Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ pudgala SaTtriMzikA : eka adhyayana - premalAla zarmA aura zaktidhara zarmA, paMjAbI vizvavidyAlaya, paTiyAlA (50) bhautika jagatke sUkSma tatvoMko khojanemeM jaina dArzanikoMne paryApta prayatna kiye haiN| unake anusAra vizva chaha dravyoM-jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla-se banA hai| inameM pA~ca astikAya haiM, bahupradezI haiM / kAladravya inase bhinna hai| ina chaha dravyoMmeM pudgalake viSayameM ratnasiMha sUrine chattIsa gAthAyeM likhI thI jise 'pudgala SaTtriMzikA'ke rUpameM jAnA jAtA hai| pudgala kozAdimeM isa viSayameM vivaraNa diyA gayA hai, para vaha anuvAda mAtra hI raha gayA hai| unheM samajhAneke liye jitanA prayatna cAhiye thA, utanA nahIM kiyA gayA / phalataH yahA~ use yathAzakti nirUpita karane kA prayAsa kiyA gayA hai / dravya, kSetra, kAla aura bhAvake sApekSa pudgala sapradezI tathA apradezI hote haiN| jo pudgala paramANu paraspara asaMyukta hote haiM, ve apradezI hote haiN| eka AkAza pradezameM vyApta hone vAle pudagala kSetra sApekSa apradezI kahalAte haiN| eka samayameM sthiti vAle pudagala yA pudgala skandha kAla-sApekSa apradezo hote haiM / eka hI raktapItAdi pariNAmako dhAraNa karanevAle pudgala bhAvasApekSa apradezI hote haiM / (2,3) bhAvasApekSa apradezI pudgaloMse kAlasApekSa apradezI pudgaloMkA asaMkhyAtaguNatva bhAva sApekSa apradezI pudgaloM se kAlasApekSa apradezI pudgala asaMkhyaguNa hote haiM kyoMki varNa, gaMdha, rasa, sparza aura sUkSma bAdarAdi pariNAmoMmeM pariNata pratyeka pariNAmameM kAla-pradezatva pAyA jAtA hai| bhAvasApekSa apradezI pudgala kAlasApekSa apradezI tathA sapradezI ho sakate haiM / isI prakAra bhAvasApekSa sapadezI padagala kAlasApekSa apradezI bhI ho sakate haiN| yaha saba eka samayameM sthiti tathA do-tIna Adi samayoMmeM sthitike vicArase hotA hai| kAla-sApekSa apradezI pudgaloMkI ananta rAziyA~ eka guNa kRSNAdi pudgalase lekara anantaguNa kRSNAdi pudgaloMke madhya eka-eka guNasthAnaka banate jAte haiM / ina guNasthAnakoM meM kAlasApekSa apradezI pudgaloMkI eka-eka rAzi hotI hai / ataH guNasthAnakoM ke ananta honese kAla-apradeziyoM kI rAzi bhI anaMta hI hotI hai / (5-7) guNasthAnakoMke ananta honepara bhI kAla-apradeziyoMkA asaMkhya guNatva hI hotA hai yadyapi guNasthAnakoMke samAna kAla-apradeziyoMkI rAzi bhI ananta hI hogI, tathApi inakA guNatva asaMkhyAta hI hogA kyoMki eka guNa kRSNAdiyoMke sApekSa jo anaMtaguNita kRSNAdiyoMkI rAzi hai, vaha bhI 'ananta rAzi' ke anantatama bhAgameM hI vidyamAna rahatI hai| ataH bhAvasApekSa apradezI pudgaloMse kAlasApekSa apradezI pudgala asaMkhyAtaguNe hI siddha hote haiM / (8) avagAhanAke vicArase kAla-apradezatva stoka (alpa) nabhaHpradezoMmeM avagAhanA karane vAle jo pudgala skaMdha 'eka samaya meM avasthiti karake phira anekoM nabhaHpradezoMmeM vyApta hote haiM aura eka samayakI hI sthitivAle hote haiM, tathA jo pudgala aneka nabhaHpradezoMmeM vyApta hokara eka samayameM sthiti karate haiM aura punaH stoka nabhaHpradezoMmeM vyApta hote hue
