Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15.17 navambara 2006 jinavANI, pratikramaNa kI upAdeyatA zrI aruNa mehatA pratikramaNa ke Azaya, usakI AvazyakatA, usake kAla evaM upAdeyatA para zAsana sevA samiti ke sadasya zrI arUNa jI mehatA ne prastuta Alekha meM samyak prakAza DAlA hai| -sampAdaka jaina dharma evaM darzana kA pramukha AdhAra Agama hai| Agama battIsI meM battIsavA~ sUtra Avazyaka sUtra' hai| Avazyaka sUtra meM chaha Avazyaka haiM, inameM cauthA Avazyaka pratikramaNa isa Agama kA pramukha bhAga hai| 'pratikramaNa' zabda kA Azaya.. 'prati+kramaNa' ina donoM zabdoM ke yoga se pratikramaNa zabda banA hai| prati kA artha hai- pIche kI ora, kramaNa kA artha hai- calanA athavA gati krnaa| arthAt jo atikramaNa yAnI sImA kA ullaMghana huA hai vahA~ se vApasa apanI sImA meM AnA pratikramaNa hai| & vrata niyamoM kI maryAdA kA jo ullaMghana huA hai, usa ullaMghana se maryAdA meM vApasa AnA pratikramaNa hai| 8 azubha yogoM meM gaye hue AtmA kA vApasa zubhayogoM meM AnA pratikramaNa hai| 28 pramAda ke kAraNa vibhAva meM gaI haI AtmA kA vApasa svabhAva meM AnA pratikramaNa hai| mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura azubhayoga se AtmA ko haTAkara samyagdarzana, jJAna evaM cAritra meM lagAnA pratikramaNa hai| kiye hue pApoM kI AlocanA-pazcAttApa kara unheM phira na doharAne kA saMkalpa karanA pratikramaNa hai| isa prakAra yaha kahA jA sakatA hai ki pratikramaNa eka prakAra kA Atma-snAna hai, jisase AtmA karma rahita hokara halkI va zuddha banatI hai| pratikramaNa kI AvazyakatA- jisa prakAra yadi hamAre paira meM kA~TA cubha jAye athavA A~khoM meM tinakA calA jAye to hamArI gati evaM najara meM vyavadhAna A jAtA hai, jisase Age gati karanA saMbhava nahIM hotA hai| ThIka isI prakAra sAdhaka ke liye bhI gRhIta vrata-niyamoM meM yadi koI aticAra-doSa lagA ho to usakA zodhana karanA Avazyaka hai| isase cAritra mArga meM nirantara pragati hotI hai| vrata-niyamoM ke aticAroM kA zodhana karane kA amogha upAya pratikramaNa hai| pratikramaNa ke bheda- pratikramaNa ke pramukha do bheda haiM- dravya pratikramaNa aura bhAva prtikrmnn| (a) dravya pratikramaNa- aMtaraMga upayoga rahita, doSa zuddhi kA vicAra kiye binA, puNya phala kI kAmanA se kevala paramparA rUpa se pratikramaNa karanA dravya pratikramaNa hai| doSoM yA pApoM kI zuddhi ke lie zabda rUpa pratikramaNa karanA athavA binA upayoga ke pAThoM kA uccAraNa karanA bhI dravya pratikramaNa hai|
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15, 17 navambara 2006 jinavANI 91 (ba) bhAva pratikramaNa - aMtaraMga upayoga ke sAtha, loka-paraloka kI kAmanA se rahita, mAtra apanI AtmA ko karma se vizuddha banAne ke lie, jinAjJAnusAra kiyA jAne vAlA pratikramaNa 'bhAva pratikramaNa' kahalAtA hai| pramAdavaza jo pApa doSa lage haiM, unheM akaraNIya samajha kara una doSoM kA vApasa sevana nahIM karane ke liye sajaga rahanA 'bhAva pratikramaNa' hai / bhAva pratikramaNa ke binA dravya-pratikramaNa se vAstavika lAbha nahIM hotA hai| bhAva pratikramaNa se hI karma - nirjarA evaM Atmazuddhi rUpa vAstavika phala kI prApti hotI hai| ataH dravya - pratikramaNa se bhAva pratikramaNa kI ora sadA agrasara honA cAhiye / dravya pratikramaNa ke binA bhAva pratikramaNa kI prApti saMbhava nahIM hai / dravya pratikramaNa vaha urvarA bhUmi hai, jisameM bhAva pratikramaNa kA bIja AsAnI se puSpita-phalita kiyA jA sakatA hai| pratikramaNa kaba ? jaba jisa samaya aticAra doSa kA sevana huA hai athavA jaba usakA jJAna evaM bhAna ho jAye, usI samaya sAdhaka ko antarmana se "micchAmi dukkaDa" kahakara pratikramaNa karanA caahiye| jitanA zIghra hama pratikramaNa kareMge utanI hI jaldI hamArI AtmA zuddha ho jaayegii| hama jaba taka pratikramaNa nahIM kareMge, hamArI AtmA dUSita hI banI rahegI va usa doSa kI anumodanA rUpa pApa kA baMdha bhI calatA rhegaa| jainAgama ke anusAra kAla kI apekSA pratikramaNa pA~ca prakAra kA hai- 1. daivasika 2. rAtrika 3. pAkSika 4. cAturmAsika aura 5. sAMvatsarika / - dinabhara meM huI bhUloM ko zAma ko tathA rAta bhara kI bhUloM ko prAtaH dhyAna meM lAkara pratikramaNa karanA Avazyaka hai| jo bhUleM pramAdavaza zeSa raha jAyeM to unheM pandraha dina (pakSa) ke aMta meM dhyAna meM