Book Title: Pratikraman Ek Adhyatmik Drushti
Author(s): Fulchand Mehta
Publisher: Z_Jinavani_002748.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/229756/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15,17 navambara 2006 || jinavANI, 110| pratikramaNa : eka AdhyAtmika dRSTi zrI phUlacanda mehatA - mithyAtva mohanIya ke kAraNa jIva saMsAra ke kAryo meM, viSayabhogoM meM, AtmA kI vibhAvadazA meM racA pacA rahatA hai, jo ki atikramaNa kI sthiti hai| jaise hI jIva nija jJAna-darzanacAritra meM Ane kI prakriyA ko apanAtA hai to vaha pratikramaNa kI ora pravRtta hone lagatA hai| Asrava se saMvara kI ora evaM nirjarA kI ora jAne meM pratikramaNa sahAyabhUta hai / isa prakAra lekhaka ne tAttvika dRSTi se pratikramaNa kA vivecana kiyA hai| -sampAdaka jaina darzana meM AtmavAda, karmavAda, kriyAvAda, lokavAda athavA jIva-ajIva Adi tatvoM kA, SadravyoM kA, paMcAstikAya kA, mokSamArga va saMsAra mArga kA, satya-asatya kA, hiMsA-ahiMsA kA, dharmaadharma kA, bandha va mokSa kA, svabhAva-vibhAva kA, asti-nAsti kA, svacatuSTaya-paracatuSTaya ke svarUpa kA , svasamaya-parasamaya ityAdi kA anekAnta dRSTi se jitanA sUkSma, gaharA, vyApaka aura yathArtha svarUpa vizleSaNa milatA hai, utanA anya darzanoM meM upalabdha nahIM hai| niggaMthe pavayaNe aTThe ayaM paramaThe sese aNayaThe (bhagavatI 2.5) parama artha eka mAtra nirgrantha pravacana hI hai anya sabhI saMsAra ke viSaya-vAsanA ke sAdhana, kuTumba-parivAra, dhana-vaibhava, jamIna-jAyadAda, satkAra - sammAna, adhikAra Adi anartha rUpa haiM, inameM sukha mAnanA mithyAtva hai| samyaktva kI nirmala prabhA hai| yaha dRr3ha vajramaya uttama gaharI AdhArazilA rUpa nIMva hai| jisa para cAritra evaM tapa kA mahAn parvatAdhirAja meru sudarzana TikA huA hai| aise mahAn ratna ke viSaya meM anabhijJa rahanA mithyAtva hai| (nandIsUtra TIkA 4.5.912) avidyA, aviveka va avicAra saghana mUrchA hai| para vastu ko bhogane kA bhAva ekAMta pApa hai aura paravastu meM evaM usake bhoga meM Ananda yA sukha mAnanA ekAMta mithyAtva hai| __ apane nija caitanya svarUpa meM anaMta jJAnAdi guNoM ke vaibhava se aparicita, anaMta sAmarthyavAna AtmA ke svarUpa se anabhijJa aura saMsAra sAgara se pAra hone meM asamarthatA kA anubhava kartA tathA paradravya meM, jo AtmA se spaSTa bhinna hai jisakI sattA-jAti-lakSaNa bhinna hai usameM yaha ajJAnI jIva mUDha hokara bhrAnta dhAraNA se ahaMtva-mamatva-mUrchA-apanatva-ekatvabuddhi kara, unameM iSTAniSTa kI buddhi kara, rAgadveSAdi bhAva kara ananta saMsAra meM anaMta janma-maraNAdi ke bhayaMkara duHkha bhoga rahA hai aura mohanIya Adi karmo kA baMdha kara rahA hai, yaha saba isa mithyAtva mohanIya kI kRpA kA phala hai| jaisA pratyeka vastu yA padArtha kA svarUpa hai vaisA yathArtha anubhava pratIti meM na lAkara anyathA hI svarUpa samajhatA hai, jisase jJAnI kI dRSTi ke mAhAtmya kA lakSya hI Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ||15,17 navambara 2006 | jinavANI dhyAna meM nahIM AtA aura vaha sadA Akula-vyAkula banA rahatA hai| inhIM sabase mukta honA tathA samyaktva meM, samyak jJAna meM aura samyak cAritra meM athavA saMyama va tapa meM