Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15,17 navambara 2006 jinavANI, 51 pratikramaNa sUtra : eka vivecana zrI saubhAgyamala jaina pratikramaNa ke vibhinna pakSoM kA isa Alekha meM sundara vivecana hai| niyukti, bhASya, cUrNi, TIkA Adi ke vAkyoM ko bhI uddhRta karate hue vivecya viSaya kA samyak pratipAdana kiyA gayA hai| -sampAdaka isa kSaNika deha para hamArA kitanA mamatva, mUrchA aura Asakti hai? yadyapi yaha zarIra hameM bAra-bAra milA hai, kintu eka bAra bhI hamAre sAtha nahIM rahA hai, phira bhI isa saMyogajanya sambandha ko tAdAtmya sambandha mAnakara hamane isase rAga kA sambandha jor3A hai aura moha ko dRr3hatA dI hai| ananta kAla se prApta ananta zarIroM para ananta AsaktiyoM kA lepa, nirmala AtmA para car3hA hai, jisase zuddha caitanya AtmA karma-lepoM se itanI AcchAdita hai ki vaha sva-svarUpa se bhI anabhijJa hai| pApa karma-mala haTAne evaM AtmA kI nirmalatA hetu pratyeka bhavyAtmA ko jJAna-pipAsu banakara svAdhyAya-sAdhanA kA avalambana lekara jJAnArjana evaM tadanurUpa AcaraNa kA satata prayAsa karanA Avazyaka hai| jJAna, AcaraNa meM Ane para hI prAyazcitta rUpa pratikramaNa kA svarUpa samajhA jA sakatA hai, jo Avazyaka hai| Aveza, Avega aura ajJAnatA ke kAraNa jIva kA svasthAna se para-sthAna para jAnA ho sakatA hai, kintu pratikramaNa dvArA jIva apane sthAna para punaH pratiSThita hotA hai| pratikramaNa Atma-sAdhanA hai| pratikramaNa rUpa Atma-sAdhanA se bhItara rahe hue vikAra dUra kiye jA sakate haiN| samyak jJAnI, samyagdarzI, dezavirati zrAvaka evaM sarvavirati sAdhu ina cAroM ko zAstrakAroM ne eka hI rUpa meM kahA hai| ye cAroM Atma-lakSyI bana kara calate haiM! inakI zraddhA-prarUpaNA eka hotI hai| jJAnI kA dhyeya hotA hai ki vaha vrata-cAritra meM kadama bar3hA kara viSaya - vAsanAoM se haTe aura uttarottara sAdhanA meM lIna rhe| jJAnIjana jahA~ taka bana par3atA hai bhUla nahIM karate haiM kadAcit chadmasthatA ke kAraNa bhUla ho bhI jAye to usI samaya zuddhIkaraNa kara lete haiM, doSoM kA parimArjana kara lete haiN| ve zuddha bhAvoM se pazcAttApa pUrvaka AgAmI kAla ke lie bhUloM ko na doharAne kA saMkalpa kara lete haiN| pratikramaNa eka anuSThAna hai, jise kAlekAla niyamapUrvaka sAdhaka AtmAoM dvArA saMpAdita kiyA jAtA hai| Avazyaka sUtra evaM pratikramaNa sUtra : paricayAtmaka svarUpa jIvana meM aneka Avazyaka karma haiM- kintu yahA~ Avazyaka se abhipreta laukika kriyA nahIM, apitu lokottara kriyA hai| zramaNa yA zrAvaka ke jIvana tathA Avazyaka sUtra meM nirdiSTa prakAroM se yaha parilakSita hotA
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 jinavANI 15, 17 navambara 2006 hai ki yaha kriyA AdhyAtmika kriyA hai| Avazyaka sUtra meM varNita viSaya sAmagrI nAmakaraNa kI sArthakatA ko siddha karatI hai| isameM samAviSTa chahoM adhyayana, sAdhaka ke lie Avazyaka haiM aura avazya karaNIya haiN| AgamoM meM ullekha bhI hai- "divasa tathA rAtri ke aMta meM zramaNa aura zrAvaka dvArA jo Avazyaka rUpa se karane yogya hai| usakA nAma Avazyaka hai|" jaisAki kathana upalabdha hotA hai- "samaNeNaM sAvaraNa ya avassaM kAyavvayaM havai jamhA, anto aho nisassa ya tamhA AvassayaM nAma / " isI ke sAtha anuyoga dvAra meM " avazyaM karaNAt Avazyakam" kA kathana kara isI bhAva ko abhivyakti dI hai| AcArya malayagiri ke anusAra " avazyaM krttvymaavshykm| zramaNAdibhiravazyam ubhayaM kAlaM kriyate iti bhAve / " kI abhivyaMjanA dvArA Avazyaka kA bhAva spaSTa hotA hai| ataH AvazyakasUtra pUrNa sArthaka evaM yathArthatA liye hue hai| jIvita rahane ke lie jisa prakAra zvAsa lenA jarUrI hai, usI prakAra AdhyAtmika kSetra meM jIvana kI pavitratA ke lie kriyA yA sAdhanA Avazyaka hai, anivArya hai / Agama meM isI ko 'Avazyaka' kI saMjJA se abhihita kiyA gayA hai| artha-vizleSaNa kI dRSTi se prAkRta bhASA ke 'Avassaya' zabda ke saMskRta bhASA meM aneka rUpa banate haiM, jinameM katipaya paricaya meM Ane vAle zabda haiM- 'Avazyaka', 'ApAzraya' aura 'AvAsaka' / inameM se 'Avazyaka' zabda hI sarvAdhika pracalita evaM vyavahRta hai| artha ke paricaya hetu pada vizleSita karane para jo rUpa spaSTa hotA hai, vaha isa prakAra hai- 'A' bhalI prakAra, 'vazyaka' vaza kiyA jAye arthAt jJAnAdi guNa ke lie indriya, krodhAdi kaSAya rUpa bhAva zatru jisake dvArA vazya ( vaza meM) kiye jAyeM athavA parAjita kiye jAyeM, vaha Avazyaka hai| isa nirvacana kA tAtparya AtmaguNoM kI abhivRddhi tathA AtmAvaguNoM kA hrAsa honA hai| yaha Avazyaka kriyA- bheda se Avazyaka sUtra meM 6 prakAra kA nirdezita kiyA gayA hai, jo chaH adhyayanoM meM vibhAjita hai / 1. sAmAyika 2. caturviMzatistava 3. vandana 4. pratikramaNa 5. kAyotsarga aura 6. pratyAkhyAna | viziSTa jJAnI - dhyAnI AcArya bhagavaMtoM ne Avazyaka kriyA kA mahattva pratipAdita karate hue kathana kiyA hai ki Avazyaka kriyA pUrva se prApta huI bhAva-vizuddhi se AtmA ko patita nahI hone detI, prApta AtmaguNoM meM skhalanA nahIM Ane detI, jisase Atma-guNoM meM abhivRddhi kI satata prakriyA pravAhamAna rahatI