lAkara pAkSika pratikramaNa dvArA Atma-zodhana karanA caahiye| phira bhI kadAcit bhUleM raha jAye to cAturmAsa ke anta meM dhyAna meM lAkara pratikramaNa karanA cAhiye / kadAcit phira bhI kucha sUkSma-sthUla bhUleM raha jAyeM to saMvatsara ke aMta meM sAMvatsarika pratikramaNa karake Atma zuddhi karanA anivArya hai| isa prakAra sAMvatsarika pratikramaNa karake apane purAne khAte barAbara kara leM, kaSAyoM ko upazAMta kara leM, hRdaya ko sarala evaM vinamra banAkara saumyabhAva kI zItala dhArA meM snAna kara leM, yaha pratyeka sAdhaka ke liye atyAvazyaka hai| jaba pratidina prAtaH va sAyaM donoM samaya vidhi sahita pratikramaNa karane kA vidhAna hai to phira pAkSika, cAturmAsika va sAMvatsarika pratikramaNa kA vizeSa vidhAna kyoM kiyA gayA hai? hama jAnate haiM ki mAnava svabhAva se vicitra hai / chadmastha prANI hone ke kAraNa jAne-anajAne meM bhUla ho jAnA svAbhAvika hai| kabhI-kabhI vaha bhUla karake bhI turanta usa para pazcAttApa nahIM karatA hai / ahaMkAra meM krodha kI Aga aMtara meM dhadhakatI rahatI hai aura use zAMta hone meM kabhI-kabhI kucha divasa yA mAha taka laga jAte haiN| dhIre-dhIre jaba mana zAMta hotA hai, virakta hotA hai, taba manuSya ko apanI bhUla kA bhAna hotA hai, isalie ukta pA~coM samayoM meM pratikramaNa karane kA vidhAna kiyA gayA hai| hameM aisA bhI nahIM socanA cAhiye ki jaba sAMvatsarika pratikramaNa karate haiM to phira zeSa cAra samayoM meM
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 92 || jinavANI ||15,17 navambara 2006 pratikramaNa karane kI upayogitA nahIM hai| varSa bhara meM kiye hue pApoM-aticAroM kA dhyAna varSa ke aMta meM eka sAtha nahIM A sktaa| smaraNa-zakti kamajora hone se bahuta sAre pApa AlocanA evaM zodhana karane se raha sakate haiN| jisa prakAra yadi ghara kA sArA kacarA sirpha dIpAvalI ke dina hI sApha kareM va varSa bhara ekatrita hone deM to kyA sthiti hogI, hama samajha sakate haiN| ataH pratikramaNa jitanA zIghra kiyA jAye utanA hI acchA hai, isase mana kI kaluSatA zIghratA se samApta ho jAtI hai| Agama meM batAyA gayA hai ki sAdhu ko pramAdavaza yadi koI aticAra-doSa laga jAye, paraspara kalaha ho jAye taba turanta usakI zuddhi karanA Avazyaka hai| jaba taka vaha sAdhu pratikramaNa-prAyazcitta nahIM kara le taba taka use AhAra karanA, vihAra karanA aura yahA~ taka ki zAstra svAdhyAya karanA bhI ucita nahIM hai| yadi varSa ke aMta meM saMvatsarI-pratikramaNa bhI hamane zuddha bhAvoM se nahIM kiyA, doSa zuddhi nahIM kI to hamArI kaSAya anaMtAnubaMdhI-zreNI kI ho jAyegI, jisase hama samyaktva rUpI durlabha ratna ko surakSita nahIM rakha paayeNge| pratikramaNa sabake lie- jinhoMne kisI prakAra ke vrata-niyama grahaNa nahIM kiye haiM, kyA aise logoM ko bhI pratikramaNa se lAbha hotA hai? kyA unake lie bhI yaha Avazyaka hai? ina praznoM ke uttara meM hama yaha kaha sakate haiM ki nimna kAraNoM se pratikramaNa karanA pratyeka AtmArthI sAdhaka ke liye Avazyaka hai, cAhe usane vrata-niyama grahaNa kara rakhe haiM athavA nahIM1. pratikramaNa karane se vratoM ke svarUpa kI jAnakArI evaM avratI kI vrata-grahaNa karane kI bhAvanA balavatI banatI 2. pratikramaNa karane se vratoM meM sthiratA evaM dRDhatA AtI hai| 3. pratikramaNa ke pAThoM meM samakita va jJAna ke aticAroM kA bhI varNana hai, aThAraha pApoM kI AlocanA bhI hai jo ___ karanA sabhI ke liye Avazyaka hai| 4. akaraNIya kAryoM-karmAdAna Adi kI jAnakArI evaM unase bacate rahane kI bhAvanA dRr3ha banatI hai| 5. vItarAga ke vacanoM para zraddhA na rakhI ho, siddhAnta viparIta prarUpaNA kI ho, athavA karane yogya kArya svAdhyAya-dhyAna Adi na kiyA ho to usakI AlocanA karanA bhI sabhI ke liye Avazyaka hai| 6. Avazyaka sUtra ke chaha AvazyakoM meM se cauthe Avazyaka 'pratikramaNa' meM hI vratoM kI pramukhatA hai, zeSa anya ___Avazyaka avratI ke liye bhI lAgU hote haiN| 7. jitanA samaya pratikramaNa karane meM vyatIta hogA, utane samaya hamAre yogoM kI pravRtti zubha rhegii| azubha pApoM va karmo ke baMdhana se utane samaya ke liye to hamArA bacAva ho skegaa| 8. svAdhyAya hogaa| 9. cAritra kI vizeSa abhivRddhi hogii| 10.kAlekAla zuddha pratikramaNa karane se tIrthaMkara gotra kA upArjana ho sakatA hai| -467 e, sAtavIM e ror3a, saradArapurA, jodhapura