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ eka samayakI sthitivAle hote haiM, ve pudagala skaMdha saMkoca aura vikoca rUpa avagAhanAke vicArase kAlasApekSa apradezI hote haiM / (11) jitane bhI pariNAma hote haiM, una sabhImeM pariNata 'eka samaya meM sthitivAle pudgala skaMdha yA pudgala kAla-sApekSa apradezI hote haiN| ataH bhAvasApekSa apradezI pudgaloMse kAlasApekSa apradezI pudgala asaMkhya guNa siddha hote haiM / (12,13) kAla-apradezI pudgaloMse dravya-apradezI pudgala asaMkhya guNe hote haiM kAla-sApekSa apradezI pudgaloM yA pudgala-skaMdhoMse dravya-sApekSa apra dezI pudgala (paramANu) asaMkhya guNe hote haiM / ina pudgaloMkI cAra rAziyA~ mAnI gaI haiM : 1. aNuoMkI rAzi, 2. saMkhyAta-aNu-skaMdhoMkI rAzi, 3. asaMkhyAta-aNu-skaMdhoMkI rAzi, 4. anaMtANuskaMdhoMkI rAzi / / ananta aNu-skaMdhoMkI ye cAra rAziyAM haiN| jina jina saMkhyAta-aNu-skaMdhomeM pradezarUpa paramANu haiM, ve una saMkhyAta-aNuskandhoMke saMkhyeyatama bhAgameM vidyamAna rahate haiN| isI prakAra, jina skandhoMmeM asaMkhyeya aNa vidyamAna rahate haiM, ve una asaMkhyeyANuskandhoMke asaMkhyeyatama bhAgameM vidyamAna rahate haiN| kalpanA kIjiye ki paramANuoMkI rAzi eka-sau hai| usakA saMkhyeyatama bhAga bIsa, asaMkhyeyatama bhAga dasa tathA anaMtatama bhAga pA~ca hai| isa prakriyAse dvayaNuka skandhase lekara saMkhyAtANuskandha paryanta usa skandhake sApekSa saMkhyeyatama bhAgameM aNu vidyamAna rahatA hai / isI prakAra asaMkhyeyatamANu-skaMdhake viSayameM jAnanA cAhiye / vastutaH paramANu anaMta haiN| saMkhyAtANuskandhase asaMkhyAta yA anaMta aNuskandhoMkI utpatti parikalpita kI jAtI hai / anyathA saMkhyAtANuskandhake sApekSa asaMkhyeya bhAga yA anaMta bhAgameM aNu nahIM hoNge| ataH kAla sApekSa apradezI pudgaloMse dravya sApekSa apradezI pudgala anaMta hote haiM / (17-19) dravya-apradezI pudgaloMse kSetra-apradezI pudgala asaMkhyaguNa hote haiM dravyasApekSa apradezI pudgaloMse kSetrasApekSa apradezI pudgala asaMkhyaguNe hote haiM kyoMki sabhI pudgala "eka-eka AkAza pradeza meM vyApta honekI sthitimeM kSetrasApekSa apradezI ho jAte haiM / inase kSetra sApekSa sapradezI pudgala asaMkhyaguNe hote haiM kyoMki sapradeziyoMke avagAhanAsthAna adhika hote haiN| inake adhika honese inameM utane hI adhika paramANu yA pudgala skandha samA sakate haiN| ataH ve kSetra-apradeziyoMse asaMkhyaguNe haiM / (20-22) / vaiparItyase sapradezI pudgaloMkA vizeSAdhikatva ___abhI apradezI pudgala vivecanameM 'bhAva' ko AdimeM rakhA gayA thaa| parantu sapradezI pudgala vivecanameM kSetrako Age rakhA jAtA hai| ataH kSetrasApekSa sapradezI pudagaloMse dravyasApekSa sapradezI pudgala vizeSAdhika hote haiN| dravyasApekSa sapradeziyoMse kAlasApekSa vizeSAdhika hote haiN| kAlasApekSa sapradeziyoMse bhAvasApekSa sapradezI vizeSAdhika hote haiN| isakA kAraNa yaha hai ki bhAva, kAla, dravya aura kSetra sApekSa apradezitvameM kramazaH jitanI saMkhyA bar3hatI hai, utanI hI saMkhyA sapradezitva avasthAmeM ghaTa jAyA karatI hai / kalpanA kIjiye-eka lAkha pudgala haiN| unameM bhAva, kAla, dravya aura kSetra sApekSa apradezI pudgaloMkI sakhyA kramaza eka, do, pA~ca aura dasa hajAra haiN| parantu sapradezitva avasthAmeM utanI hI saMkhyAke ghaTa jAnese bhAva, kAla, dravya aura kSetra sApekSa sapradezI pudgaloMkI saMkhyA kramazaH 99,98,95 aura 90 hajAra ho jaaygii| isa dRSTise jaise bhI saMbhava ho, sapradezI-apradezI pudagaloMkA arthopanyAsa karanA cAhiye / yahA~ kevala kalpanAke rUpa hI pudgaloM kI saMkhyA eka lAkha mAnI gaI hai / vastutaH vaha to anaMta hI hai / (24-36) brekeTameM dI huI saMkhyAyeM gAthAkramAMkake nirdeza haiN|