praviSTa honA arthAt nija caitanya svabhAvamaya vItarAgabhAva meM sthita honA hI saMvara dharma hai| Asrava meM arthAt mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya va yoga meM jur3anA hI atikramaNa hai| yahI jIva kI ajJAnadazA vibhAva svarUpa hai, jo aneka vikalpAtmaka karmabaMdhana kI hetu hai| isase nija jJAna-darzana-cAritra rUpa ratnatraya dharma meM sthita hone kI prakriyA vizeSa hI pratikramaNa hai| pratikramaNa kA svarUpa samajhane ke liye isake pratipakSI atikramaNa kA svarUpa bhI samajhanA anivArya hai| atikramaNa AsravarUpa prakriyA hai jabaki pratikramaNa saMvararUpa prakriyA hai| eka saMsAra mArga ko puSTa karatI hai to dUsarI mokSa mArga ko prazasta karatI hai| pratikramaNa vibhAva bhAvoM se (rAga, dveSa, moha, ajJAna bhAvoM se) svabhAva (ratnatraya dharma rUpa mokSa mArga) meM Ane kI prakriyA hai, jo saMvara rUpa hai| pratikramaNa saMvararUpa hone ke sAtha prAyazcitta tapa kA aMga hone se nirjarA rUpa bhI hai| mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya va yoga Asrava ke dvAra haiN| inameM mukhya Asrava mithyAtva kA hai| isI se jIva avirati, pramAda, kaSAya va yoga se jur3atA hai| yaha Asrava hI atikramaNa hai| yahA~ svabhAva kI kriyA ko chor3a vibhAva kI kriyA meM praveza karane jaisI ceSTA ajJAna se ho rahI hai| jIva anAdi se pahale mithyAtva, phira avirati, phira pramAda, phira kaSAya, phira yoga dvAra se Asrava baMdha karatA A rahA hai to chUTane kA krama bhI isI taraha hotA hai| pahale mithyAtva jo ananta saMsAra kA mUla hai usase chUTane kI prakriyA meM mithyAtva ke abhAvarUpa samyaktva saMvara kI prakriyA mithyAtva kA pratikramaNa hai| yaha hone para hI saMsAra alpa raha jAtA hai| vahA~ mokSamArga kA prAraMbha ho jAtA hai| naraka, tiryaMca, napuMsaka, strIveda, jyotiSI, bhavanapati va vyaMtara devoM kA baMdha hI ruka jAtA hai| usake sAmane zuddha buddha caitanyaghana svabhAvI AtmA hone kA lakSya rahatA hai| yahA~ deha, mana, vANI, karma va rAgAdi bhAva vikAra ke poSaNa kA bhAva nahIM rhtaa| vaha nirlipta, anAsakta, niSpakSa hokara ekamAtra saMvara-nirjarA ke lie apane svabhAva ke sanmukha hokara ratnatraya dharma kI ArAdhanA karane meM saMlagna ho jAtA hai| yahI atikramaNa se pIche haTakara svabhAva meM Ane kI prakriyA pratikramaNa hai| yahA~ mAtra kuTumba-parivAra, dhana-vaibhava Adi chor3ane rUpa hI kriyA nahIM hai tathA pApAcAra se puNyAcAra meM Ane kI zubha kriyA hI nahIM hai, balki sarvakaSAyoM se kramazaH chUTane kI aura akaSAya rUpa vItarAga bhAva meM, Atmazuddhi meM bar3hane rUpa mokSamArga kI kriyA, nija svabhAva kI kriyA, nija caitanyamaya samyagjJAna-darzana-cAritra rUpa AtmA kI zuddha pariNati kI kriyA hai, jo saMvara-nirjarA rUpa hai, jo abaMdha rUpa hai| yahI yathArtha meM bhAva pratikramaNa hai jo dravya karmo kI nirjarA kA kAraNa hai| yaha bhAva va dravya pratikramaNa sAtha-sAtha hote haiN| tabhI niraMtara vItarAga dazA bar3hane para yathAkhyAta cAritra prApta kara jIva sabhI ghAti karmo se mukta ho jAtA hai| yaha saba kucha sAdhanA tabhI saMbhava hai jabaki padArtho kA svarUpa yathAtathya jJAta ho| ___ -382, gozAlA ke sAmane, azoka nagara, udayapura