hai| Avazyaka kriyA ke AcaraNa se jIvana kA uttarottara vikAsa vRddhiMgata hotA hai, phalasvarUpa sAdhaka-AtmA kA jIvana sadguNoM se ota-prota ho Anandamaya bana jAtA hai| Avazyaka sUtra meM sAdhanA kA krama sAdhanA ke prazasta mArga para caraNa bar3hAne vAle sAdhaka AtmAoM ko apane iSTa sAdhya kI prApti hetu tIrthaMkara bhagavaMtoM kI AjJA kA anusaraNa karate hue zruta kevalI bhagavaMtoM ne AtmA kI pUrNa vizuddhi ke lie Avazyaka sUtra kA chaH adhyayanoM meM nirUpaNa kiyA hai| isameM pratikramaNa kA krama caturtha hai / prakArAntara se krama kA yahI rUpa pratikramaNa kI sAdhanA-kriyA meM jyoM kA tyoM rahA huA hai| sAdhanA kA yaha krama pUrNa vaijJAnika hai, jo kArya kAraNa bhAva kI zRMkhalA para AdhArita hai| Atma-sAdhanA kA yaha krama kitanI sArthakatA liye hue
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15, 17 navambara 2006 jinavANI 53 hai- isa saMdarbha meM prathama sAmAyika Avazyaka se chaThe pratyAkhyAna Avazyaka taka kA ullikhita svarUpaparicaya spaSTa rUpa se saMkSipta jAnakArI pradAna karAne vAlA hai| vistAra bhaya se cauthe Avazyaka pratikramaNa sUtra chor3akara pA~coM AvazyakoM kI vivecya sAmagrI kA ati saMkSepa meM hI ullekha kiyA jA rahA hai| - 1. sAmAyika sUtra : prathama Avazyaka chaha AvazyakoM meM sAmAyika ko prathama sthAna prApta hai| sAdhaka ko sAdhanA kI pUrNatA ke lie sarvaprathama samatA kI prApti Avazyaka hai| anuyogadvAra sUtra meM isakA mahattva pratipAdita karate hue kahA bhI hai"jo samo savyabhUesu, tasesu thAvaresu ya tassa sAmAiyaM hoi, ii kevlibhaasiyN|" samatA ko jIvana meM sthAna diye binA jIvana meM sadguNoM kI upalabdhi nahIM ho sktii| avaguNoM ke rahate hue evaM viSama bhAvoM kI upasthiti meM vItarAga devoM evaM mahApuruSoM ke guNoM kA saMkIrtana nahIM ho sktaa| unake udAtta guNoM ko jIvana meM utArane ke lie samabhAvoM kI upasthiti prathama AvazyakatA hai| sAmAyika hI sAdhaka kI vizuddha sAdhanA hotI hai| isameM sAdhaka kI cittavRtti ekadama zAMta hone se vaha navIna karmoM kA baMdhana nahIM kara nirjarA kA apUrva lAbha prApta karatA hai| sAmAyika kI mahattA ko AcArya pUjyapAda, AcArya haribhadra, jinabhadragaNi kSamAzramaNa, AcArya malayagiri prabhRti mahApuruSoM ne apane racita durlabha graMthoM meM evaM Avazyaka sUtra kI niryukti, cUrNi, bhASya- - vRtti evaM TIkAoM meM yathAsthAna, yathAvazyaka vizada rUpa se vivecita kiyA hai| AcArya jinabhadra kSamAzramaNa ne vizeSAvazyakabhASya meM sAmAyika ko 'caudaha pUrva kA sAra' kahA hai| sAmAyika meM sAvadya yogoM se nivRtta rahane kA nirdeza kiyA gayA hai| kahA bhI hai- 'samatA sarvabhUteSu, saMyamaH shubhbhaavnaa| Artta-raudra parityAgastaddhi sAmAyikaM vratam / / ' aisA hone para hI sAdhaka kisI Alambana kA Azraya grahaNa karatA hai, tAki samabhAva meM sthira hokara sAdhaka, tIrthaMkara devoM kI stuti kara sake / etadartha SaDAvazyaka meM sAmAyika ke pazcAt caturviMzatistava kA sthAna nizcita kiyA hai, jo Avazyaka sUtra ke dvitIya adhyayana evaM pratikramaNa sUtra ke dUsare Avazyaka ke rUpa meM vyavahAra meM prayukta hotA hai| 2. caturviMzatistava : dUsarA Avazyaka tIrthaMkara bhagavaMta tyAga aura vairAgya kI dRSTi se evaM saMyama sAdhanA kI dRSTi se mahAn haiN| unake guNoM kA saMkIrtana karane se sAdhaka ke hRdaya meM AdhyAtmika bala kA saMcAra hotA hai| AlocanA ke kSetra meM pahu~cane se pUrva kSetra vizuddhi honA Avazyaka hai| sAdhaka kI sAdhanA ke Adarza tIrthaMkara deva hote haiN| jaba unake Adarza kI pratimUrti sAdhaka ke cintana meM AtI hai to usakA ahaMkAra bhAva palaka jhapakane ke sAtha hI vigalita hotA dikhAI detA hai| tIrthaMkaroM ke guNoM kA saMstavana karane se hRdaya pavitra hotA hai, vAsanAe~ zAMta hotI haiM aura saMcita karma naSTa ho jAte haiN| tIrthaMkara bhagavaMtoM kI stuti samaya una mahAn AtmAoM kA ujjvala Adarza hamAre sAmane rahatA hai| jaise- bhagavAn RSabhadeva kA smaraNa Ate hI AdimayugIna citra hamAre mAnasa paTala para ubharane lagatA hai| bhagavAn zAMtinAtha kA jIvana zAMti kA viziSTa pratIka hai| bhagavAn mallinAtha kA jIvana
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1541 | jinavANI ||15,17 navambara 2006|| nArI-jIvana ke abhyutthAna kA utkRSTa Adarza hai, bhagavAn ariSTanemi karuNA ke sAkSAt avatAra ke rUpa meM hamAre Adarza haiN| bhagavAn pArzvanAtha kA smaraNa hameM tatkAlIna tapa-paramparA kA jisameM jJAna-jyoti kA abhAva thA, kA vItarAga rUpa prakaTa karatA hai evaM bhagavAn mahAvIra kA jIvana AryoM-anAryoM, deva-dAnavoM, pazupakSiyoM dvArA diye gaye bhayaMkara upasargoM se tanika bhI vicalita nahIM hone detaa| samabhAva meM rahane, jAti-pA~ti kA khaNDana kara guNoM kI mahattA svIkAra karate hue nArI jAti ko pratiSThA pradAna karane ke unake Adarza hamAre hRdaya-paTala para ubhara kara prabhAvI preraNA pradAna karate haiN| tIrthaMkara bhagavaMtoM kI stuti mAnava-mana meM apane pauruSa ko jAgRta karane kI preraNA detI hai| ve hamAre sAdhanA-mArga ke prakAza-stambha haiN| bhagavAn mahAvIra se uttarAdhyayanasUtra