bhAvoM kA prabhAva ina para par3atA hai tathA inakA prabhAva jIva dravya evaM anya pudgaloM para par3atA hai| inheM paMca-indriyoM se anubhava nahIM kara sakate haiN| (6) sUkSma-sUkSma - paramANu meM nihita dhana evaM RNa vidya ta Aveza / kArmaNa vargaNAoM se nIce ke skandha jo atyanta sUkSma haiM, inheM bhI paMcendriyoM se anubhava nahIM kara sakate haiN| pudgala kA bheda naM0 5 jaina Agama kI mahatvapUrNa upalabdhi hai| DaoN0 rameza candra jaina, pravAcaka, sAMkhyikI vibhAga, vikrama vizvavidyAlaya, ujjaina tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana * sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha 665 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adhunika vijJAna isa viSaya para mauna hai kyoMki abhI isa prakAra ke upakaraNa nirmita nahIM hue haiM jo kisI pudgala padArtha para vicAroM evaM bhAvoM kA prabhAva lakSita kara sake / jhUTha pakar3ane vAlI mazInoM kI khoja isa dizA meM eka choTA-sA kadama ho sakatA hai / vijJAna ne saMsAra ke samasta padArthoM ko mukhyataH tIna bhAgoM meM vibhAjita kiyA hai- Thosa, drava aura gaisa / ina tInoM meM Apasa meM parivartana hotA rahatA hai / Adhunika vijJAna ne yaha siddha kara diyA hai ki padArtha UrjA rUpa meM bhI parivartita kiyA jA sakatA hai / paramANu bhaTTiyoM se vidyuta utpAdana prakriyA isakA udAharaNa hai / jaina siddhAnta ke anusAra Thosa, drava, gaisa evaM UrjA pudgala ke hI vibhinna paryAya haiM aura ina paryAyoM meM parivartana hotA rahatA hai / sUrya kI prakAza UrjA se pRthvI ke per3a-paudhoM ko poSaNa milatA hai / yaha UrjA kA Thosa paryAya meM parivartana kA udAharaNa hai / pudgala meM mUlataH cAra guNa hote haiM- sparza, rasa, gaMdha evaM rUpa athavA varNa / jainadarzana meM varNa mukhyataH pA~ca prakAra kA hotA hai - lAla, pIlA, nIlA, kRSNa (kAlA) evaM zveta / varNa paTala meM sAta raMga hote haiM jo ki kramaza: kAsanI, nIlA, harA, pIlA, nAraMgI evaM lAla haiM / isameM zveta evaM zyAma raMga nahIM haiM / kintu zveta raMga uparyukta sAta raMgoM ke mizraNa se banatA hai tathA kRSNa raMga zveta raMga kI anupasthiti darzAtA hai / jaina darzana meM zveta evaM zyAma varNaM cakSuindriya kI apekSA se haiM / jaina darzana varNa ke ananta bheda mAnatA hai jo ki vaijJAnika dRSTi se lAla raMga se kAsanI raMga taka ke vibhinna taraMga pariNAma bhI ananta haiM / ataeva vaijJAnika dRSTi meM bhI varNa ke ananta bheda haiM / vijJAna ne yaha siddha kara diyA hai ki yadi kisI bhI pudgala meM uparyukta cAra meM se kama se kama koI eka guNa bhI vidyamAna hai to usameM aprakaTa rUpa se 222 zeSa guNa avazya hoNge| yaha saMbhava hai ki hamArI indriyA~ inheM lakSita na kara sakeM kintu Adhunika vaijJAnika upakaraNa zeSa guNoM kI upasthiti lakSita kara sakate haiM / pudgala meM ananta zakti hotI hai jo ki vijJAna dvArA siddha kI jA cukI hai| pudgala meM saMkoca evaM vistAra hotA rahatA hai / sUkSma pariNamana evaM avagAhana zakti ke kAraNa paramANu evaM skandha sUkSma rUpa meM pariNata ho jAte haiM / AcArya umAsvAti dvArA viracita tattvArthasUtra, dvitIya adhyAya ke sUtra naM0 36 ke anusAra zarIra pA~ca prakAra kA hotA hai- audArika, vaikriyika, AhAraka, tejas evaM kArmaNa / kArmaNa zarIra sUkSma hai tathA indriyoM se anubhava nahIM kiyA jA sakatA haiM / pudgala vargaNAoM meM atyanta mahatvapUrNa vargaNA kArmaNa vargaNA ke nAma se jAnI jAtI hai / isameM jIva dravya kA pudgala paramANu ke sAtha saMyoga hotA hai / isa saMyoga kI vizeSatA yaha hai ki yaha saMyukta hokara bhI pRthak-pRthak rahatA hai| mukta jIva ko yaha saMyoga nahIM hotA hai kintu saMsArI jIva ko yaha saMyoga kSaNa - pratikSaNa hotA rahatA hai / jisa prakAra ora AkarSita karatI eka cumbakIya char3a lohe ke choTe kaNoM ko apanI (AtmA) krodha, mAna, mAyA aura lobha ke vazIbhUta usI prakAra jIva dravya hokara karmoM se pradUSita ho jAtI hai ! jIva dravya evaM pudgala dravya meM baMdha kA mukhya kAraNa jIva kA