Book Title: Pratyabhignya Author(s): Sukhlal Sanghavi Publisher: Z_Darshan_aur_Chintan_Part_1_2_002661.pdf Catalog link: https://jainqq.org/explore/229031/1 JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLYPage #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyabhijJA pratyabhijJA ke viSaya meM deN| bAteM aisI haiM jinameM dArzanikoMkA matabheda rahA hai-- pahalI prAmAkhyakI aura dUsarI svarUpakI / bauddha paramparA pratyabhijJAko pramANa nahIM mAnatI kyoMki vaha kSaNikavAdI honese pratyabhijJAkA viSaya mAne jAnevAle sthiratvako ho vAstavika nahIM mAnatI / vaha sthiratvapratItiko sAdRzyamUlaka mAnakara bhrAnta hI samajhatI hai / para bauddhabhinna jaina, vaidika donoM paramparA ke sabhI dArzanika pratyabhijJAko pramANa mAnate haiM / ve pratyabhijJAke prAmANyake AdhAra para hI bauddhasammata kSaNabhaGgakA nirAsa aura nityatva -- sthiratva -- kA samarthana karate haiM / jaina paramparA nyAya, vaizeSika Adi vaidika darzanoMkI taraha ekAnta nityatva kiMvA kUTastha nityatva nahIM mAnatI tathApi vaha vibhinna pUrvApara avasthA meM dhruvatvako vAstavika rUpase mAnatI hai zrataeva vaha bhI pratyabhijJA ke prAmANyako pakSapAtinI hai / pratyabhijJAke svarUpake saMbandhameM mukhyatayA tIna pakSa haiM- bauddha, vaidika aura jaina / bauddhapakSa kahatA hai ki pratyabhijJA nAmaka koI eka jJAna nahIM hai kintu smaraNa aura pratyakSa ye samucita do jJAna hI pratyabhijJA zabdase vyavahRta hote haiM " / usakA 'tat' aMza atIta hone se parokSarUpa honeke kAraNa smaraNagrAhya hai vaha pratyakSaprAdha ho hI nahIM sakatA, jabaki 'idam ' zraMza vartamAna honeke kAraNa pratyakSaprAhya hai vaha apratyakSagrAhya ho hI nahIM sakatA / isa taraha viSayagata parokSAparokSatvake AdhAra para do jJAnake samuccayako pratyabhijJA kahanevAle bauddhapakSake viruddha nyAya, mImAMsaka zrAdi vaidika darzana kahate haiM ki pratyabhijJA yaha pratyakSa rUpa eka jJAna hai pratyakSa - smaraNa do nahIM / indriyajanya pratyakSameM vartamAna mAtra viSayakatvakA jo niyama hai vaha sAmAnya niyama haiM ataeva sAmagrIvizeSadazA meM vaha niyama sApavAda bana jAtA hai / vAcaspati mizra pratyabhijJAmeM pratyakSatvakA upapAdana karate hue kahate haiM ki saMskAra yA smaraNarUpa sahakArIke bala se vartamAna 1 pramANavA0 2. 501-2 | tattvasaM0 kA0 447 | 2 ... tasmAd dve ete jJAne sa iti smaraNam zrayam ityanubhavaH' - nyAyama0 pR0 446 / Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAtragrAhI bhI indriya, atItAvasthAviziSTa vartamAnako grahaNa kara sakaneke kAraNa pratyabhijJAjanaka ho sakatI hai' | jayanta vAcaspatike ukta kathanakA anusaraNa karane ke alAvA bhI eka naI yukti pradarzita karate haiN| ve kahate haiM ki smaraNasahakRtaindriyajanya pratyakSake bAda eka mAnasazAna hotA hai jo pratyabhizA kahalAtA hai / jayantakA yaha kathana pichale naiyAyikoMke alaukikapratyakSavAdakI kalpanAkA bIja mAlUma hotA hai| ___jaina tArkika pratyabhijJAko na to bauddhake samAna jJAnasamuccaya mAnate haiM aura na naiyAyikAdikI taraha bahirindriyaja prtykss| ve pratyabhijJAko parokSa jJAna mAnate haiM / aura kahate haiM ki indriyajanya jJAna aura smaraNake bAda eka saMkalanAtmaka vijAtIya mAnasa jJAna paidA hotA hai vahI pratyabhijJA kahalAtA hai ! akalaGkopajJa (laghI0 3. 1. se) pratyabhijJAkI yaha vyavasthA jo svarUpamaiM jayantako mAnasajJAna kI kalpanAke samAna hai vaha sabhI jaina tArkikoMke dvArA nirvivAdarUpase mAna lI gaI hai| prAcArya hemacandra bhI usI vyavasthAke anusAra pratyabhijJAkA svarUpa mAnakara parapakSanirAkaraNa aura svapakSasamarthana karate haiM--pra0 mI0 pR0 34. / / bhImAMsaka (zlokavA0 sU0 4. zlo0 232-237.), naiyAyika (nyAyasU0 1. 1. 6.) Adi upamAnako svatantra pramANa mAnate haiM jo sAdRzya-vaisadRzya viSayaka hai / unake matAnusAra hRsvatva, dIrghatva zrAdi viSayaka aneka sapratiyogika jJAna aise haiM jo pratyakSa hI haiM / jaina tArkikoMne prathamase hI una sabakA samAveza, pratyabhijJAnako matijJAnake prakAravizeSarUpase svatantra pramANa mAnakara, usImeM kiyA hai, jo aikamatyase sarvamAnya ho gayA hai .. I0 1636 ] [pramANa mIsAMsA 1 tAtparya0 pR0 136 / 2 'evaM pUrvajJAnavizeSitasya stambhAdevizeSaNamatItakSaNaviSaya iti mAnasI pratyabhijA |'-nyaaym0 pR0 461 /