meM pRcchA kI gaI- "cavIsatthAra NaM bhaMte! jIve kiM jaNayai?' arthAt he bhagavan! caubIsa tIrthaMkaroM kI stuti karane se jIva ko kyA phala milatA hai? bhagavAn kA pratyuttara thA- "cauvI-satthara NaM daMsaNavinsohi jnnyi|" arthAt cuturviMzatistava karane se darzana kI vizuddhi hotI hai| sAtha hI usase zraddhA parimArjita hotI hai aura samyaktva vizuddha hotA hai, upasarga-parISahoM ko samabhAvapUrvaka sahana karane kI zakti kA vikAsa hotA hai tathA tIrthaMkara banane kI pAvana-preraNA aMtasa meM jAgRta hotI hai| 3. vaMdana sUtra : tIsarA Avazyaka sAdhanA ke kSetra meM tIrthaMkara bhagavaMtoM ke pazcAt dUsarA sthAna guru kA hai| tIrthaMkara bhagavaMta deva hote haiN| deva ke bAda guru kA sthAna AtA hai| deva aura guru hamAre lie vaMdanIya evaM pUjanIya haiN| guru hamAre ajJAnAMdhakAra ko haTAkara jJAna-prakAza ke pradAtA haiM, mokSa mArga ke patha-pradarzaka haiN| ataH guru ko vandana kiyA jAtA hai, unakA stavana aura abhivAdana kiyA jAtA hai| guru sadguNI hote haiM, ataH unhIM ke caraNoM meM sAdhaka vandana karatA hai| vaMdana ke dvArA sAdhaka guru ke prati bhakti evaM bahumAna prakaTa karatA hai| vandanakartA meM vinaya kA guNa honA apekSita hai| avinIta kA vaMdana sArthaka nahIM hotaa| vaha vandana, vandana nahIM-aupacArikatA athavA pradarzanamAtra hotA hai| jaina dRSTi se sAdhaka cAritravAna honA caahie| vaha dravya-cAritra aura bhAva-cAritra se yukta ho, yaha Avazyaka hai| donoM meM se eka kA abhAva usakI apUrNatA kA dyotaka hai| sAdhaka ko aise guru kI AvazyakatA hai jisake dravya aura bhAva donoM hI cAritra nirmala hoN| vyavahAra aura nizcaya donoM hI dRSTiyoM se jisake jIvana meM pUrNatA ho vahI sadguru hai aura vahI vandanIya hai| aise sadguru se hI sAdhaka preraNA prApta kara sakatA hai| vandana karane se vinaya-guNa kI prApti hotI hai evaM ahaMkAra rUpI avaguNa naSTa hotA hai| vaMdana kI upAdeyatA ke saMbaMdha meM prabhu mahAvIra ke aMtevAsI ziSya pRcchA karate haiM- "vaMdaNATaNaM bhaMte! jIve kiM jaNayai? arthAt he bhagavan! guru mahArAja ko vaMdanA karane se jIva ko kyA lAbha milatA hai? pratyuttara meM jijJAsA kA samAdhAna karate hue bhagavAn ne pharamAyA- "yaMdaNATaNaM NIyAgoyaM kamma khayei, uccAgoyaM kammaM NibaMdhai, sohAgaM ca NaM appaDihayaM ANAphalaM Nitvattei, dAhiNabhAvaM ca NaM jnnyi|" arthAt vaMdanA karane se nIca gotra-karma kA kSaya karatA hai aura ucca gotra karma ko bA~dhatA hai aura apratihata saubhAgya tathA saphala AjJA ke phala ko prApta karatA hai|
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15, 17 navambara 2006 jinavANI 55 sAtha hI dAkSiNya bhAva ko prApta karatA hai arthAt vaha logoM kA prIti - pAtra aura mAnya bana jAtA hai / vandana karane se vandanIya ke prati zraddhA bhAva prakaTa hotA hai aura bhakti kA srota pravAhita hotA hai| ataH sAdhaka ko yathAsayama jAgarUka rahakara vandanA karanA caahie| vandana karate samaya mana meM kisI prakAra kI svArtha bhAvanA, AkAMkSA, bhaya athavA anAdara kI bhAvanA nahIM honI caahie| vaMdanIya ko sasammAna mana, vacana aura kAyA ke tIna yogoM se vandana karane kI prabhu ne sAdhaka ko AjJA pharamAI hai| 4. pratikramaNa sUtra : cauthA Avazyaka uddezya - pratikramaNa kI sAdhanA kA mUla uddezya jJAna-darzana- cAritra para lage aticAroM kA zuddhIkaraNa karanA hai| ratnatraya kA ArAdhaka apanI maryAdAoM kA atikramaNa kara jAtA hai, apanI svabhAva dazA se nikala kara vibhAva dazA meM calA jAtA hai, ataH punaH svabhAva rUpa sImA meM pratyAgamana hetu bhagavAn ne pratikramaNa kI vyavasthA dI hai| AcArya hemacandra ne kahA hai- "zubhayogebhyo'zubha-yogAntaraM krAntasya zubheSu evaM kramaNAtpratIpaM krmnnm|" arthAt zubha yogoM meM se azubhayogoM meM gaye hue apane Apako punaH zubha meM lauTAne ke lie pratikramaNa eka sazakta mAdhyama hai| nAmakaraNa - SaT AvazyakoM meM caturtha Avazyaka sabase bar3A hone ke kAraNa tathA isakA nAma 'pratikramaNa hone ke kAraNa chahoM AvazyakoM kI saMyukta prakriyA ko hI pratikramaNa kI saMjJA dI gaI hai| phalasvarUpa ise pratikramaNa ke nAma se abhihita kiyA jAne lagA hai| Avazyakaniryukti, Avazyaka cUrNi Avazyaka haribhadrIyAvRtti, Avazyaka malayagiri vRtti prabhRti graMthoM meM pratikramaNa ke 8 paryAyavAcI nAmoM kA ullekha hai. jo pratikramaNa ke vibhinna artho ko vyakta karate haiN| ve nAma haiM- 1. pratikramaNa 2. praticaraNA 3. pratiharaNA 4. vAraNA 5. nivRtti 6. nindA 7. garhA aura 8. zuddhi / ina AThoM kA bhAva eka hI hai| uparyukta zabda pratikramaNa ke sampUrNa artha ko samajhane meM pUrNa sahAyaka haiN| svarUpa- saiddhAntika, vyAvahArika evaM anya sabhI dRSTiyoM se hiMsA, jhUTha, corI Adi pApoM se nivRtti hI jIvana- dharma hai| yahI saMyama hai aura yahI niyama hai| usameM mana, vacana aura kAyA dvArA svayaM doSa lagAnA, dUsaroM se lagavAnA tathA dUsaroM dvArA doSa lagAte hue kA anumodana karanA usakA ( niyama kA) atikramaNa hai| vaha atikramaNa niyama kA doSa hai| ataH pramAda Adi se hue pApa kI zuddhi ke lie AlocanA, niMdA, pazcAttApa Adi kriyA pratikramaNa hai| isakA svarUpa vyApaka hai- jisakA vivecana Alekha ke vibhinna saMdarbhoM meM pratyakSa/parokSa rUpa meM saMpUrNa lekha paryaMta vistAra se upalabdha hai| zAbdika artha - uttarAdhyayana sUtra adhyayana 29 ke vivecana meM pUjya AcArya bhagavanta zrI hastImala jI ma.sA. ne pratikramaNa kA artha vivecita karate hue pharamAyA hai- "jJAna, darzana, cAritra meM pramAdavaza jo doSa (aticAra) lage hoM unake kAraNa jIva svasthAna se para sthAna meM (saMyama se asaMyama meM) gayA ho, usase pratikramaNa karanA (vApasa lauTanA) una doSoM (yA svakRta azubha yogoM) se nivRtta honA pratikramaNa hai|' 6