apanA bhAvanAtmaka pariNamana evaM pudgala prakriyA hai / AtmA jaba karma dravya ke samparka meM AtI hai to vahA~ saMgalana kI kriyA prArambha ho jAtI hai| isake phalasvarUpa naI sthiti nirmita hotI hai / ise kArmaNa vargaNA kahate haiM / jaina darzana meM karma kevala saMskAra hI nahIM hai kintu vastubhUta pudgala padArtha hai / rAga, dveSa se yukta jIva kI mAnasika, vAcanika evaM zArIrika kriyAoM ke sAtha kArmaNa vargaNAe~ jIva meM AtI haiM aura jo usake rAga-dva eSa kA nimitta pAkara jIva se baMdha jAtI haiM aura Age calakara tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ acchA yA burA phala detI haiN| ina kArmaNa vargaNAoM lambe samaya taka rahatA hai| tatvArthasUtra aSTama kA phala dene kA samaya tathA tIvratA kArmaNa varga- adhyAya ke sUtra 14-20 taka vibhinna karmoM kA / NAoM para hI nirbhara karatI hai / jaba AtmA meM zuddha utkRSTa evaM jaghanya (adhikatama evaM nyUnatama) samaya tathA sAtvika vicAra, prema aura sahAnubhUti ho to batAyA hai| jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa evaM bedanIya acchI kArmaNa vargaNAe~ utpanna hotI haiM tathA unake karma kA adhikatama samaya tIsa koDAkoDI sAgara, phala dene ke samaya Ananda kI anubhUti hotI hai| mohanIya karma kA adhikatama samaya sattara koDAjaba kisI karma kA phala dene kA samaya samApta ho koDI sAgara, nAma evaM gotra karma kA adhikatama jAtA hai to usa karma kA astitva bhI samApta ho samaya bIsa koDAkoDI sAgara tathA Ayu karma kA 10 jAtA hai / pUre saMsAra meM kArmaNa vargaNAoM kA khela adhikatama samaya tetIsa sAgara hai / vedanIya karma kA cala rahA hai| jisa prakAra dhAna kA chilakA utara nyUnatama samaya bAraha maharta kA hai| nAma evaM gotra ? jAne se cAvala meM ugane kI kSamatA bhI samApta ho kA nyUnatama samaya ATha maharta kA hai| zeSa pA~ca jAtI hai, usI prakAra AtmA (jIva) para se samasta karmoM kA nyUnatama samaya eka antarmuharta kA hai jo kAmaNa vargaNAoM kI khola utara jAne para AtmA ki muharta se bhI choTA hai| janma-mRtyu ke cakra se mukta ho jAtI hai / yadi krmoN| niSkarSa-vartamAna samaya meM paramANu bhaTTI meM ke kSaya kI gati (nirjarA) teja ho to eka muhUrta meM reDiyo dharmI padArthoM ke vicchedana se asIma UrjA hai bhI AtmA karma-rahita ho sakatI hai| prApta kI jA rahI hai| isa prakriyA meM reDiyodharmI vaidika darzana ma Izvara ko jagata kA niyantA padArtha kI paryAya bhI badala jAtI hai / yaha prakriyA ! mAnane vAle jIva kA kArya karana meM svatatra tathA kAphI kaThina hai| isI prakAra yadi mAnava zarIra usakA phala bhogana meM paratantra mAnata hai| jana rUpI bhaTI meM samasta kArmaNa vargaNAe~ saccI zraddhA, darzana ke anusAra karma apanA phala svayaM dete haiN| sacce jJAna evaM sacce AcaraNa se bhasma kara dI kArmaNa vargaNAoM ke vazIbhUta hokara jIva aise kArya jAveM to AtmA apane zuddhatama rUpa meM prakaTa ho karatA hai jo sukhadAyaka athavA dukhadAyaka hote haiN| sakatI hai| aisI zuddhatamA janma, jarA evaM mRtyu ke vartamAna meM jIva pichale karmoM kA phala bhogatA hai cakra se hamezA ke lie mukta hokara siddhAlaya meM tathA vartamAna meM kiye jA rahe karmoM kA phala bhaviSya sthApita ho jAtI hai| meM meM prApta karatA hai| pudgala ke vargIkaraNa meM "sUkSma pudgala" __ karmoM ke ATha bheda hote haiM-jJAnAvaraNIya, AcArya kundakunda kI mahAna upalabdhi hai / vijJAna hai| darzanAvaraNIya, vedanIya, mohanIya, Ayu, nAma, gotra isako abhI prayogoM dvArA siddha nahIM kara pAyA hai tathA aMtarAya / ina ATha karmoM meM mohanIya karma kintu bhaviSya meM yadi vijJAna isake astitva ko bar3A prabala hai tathA saba karmoM kA netA hai / yaha karma siddha karatA hai to isake anusaMdhAna kA sArA zreya saMsAra ke saba dukhoM kI jar3a hai| isakA prabhAva jaina darzana ko diyA jAnA caahiye| tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana 16. sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Mor Privated Personalise only