Book Title: Pranayam Ek Chintan
Author(s): Pushpavati
Publisher: Z_Pushkarmuni_Abhinandan_Granth_012012.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/211446/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prANAyAma : eka cintana 81 . prANAyAma : eka cintana mahAsatI puSpAvatI __ sAhityaratna haThayoga meM prANAyAma eka mahattvapUrNa aMga hai / pataMjali ke svaracita yogasUtrAntargata aSTAMgayoga meM AsanoM ke lie tIna aura prANAyAma ke lie cAra sUtra prApta hote haiN| lekina Asana aura prANAyAma sambandhI vistRta vizleSaNAtmaka vivecana haThayoga ke granthoM meM hI adhika prApta hotA hai| pataMjali ne jisa dArzanika bhUmi ko prastAvita karane kA prayatna kiyA hai, usameM prANAyAma jaise aMgoM ko eka mahatvapUrNa sthAna pradAna kiyA hai / parantu isa laghu-kAya nibandha meM pataMjali ke sUtroM kA vivecana karanA hamArA uddezya nahIM hai| yahA~ para, hama haThayoga-sAhitya aura jaina sAdhanA sAhitya ke AdhAra para prANAyAma sambandhI kucha vicAra prastuta kara rahe haiN| sAdhanA-mArga meM zarIra para niyantraNa rakhanA Avazyaka hai; aura isa niyantraNa ke lie prANAyAma eka mahattvapUrNa sAdhana hai| isIlie prAyaH sabhI sAdhanA sampradAyoM meM pramukha rUpa se prANAyAma sambandhI ullekha-kucha bheda ke sAtha prApta hote haiM / hameM upaniSadoM meM prANa sambandhI aneka rUpoM kA ullekha prApta hotA hai| jaise prANa-japa, prANadhAraNA, prANa-rodha, prANa-spandaH, prANAdivAyava: Adi / vizikhI brAhmaNa upaniSad meM dasa prANoM kA ullekha hai| kucha isI taraha kA ullekha hameM dhyAnabindu upaniSad aura brahmavidyA upaniSada meM bhI milatA hai| ina upaniSadoM meM vistAra ke sAtha ina prANoM ke sthAna aura kArya kA varNana kiyA gayA hai| prANajapa yA saMyama Adi dvArA kuNDalinI se sambandha jor3A gayA hai| SaTcakra maNDala meM jJAnadIpa prajjvalita ho jAte haiN| isI prakAra anya aneka anUThe anubhava batAne kA prayatna kiyA gayA hai| pataMjali ke 'prakAza-AvaraNa-kSaya' kA bhI artha sambhavataH kucha isI prakAra se hotA hai| yadyapi ina zabdoM kA Adhunika vizleSaNAtmaka bhASA-zailI se artha lagAnA bahuta kaThina hai, phira bhI yaha nizcita hai ki prAcIna AcAryoM ke sammukha, ina zabdoM ke kucha na kucha artha nizcita rahe hoMge / Asana aura prANAyAma ke varNana ke bAda, zarIra para hone vAle inake pariNAmoM kA varNana, isa bAta kI ora saMketa karatA hai ki prAcIna AcArya, tattvacintana karane ke sAtha-sAtha vyAvahArika anubhUtiyA~ bhI prApta karate hoNge| ina anubhUtiyoM kI bhASA kucha agamya sI pratIta hotI hai-jo Aja ke cintakoM aura sAdhakoM se spaSTIkaraNa kI apekSA rakhatI hai| haThayoga meM prANa ke sambandha meM kahA gayA hai ki jaba taka prANa cala rahe haiM tabhI taka zarIra jIvita rahatA hai| prANa ke sAtha hI zarIra kA sambandha jur3A huA hai| prANAyAma ke 'yukta' abhyAsa se sarvarogoM se mukti mila jAtI hai aura prANAyAma ke 'ayukta abhyAsa se bahuta sAre roga utpanna bhI ho jAte haiN| prANAyAma ke sandarbha meM 'yukta' aura 