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ jinavANI 15.17 navambara 2006 gommaTasAra jIvakANDa gAthA 367 meM ullekha hai- "pratikramyate pramAdakRtadevasikAdidoSo nirAkriyate'neneti prtikrmnnm|' arthAt pramAda ke kAraNa devasika Adi doSoM ko jisameM nirAkRta kiyA jAtA hai, vaha pratikramaNa hai| bhagavatI ArAdhanA (vi. 6 / 32 / 19) meM bhI ullekha hai - "svakRtAdazubhayogAt pratinivRttiH pratikramaNam / " sAmAnya rUpa meM pratikramaNa kA zAbdika artha 'pApoM se nivRtta honA' athavA pApoM se pIche haTanA ke rUpa meM sarvagrAhya hai| AtmA kI vRtti jo azubha ho cukI hai, usa vRtti ko zubha sthiti meM lAnA athavA atIta ke jIvana kA prAmANikatA pUrvaka sUkSma nirIkSaNa kara bhaviSya meM usakI punarAvRtti na ho aisA saMkalpa karanA, pratikramaNa hai| pratikramaNa kA zabda vinyAsa kI dRSTi se AcAryoM dvArA artha isa prakAra spaSTa kiyA gayA hai, prati- pratikUla, krama- pada nikSepa; arthAt isakA phalita artha huA- "jina padoM se maryAdA bAhara gayA hai, unhIM padoM se vApasa lauTa AnA pratikramaNa hai|" jaisA ki kahA bhI gayA hai- "svasthAnAd yatparasthAnaM pramAdasyavazAdgataH tatraiva kramaNaM bhUyaH pratikramaNamucyate / " pratikramaNa kyoM va kisalie? 56 mana kI choTI bar3I sabhI vikRtiyA~ jo kisI na kisI rUpa meM pApa kI zreNI meM AtI haiM, unake pratikAra ke lie jaina paramparA meM pratikramaNa eka mahauSadhi svIkAra kI gaI hai| tana kI vikRti jisa prakAra roga hai, vaise hI krodha, mAna, mAyA, lobha Adi vikRtiyA~ mana evaM AtmA ke roga haiN| roga kI cikitsA bhI Avazyaka hai- anyathA usake dIrghagAmI duSpariNAma bhogane par3a sakate haiN| ataH pratikramaNa rUpI cikitsA ke dvArA mAnasika vikRtiyoM ko tatkAla parimArjita kara lenA paramAvazyaka kahA hai| pratikramaNa pratyeka vyakti ke lie avazya karaNIya batAyA hai| jaise jala snAna se zarIra kA maila dhulakara zarIra nirmala - svaccha bana jAtA hai usI prakAra pratikramaNa karane se AtmA ke sAtha lagI huI pApa-kriyAoM kA karma - mala dhula jAtA hai aura AtmA zuddha bana jAtI hai| vizeSa bAta yaha hai ki zarIra-mala to kSaNika zarIra - zobhA ko vikRta karatA hai, kintu pApa-kriyA rUpa maila AtmA ko anaMta saMsAra meM bhaTakatA va duHkhI banAtA hai| ataH pratikramaNa isa maila ko dhone kA acUka sAdhana hai, jo pratyeka vyakti ke lie Avazyaka hai| pratikramaNa pApa ke prakSAlana kI kriyA hone se yaha pratidina kiyA jAnA Avazyaka hai, jisase pratidina jIvana meM lage doSoM kI zuddhi usI dina ho jAya / pratikramaNa kI niyamita sAdhanA karane se vrata - pAlana meM tejasvitA AtI hai| pApazalya vrata pAlana meM avarodha hai / ataH pApazalya ko nikAlane hetu pratikramaNa kI sAdhanA atyanta Avazyaka hai| sAdhanA ke kSetra meM midhyAtva, avrata, pramAda, kaSAya aura azubhayoga ye pA~coM bhayaMkara doSa haiN| sAdhaka prAtaH sAyaM apane jIvana kA aMtarnirIkSaNa karatA hai aura cintana karatA hai ki vaha samyaktva ke prazasta mArga ko chor3akara mithyAtva ke Ubar3a-khAbar3a aprazasta mArga meM to nahIM bhaTakA hai, vrata ko
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15.17 navambara 2006 jinavANI 57 vismRta kara avrata ko grahaNa karane meM to nahIM lagA hai, apramattatA ke sthAna para pramAda kA sevana to nahIM kara rahA hai, akaSAya kI zAzvata AnaMdadAyI sthiti tyAga kara kaSAya sevana ke bhayAvaha mArga ko apanAne meM to nahIM lagA hai, yogoM kI pravRtti zubha ke sthAna para azubha meM to nahIM calI gaI hai aura aisA ho gayA hai to azubha ko tyAga kara zubha kI ora pravRtti karanI caahie| isI bhAvanA ko mUrtarUpa pradAna karane hetu pratikramaNa kI sAdhanA kI jAtI hai| - carama tIrthaMkara zAsaneza prabhu mahAvIra kI antima dezanA uttarAdhyayana sUtra adhyayana 29 kI pRcchA saMkhyA 11 meM bhagavAn ke antevAsI ziSya ne pRcchA kI- "paDikkamaNeNaM bhaMte! jIve kiM jaNayai?" arthAt he bhagavan! pratikramaNa karane se jIva ko kyA lAbha hotA hai ? pratyuttara meM bhagavAn ne pharamAyA- "paDikkamaNeNaM vayacchidAI pihei, pihiyavayacchidde puNa jIve NiruddhAsave asabala-carite aTThasu pavayaNamAyAsu uvautte apuhatte suppaNihie viharai / " arthAt pratikramaNa karane se sAdhaka vratoM meM bane hue chidroM ko banda karatA hai, phira vratoM ke doSoM se nivRtta banA huA zuddha vratadhArI jIva AsravoM ko rokakara tathA zabalAdi doSoM se rahita zuddha saMyama vAlA hokara, ATha pravacana mAtAoM meM sAvadhAna hotA hai aura saMyama meM tallIna rahatA huA samAdhipUrvaka evaM apanI indriyoM ko asanmArga se haTAkara saMyama mArga meM vicaraNa karatA hai|" pratikramaNa karake sAdhaka pApoM se halakA bana kara ucca gati ko prApta karatA hai| yahA~ taka ki utkRSTa bhAvoM se kiyA gayA pratikramaNa tIrthaMkara pada pradAna kara mukti meM pahu~cA detA hai| pratikramaNa evaM usakI upAdeyatA pratikramaNa jIvana ko sudhArane kA eka zreSTha upAya hai| Atma-doSoM kI AlocanA karane se pazcAttApa kI bhAvanA jAgRta hone lagatI hai aura usa pazcAttApa kI agni se sabhI doSa jala kara naSTa ho jAte haiN| pApAcaraNa zalya ke sadRza hai- yadi use nahIM nikAlA gayA aura mana meM hI chipAkara rakhA gayA to usakA viSa aMdara hI aMdara bar3hatA calA jAyegA aura vaha viSa sAdhaka ke jIvana ko barabAda kara degaa| pratikramaNa meM pahale kAya - yoga kI caMcalatA rukatI hai, indriyoM para nigraha bar3hatA hai| dhyAna-ciMtana se citta ekAgra banatA hai / abhyAsa dvArA kuzala-sAdhaka kAyika- vAcika kriyA ko sahI rUpa meM karake mana ko sthira kara lete haiN| phira se pApa na ho, isa dRSTi se pApa ke kAraNa haTAne yA chor3ane kA prayatna karate haiN| eka se mana kI ekAgratA bar3hegI to dUsare se pApa se virati hogii| aticAra bhI nahIM lagate, tathA aticAra ke kAraNabhUta, sAdhana, pramAda, kaSAyAdi bhI ghaTate haiN| jaise prAtaH uThakara ghara kI saphAI karanA, use sApha-sutharA rakhanA sadgRhastha ke lie Avazyaka hai| usI taraha aticAra, anAcAra, jJAta-ajJAta doSoM ko sApha karanA jJAnIjanoM kA Avazyaka kArya hai| doSoM kI zuddhi ke lie pratikramaNa Avazyaka hai| ataH bhagavAn ne use avazya karane kI AjJA hai| sAMsArika pravRtti karate samaya doSa laganA athavA bhUleM honA svAbhAvika hai| inake bhI mukhya kAraNoM kA ullekha zAstroM meM nirUpita kiyA gayA hai, ve haiM- 1. ajJAna janya-ajJAta bhUleM 2. Aveza pUrNa bhUleM 3. yojanAbaddha bhUleM aura 4
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 | 58 | jinavANI || ||15,17 navambara 2006|| nahIM cAhate hue bhI hone vAlI bhuuleN| inameM se cauthe prakAra kI bhUleM pUrvadharoM, chadmastha saMtoM, zrAvakoM athavA kisI bhI jIva se ho sakatI haiM aura hotI haiN| bhUla karane kI bhAvanA nahIM hai, phira bhI bhUla ho jAtI hai| usakA 'micchA mi dukkaDaM' yA sAmAnya 'pazcAttApa' ke rUpa meM doSa kA parimArjana kiyA jA sakatA hai| anajAne meM yA ajJAnavaza athavA bholepana kI bhUleM kSamya haiM- jaise bacce dvArA pitAjI kI mUMche khIMca lenA, pAgala vyakti dvArA mAtA ko bahina aura patnI ko mAtA kaha denA, ye ajJAnajanya bhUleM haiN| kabhI nahIM cAhate hue bhI jIva ko kaSTa pahu~ca sakatA hai. jIva kA aMga-bhaMga ho sakatA hai athavA aMta bhI ho sakatA hai| anajAne meM isa taraha kI hone vAlI bhUleM kSamya haiM, jinakA sAmAnya pazcAttApa se zuddhIkaraNa ho sakatA hai| kintu aisI bhUloM ke zuddhIkaraNa ke lie bhI devasika, rAiya pratikramaNa Avazyaka hai to phira Avega pUrNa aura yojanAbaddha bhUloM ke parimArjana ke lie to pratikramaNa karanA hI caahie| jAnane ke lie svAdhyAya kI sAdhanA Avazyaka hai aura Atmazuddhi ke lie pratikramaNa pratikramaNa kauna, kisakA kare? AcArya bhadrabAhu ne sAdhaka ko utprerita kiyA hai ki vaha pratikramaNa meM pramukha rUpa se cAra viSayoM para gaharAI se anucintana kare- 1. zramaNa aura zrAvaka ke lie kramazaH mahAvratoM aura aNuvratoM kA vidhAna hai| usameM doSa na lage, isake lie satata sAvadhAnI Avazyaka hai| yadyapi zramaNa aura zrAvaka satata sAvadhAna rahatA hai, phira bhI kabhI-kabhI asAvadhAnIvaza ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya, aparigraha meM skhalanA ho gaI ho to zramaNa aura zrAvaka ko usakI zuddhi hetu pratikramaNa karanA caahie| 2. zramaNa aura zrAvakoM ke lie eka AcAra-saMhitA AgamasAhitya meM nirUpita kI gaI hai| zramaNa ke lie svAdhyAya, dhyAna, pratilekhana Adi aneka vidhAna haiM to zrAvaka ke lie bhI dainandina sAdhanA kA vidhAna hai| yadi una vidhAnoM kI pAlanA meM skhalanA ho jAye to usa saMbaMdha meM pratikramaNa karanA caahie| karttavyoM ke prati jarA sI asAvadhAnI bhI sAdhaka ke lie ucita nahIM hai| 3. AtmA Adi amUrta padArthoM ko pratyakSa-pramANa ke dvArA siddha karanA saMbhava nahIM hai| ve to Agama Adi pramANoM ke dvArA siddha kiye jA sakate haiN| una amUrta tattvoM ke saMbaMdha meM mana meM yaha socanA ki ve haiM yA nahIM, yadi isa prakAra mana meM azraddhA utpanna huI ho to usakI zuddhi ke lie sAdhaka ko pratikramaNa karanA caahie| 4. hiMsA Adi duSkRtya jinakA mahAn AtmAoM ne niSedha kiyA hai, sAdhaka una duSkRtyoM kA pratipAdana na kre| yadi asAvadhAnI vaza kabhI pratipAdana kara diyA ho to usakI pratikramaNa dvArA zuddhi kare aura bhaviSya meM punarAvartana na ho isakA saMkalpa kre| jinakA pratikramaNa karanA Avazyaka hai, unakA saMkSepa meM vargIkaraNa nimna prakAra se paricaya hetu prastuta hai. 1. 25 mithyAtva, 14 jJAnAticAra, 18 pApasthAnoM kA pratikramaNa sabhI sAdhakoM ke lie Avazyaka hai| 2. 5 mahAvrata, 3 yogoM kA asaMyama, gamana, bhASaNa, yAcanA, grahaNa-nikSepa, mala-mUtra visarjana zramaNa sAdhakoM ke lie hai|
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15.17 navambara 2006 jinavANI 59 3. 5 aNuvrata, 3 guNavrata aura 4 zikSAvratoM meM lagane vAle aticAroM kA pratikramaNa vratI zrAvakoM ke lie hai| sAmAnyatayA yaha bhrAmaka dhAraNA banI huI hai ki pratikramaNa atIta kAla meM lage hue doSoM kI parizuddhi ke lie hai / para AcArya bhadrabAhu ne batAyA ki pratikramaNa kevala atItakAla meM lage doSoM kI hI parizuddhi nahIM karatA, apitu vaha vartamAna aura bhaviSya ke doSoM kI bhI zuddhi karatA hai| atItakAla meM lage hue doSoM kI zuddhi to AlocanA pratikramaNa meM kI jAtI hai, vartamAna meM bhI sAdhaka saMvara sAdhanA meM lage rahane se pApoM se nivRtta ho jAtA hai| sAtha hI pratikramaNa meM sAdhaka pratyAkhyAna grahaNa karatA hai, jisase bhAvI doSoM se bhI baca jAtA hai| ataH sAdhaka ke lie pratidina ubhayakAla kA pratikramaNa karanA Atmavizuddhi kI dRSTi se paramAvazyaka hai| pratikramaNa ke bheda-prabheda (1) do bheda - anuyogadvAra meM AcaraNa kI dRSTi se pratikramaNa ke do bhedoM kA ullekha hai - 1. dravya pratikramaNa 2. bhAva pratikramaNa / dravya pratikramaNa utanA lAbhakArI nahIM hai jitanA bhAva pratikramaNa hai| pAThoM kA yaMtravat uccAraNa karanA, upayogapUrvaka aura cintanapUrvaka na karanA, kIrti Adi kI kAmanA se karanA, punaH punaH skhalanAoM kA punarAvartana karate rahanA dravya-pratikramaNa hai| upayogazUnya hokara pApoM kI AlocanA karanA, pApoM ke prati glAni kA abhAva honA kevala zArIrika vyApAra hai, jo vizeSa lAbha kA kAraNa nahIM hai| kyoMki vAstavika dRSTi se jaisI zuddhi honI cAhie vaha dravya pratikramaNa se nahIM ho pAtI hai| isake viparIta ekAMta karma-nirjarA kI bhAvanA se saMkalpapUrvaka upayoga evaM ekAgratA ke sAtha kriyA jAne vAlA pratikramaNa bhAva pratikramaNa hotA hai, jo yatheSTa sAdhya kI prApti meM sahAyaka hotA hai| upayogapUrvaka, ekAgracitta ( mana ), ekAgra pariNAma se loka-paraloka kI vAsanA se rahita; kIrti, yaza, sammAna, karma-phala Adi kI abhilASA se rahita tathA nizcala zarIra se ubhayakAla meM Avazyaka pAThoM kA cintana, unake artho kA manana tathA pUrvakRta doSoM aura Atma-avaguNoM kA avalokana karate hue AlocanA dvArA zuddhIkaraNa kI kriyA bhAva-pratikramaNa hai| bhAva pratikramaNa meM sAdhaka ke aMtarmana meM pApoM ke prati tIvra glAni hotI hai| vaha trikaraNa, triyoga se mithyAtva Adi durbhAvoM meM gamana karane kA tyAgI hotA hai| (2) pA~ca bheda - pratikramaNa ke mUlataH 5 bheda batAye gaye haiM- 1. mithyAtva 2. avrata 3 pramAda 4. kaSAya aura 5. azubha yoga / yadyapi sAdhaka svayaM hI sAdhanA kA dAyitva pUrNa jAgarUkatA aura niSThA ke sAtha nirvahana karatA huA calatA hai tathApi usase pramAda, kaSAyAdi niyamoM kA atikramaNa saMbhava hai, kyoMki vaha apUrNa hai| ataH bhUla ho jAnA svAbhAvika hai| kintu usa bhUla kA svIkaraNa aura parihAra bhI Avazyaka hai| yadi aisA nahIM hogA to doSoM kA niSkramaNa nahIM hogA aura ve vRddhiMgata hote raheMge / isalie prAtaH kAla aura sAyaMkAla gRhIta niyamoM (vratoM) tathA Atma-pravRtti meM lage doSoM kA cintana, Alocana tathA niMdA karake unheM dUra karate hue zuddhIkaraNa karanA sAdhaka kA karttavya hai /
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ | jinavANI |15,17 navambara 2006 (3) kAlApekSayA tIna bheda- pratikramaNa ke kAlApekSayA 3 bheda haiM- 1. atIta 2. vartamAna 3. bhvissy| isake anusAra bhUtakAla meM lage hue doSoM kI AlocanA, vartamAna meM lagane vAle doSoM se saMvara dvArA bacanA evaM pratyAkhyAna dvArA bhAvI doSoM ko rokanA bhaviSyakAlika pratikramaNa hai| (4) vizeSa kAla kI apekSA se pA~ca bheda- vizeSa kAla kI apekSA se pratikramaNa ke 5 bheda zAstroM meM batAye gaye haiM - 1. devasika 2. rAtrika 3. pAkSika 4. cAturmAsika aura 5. saaNvtsrik| dina ke aMta meM sAyaMkAla ke samaya pratidina, dinabhara kI pApAlocanA karanA devasika pratikramaNa hai| nitya hI prAtaHkAla ke samaya meM, rAtri meM jo doSa lage hoM, una pApoM kI nivRtti hetu rAtri ke aMta meM AlocanA karanA rAtrika pratikramaNa hai| pratyeka pakSa arthAt mAsa meM 2 bAra amAvasyA aura pUrNimA ko athavA caturdazI ko sampUrNa pakSa meM Acarita pApoM kI AlocanA pAkSika pratikramaNa hai| cAra-cAra mAsa ke pazcAt kArtikI, phAlgunI, ASAr3hI pUrNimA ke dina cAra mahInoM meM lage hue doSoM kI AlocanA kara pratikramaNa karanA cAturmAsika pratikramaNa hai| ASADhI pUrNimA se unapacAsa yA pacAsaveM dina, varSabhara kI vArSika AlocanA, bhAdrapada zuklA caturthI yA paMcamI ko sAyaMkAlIna kI jAtI hai, vaha sAMvatsarika pratikramaNa hai| kalpUsatra meM pratikramaNa kI sAdhanA ko zramaNa-varga ke lie unake kalpa meM samAviSTa kara ubhayakAlIna pratikramaNa kI sAdhanA para vizeSa bala diyA hai| (5) cha: bheda- ThANAMga sUtra 6/5/37 meM pratikramaNa ke 6 prakAra bhI pratipAdita kiye gaye haiN| ina pratikramaNoM kA mukhya saMbaMdha zramaNa kI jIvana-caryA se hai| unake nAma haiM- 1. uccAra-pratikramaNa 2. prasravaNa pratikramaNa 3. itvara pratikramaNa 4. yAvatkathika pratikramaNa 5. yatkiMcit mithyA pratikramaNa aura 6. svapnAntika pratikramaNa / kRta bhUla kI zuddhi tathA bhaviSya meM bhUla na karane kI pratijJA pratikramaNa kA rUpa hai| bhUla ke lie mana meM pazcAttApa, vANI se svIkRti, AlocanA aura 'micchAmi dukkaDaM' kahA jAtA hai, kintu kevala 'micchAmi dukkaDaM' kahanA mAtra paryApta nahIM, una bhUloM kA punaH punarAvartana nahIM ho, yaha apekSita hai- anyathA bhUloM kA zuddhIkaraNa nahIM hogaa| 5. kAyotsarga : pA~cavA~ Avazyaka jaina sAdhanA-paddhati meM kAyotsarga kA mahattvapUrNa sthAna rahA huA hai| anuyoga dvAra meM ise 'vraNa cikitsA' ke nAma se darzAyA hai| sAdhaka ke pUrNa jAgarUka rahane para bhI pramAda Adi ke kAraNa se sAdhanA meM doSa laganA athavA bhUleM ho jAnA svAbhAvika hai| aticAra rUpI ghAvoM ko ThIka karane ke lie kAyotsarga eka prakAra kA marahama hai| saMyamarUpI vastra para aticAroM kA maila athavA dAga laga jAtA hai. jise pratikramaNa ke dvArA svaccha kiyA jAtA hai| pratikakramaNa se jo dAga nahIM dhulate athavA nahIM miTate unheM kAyotsarga ke dvArA haTAyA jAtA hai| kAyotsarga meM gaharAI se cintana kara usa doSa ko naSTa karane kA upAya kiyA jAtA hai| arthAt saMyamI jIvana ko adhikAdhika pariSkRta karane ke lie, AtmA ko zalya mukta karane ke lie, pApa-karmoM ko
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15, 17 navambara 2006 jinavANI 61 naSTa karane ke lie kAyotsarga kiyA jAtA hai| kAyotsarga zarIra se mamatA ghaTAne kA amogha sAdhana hai| kAyotsarga zabda ke vinyAsa meM yahI to bhAva nihita hai| kAyotsarga 'kAya + utsarga' do zabdoM ke mela se banA hai| jisakA artha hai zarIra se mamatva kA tyAga karanA / kAyotsarga meM cintana kA viSaya graMthi bheda evaM bheda vijJAna honA cAhie tabhI usakA vyAvahArika rUpa, zarIra se mamatA kama hone kA pratyakSa dRggocara ho sakatA hai| kAyotsarga kA mUla uddezya samAdhi prApta karanA hai, jo saMsAra se mamatA / Asakti ghaTane yA haTane para hI saMbhava hai / yotsarga kI mudrA meM sAdhaka kI zArIrika sthiti pUrNa nizcala aura niSpaMda hotI hai| sAdhaka AtmAoM ne kAyotsarga kI vibhinna mudrAoM kA nirUpaNa kiyA hai, jinameM 3 kA ullekha graMthoM meM upalabdha hotA hai| khar3e hokara, baiThakara aura leTakara tIna avasthAoM meM kAyotsarga kiyA jA sakatA hai, kintu hamAre yahA~ khar3e hokara kAyotsarga karane kI eka vizeSa paramparA rahI hai, kyoMki tIrthaMkara bhagavaMtoM ne prAyaH isI mudrA meM kAyotsarga kiyA hai| vibhinna paramparAoM meM Asana, mudrA, cintanIya pATha Adi viSayoM ko lekara vividhatA rahI huI hai| kAyotsarga prakaraNa kA kSetra kAphI vyApaka hai aura vivecana kI dRSTi se vizadatA lie hue hai| AcArya bhadrabAhu ne kAyotsarga ke aneka suphala batAye haiM, jinameM katipaya kA ullekha yahA~ kiyA jA rahA hai- 1. deha jADya buddhi- zleSma Adi se deha Ane vAlI jar3atA samApta honaa| 2. mati jADya buddhibauddhika jar3atA samApta honA 3 sukha-duHkha titikSA - sukha-duHkha sahana karane kI kSamatA prApta honA / 4. anuprekSA- bhAvanA kA sthiratA pUrvaka abhyAsa 5. dhyAna- zubha dhyAna kA sahaja abhyAsa honA ! kAyotsarga meM zArIrika caMcalatA ke visarjana ke sAtha hI zArIrika mamatva kA bhI visarjana hotA hai, jisase zarIra aura mana meM tanAva utpanna nahIM hotaa| mana-mastiSka aura zarIra kA gaharA saMbaMdha hone se svAsthyadRSTi bhI kAyotsarga kA atyadhika mahattva hai| kAyotsarga kI yogyatA pratikramaNa ke pazcAt AtI hai| pratikramaNa meM pApoM kI AlocanA ho jAne se citta pUrNa rUpa se nirmala bana jAtA hai| pravacanasAroddhAra prabhRti graMthoM meM kAyotsarga ke 19 doSa varNita haiM- jinase kAyotsarga ke sAdhaka ko bacane kA nirdeza kiyA hai| kAyotsarga dhyAna-sAdhanA kA hI eka prakAra batAyA hai| uttarAdhyayana sUtra ke samAcArI adhyayana meM kahA hai"kAusaggaM tao kujjA, savvadukkhavimokkhaNaM" arthAt kAyotsarga saba duHkhoM kA kSaya karane vAlA hai| SaDAvazyaka meM jo kAyotsarga hai, usameM caturviMzatistava kA dhyAna kiyA jAtA hai| pratyAkhyAna : chaThA Avazyaka pratyAkhyAna kA artha hai - tyAga karanA / bhaviSya meM lagane vAle pApoM se nivRtta hone ke lie guru sAkSI yA AtmasAkSI se heya vastu ke tyAga karane ko pratyAkhyAna kahate haiM / pratyAkhyAna zabda kI racanA prati + A + AkhyAna, ina tInoM ke saMyoga se huI hai| jisakA bhAvArtha hai- "bhaviSyakAla ke prati A maryAdA ke sAtha azubha yoga se nivRtti aura zubha yoga meM pravRtti kA AkhyAna karanA pratyAkhyAna hai / " isa virATa vizva meM padArthoM kA itanA Adhikya hai ki jisakI gaNanA karanA saMbhava nhiiN| mAnava kI icchAe~ asIma haiN| vaha sabhI
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ % 3D | jinavANI ||15,17 navambara 2006 vastuoM ko pAnA cAhatA hai| ve icchAe~ satata vRddhiMgata hotI rahane se mAnava ke aMtas meM sadA azAMti banI rahatI hai| isa azAMti ko miTAne kA ekamAtra upAya jJAnIjanoM ne pratyAkhyAna batAyA hai| sAdhaka pratyAkhyAna grahaNa kara, azAMti kA jo mUla kAraNa Asakti aura tRSNA hai use naSTa karatA hai| Asakti ke bane rahane taka zAMti upalabdha honA kadApi saMbhava nahIM hai| sAmAyika, caturviMzatistava, vandana, pratikramaNa aura kAyotsarga ke dvArA Atmazuddhi kI jAtI hai- use yathAvat banAye rakhane ke lie pratyAkhyAna atyanta Avazyaka hai| anuyogadvArasUtra meM pratyAkhyAna kA eka nAma 'guNadhAraNa' diyA huA hai, jisakA Azaya hai vratarUpI guNoM ko dhAraNa krnaa| pratyAkhyAna dvArA mana, vacana aura kAyA ke yogoM ko rokakara zubha yogoM meM pravRtti karAI jAtI hai- jisase icchAoM para aMkuza lagatA hai| isase tRSNAe~ zAnta ho jAtI haiM, pariNAmasvarUpa aneka sadguNoM kI upalabdhi hotI hai| AcArya bhadrabAhu ne isa saMdarbha meM kahA hai- "paccakyANami kA AsavadArAI huMti pihiyAI, AsavavucchoraNaM taNhA yuccheyaNaM hoi|" arthAt pratyAkhyAna se saMyama hotA hai, saMyama se Amrava kA nirodha hotA hai, Asrava nirodha se tRSNA kA aMta ho jAtA hai| tRSNA ke aMta se anupama upazama bhAva utpanna hotA hai aura usase pratyAkhyAna vizuddha banatA hai| upazama bhAva kI vizuddhi se cAritra dharma prakaTa hotA hai, cAritra se karma nijIrNa hote haiM, usase kevalajJAna-kevaladarzana prakaTa hotA hai| jisase zAzvata sukha kI prApti hotI hai| sAdhanA ke kSetra meM pratyAkhyAna kA viziSTa mahattva rahA hai| SaDAvazyaka meM pratyAkhyAna ko sumeru ke zIrSa sthAna para kahA hai| pratyAkhyAna se bhaviSya meM Ane vAlI avrata kI sabhI kriyAe~ ruka jAtI hai| zramaNoM aura zramaNopAsarko donoM ke lie 10 prakAra ke pratyAkhyAna kA vidhAna kiyA hai, jo agrAMkita haiM 1. anAgata- niyata samaya se pahale tapa krnaa| 2. atikrAnta- niyata samaya ke bAda tapa krnaa| 3. niyaMtrita- saMkalpita tapa kA parityAga na krnaa| 4. koTi sahita- jisa koTi se tapa prAraMbha kiyA, usI se samApta krnaa| 5. sAkAra- jisameM AgAra rakhe jAte haiN| 6. anAkAra- jisa tapa meM AgAra na rakho jaayeN| 7. parimANakRta- jisameM datti Adi kA parimANa kiyA jaay| 8. niravazeSa- azanAdi kA sarvathA tyAga ho| 9. saMketa- jisameM saMketa ho (muTThI Adi kholane kaa)| 10. addhA pratyAkhyAna- kAla kI avadhi ke sAtha kiyA jAne vAlA prtyaakhyaan| pratikramaNa evaM kAyotsarga dvArA pUrva saMcita karmoM kA kSaya hotA hai| chaThe Avazyaka pratyAkhyAna meM navIna ba~dhane vAle karmoM ke nirodha kA varNana hai| pratyAkhyAna bhaviSyakAlika pApoM kA nirodhaka hai, ataeva pratikramaNa meM isakA mahattvapUrNa sthAna hai| upasaMhAra isa prakAra uparyukta samagra vivecana se yaha spaSTa hotA hai ki pratikramaNa' jaina sAdhanA kA prANa tattva hai| aisI koI bhI kriyA nahIM jisameM pramAdavaza skhalanA na ho ske| laghuzaMkA evaM zauca nivRtti karate samaya, zramaNa dvArA pratilekhanA karate samaya, bhikSAcarI hetu idhara-udhara gamanAgamana karate samaya skhalanA honA
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ 63 ||15,17 navambara 2006|| / jinavANI svAbhAvika hai- sAdhaka ko ukta kriyAoM ke dvArA hone vAlI skhalanAoM ke prati satata jAgarUka rahanA caahie| skhalanAoM ke prati tanika bhI upekSA na rakhakara una doSoM se nivRtti hetu pratikramaNa karane kI bhagavAn kI AjJA hai| pratikramaNa avazyakaraNIya hai| jJAnIjanoM ne ise jIvana ko parimArjita karane kI apUrva kriyA batAI hai| isa kriyA ko apanAte hue sAdhaka pratikramaNa ke antargata apane jIvana kA gaharAI se nirIkSaNa karatA hai| pratikramaNa kI kriyA karate hue sAdhaka ke mana, vacana aura kAyA meM ekarUpatA honA Avazyaka hai| sAdhaka vyAvahArika jIvana jIte samaya athavA sAdhanA karate samaya kabhI krodha, mAna, mAyA, lobha Adi se sAdhanA cyuta ho sakatA hai, bhUla ho sakatI hai| aisI sthiti meM vaha pratikramaNa kre| pratikramaNa ke samaya jIvana kA gaMbhIratA se avalokana kara eka-eka doSa kA pariSkAra karane kA prayAsa kre| sAdhaka pratikramaNa meM pratyeka pravRtti kA avalokana karate hue, dRSTigocara hue doSoM ko sadguru ke samakSa athavA bhagavAn kI sAkSI se vyakta kara halkA banA sakatA hai| pratikramaNa ko sAdhaka kI dainandinI batAte hue jJAnIjana pharamAte haiM ki sAdhaka usameM apane doSoM kI sUcI aMkita kara doSoM se mukta hone kI prakriyA apanAtA hai| kaI sAthakoM ne apane jIvana ko DAyarI ke mAdhyama se sudhArA hai, aise aneka pramANa milate haiN| pratikramaNa AdhyAtmika jIvana kI dhurI hai aura jIvana sudhAra kA uttama upakrama hai| Atma-doSoM ko dekhakara AlocanA karane se pazcAttApa kI bhAvanA jAgRta hotI hai, aura pazcAttApa hI eka aisI agni hai jisameM sabhI doSa jalakara samApta ho jAte haiN| pratikramaNa ke 8 paryAyavAcI zabdoM meM 'nindA' aura 'gA~' zabda prayukta hue haiM! dUsaroM kI nindA se karma-baMdhana hotA hai aura sva-nindA se karmo kI nirjarA hotI hai| jaba sAdhaka apane jIvana kA nirIkSaNa karatA hai to use apane jIvana meM aneka durguNa dikhAI de jAte haiN| sAdhaka guNagrAhI hotA hai, durguNoM ko vaha apane jIvana meM se dhIre-dhIre nikAlane kA prayAsa karatA hai aura sadguNoM ko grahaNa karatA hai| -sevAnivRtta, hindI vyAkhyAtA, rAja. sI.sai. skUla ke pAsa alIgar3ha, jilA-ToMka (rAjasthAna)