'ayukta' abhyAsa aura 'zodhana-kriyA' kA apanA viziSTa mahatva hai| hama yahA~ 'yukta' aura 'ayukta' abhyAsa para hI vivecana karane kA prayatna kreNge| prANAyAma se jisa prakAra zarIra zAnta hotA hai usI prakAra mana bhI nirAzraya hotA hai| isI nirAzraya avasthA kA vistAra karanA, sambhavataH prANAyAma kA hetu rahA hogA / yahA~ yaha smaraNa rakhanA hogA ki prANAyAma apane Apa meM koI sAdhya nahIM hai apitu sAdhanA-mArga kA eka sopAna hai| ataH yaha sAdhakoM ke lie Avazyaka to hai kintu anivArya nhiiN| adhyAtma-sAdhanA ke vibhinna mArgoM meM se yaha bhI eka mArga hai; aura sAdhaka kI avasthAnusAra Asana tathA prANAyAmoM kA upayoga va svarUpa badalA jA sakatA hai aura badalanA bhI caahiye| - haThayoga meM isakA varNana zArIrika ArogyatA ke sandarbha meM bhI kiyA gayA hai| prANAyAma karane se mana prasanna hogA aura zarIra meM kisI prakAra ke doSa nahIM rheNge| prANAyAma ke isa vivecana ko lekara hI Adhunika zarIra Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 82 zrI puSkaramuni abhinandana grantha : navama khaNDa HOR zAstriyoM ne roga-nidAna aura roga-mukti ke lie prANAyAma kA upayoga karanA Arambha kiyA hai| bahuta se aspatAloM meM prANAyAma kI prArambhika avasthAeM zarIra meM sthiratA lAne tathA rakta saMcAra ke lie upayoga meM lAI jA rahI haiN| prANAyAma ke sandarbha meM, yogAcAryoM ne AhAra aura AsanoM ke bhI mahattva kA pratipAdana kiyA hai| prANAyAma prArambha karane se pUrva Asana meM sthiratA prApta kara lenA Avazyaka hai| sAtha hI zarIra-zodhana kI dRSTi se, zarIra kI AvazyakatAnusAra, SaTkarmoM kA upayoga karanA bhI zreyaskara hai| AsanoM kI siddhatA ke lie AhAra kA poSaNayukta honA Avazyaka hai| prANAyAma ke sandarbha meM punaH AhAra sambandhI nirdeza diyA gayA hai jo isa bAta kA sUcaka hai ki sAdhaka ko isa saMdarbha meM paryApta sAvadhAna rahanA caahie| Upara hamane jina 'yukta' aura 'ayukta' zabdoM kA ullekha kiyA hai, yogAcAryoM ne unakA spaSTIkaraNa nahIM diyA hai| bhagavadgItA meM bhI jaba yukta-AhAra-vihAra kI carcA kI gayI hai, to vahA~ bhI spaSTIkaraNa kI samasyA sAmane AtI hai| bhAratIya paramparA athavA yoga paramparA meM isa prakAra ke zabdoM kA upayoga sambhavataH do bAtoM kI ora saMketa karatA hai| eka to prAcIna AcArya aisA cAhate rahe hoMge ki yoga sambandhI sabhI abhyAsa guru ke mArgadarzana meM sampanna hoM aura dUsarA yaha ki sAdhaka pUrNarUpeNa jAgarUka ho| AhAra kitanA lenA, kisa Asana kA upayoga karanA, tathA prANAyAma kitanA aura kaba karanA Adi sabhI bAtoM meM use kisI prakAra kA bhI bhrama nahIM honA caahie| hamArI dhAraNA yaha hai ki yahA~ gupta rakhane lAyaka kucha bhI nahIM hai| sAdhaka apane svayaM ke anubhava dvArA apane sambandha meM yukta-ayukta AhAra, Asana, prANAyAma usake parimANa, aura samaya Adi kA nizcaya svayaM kara sakatA hai, parantu usako abhyAsa karane se pUrva zAstrIya-jJAna Avazyaka hai| sUtramaya bhASA ke prayoga karane kA abhiprAya bhI sambhavataH yahI rahA hogaa| haThayoga meM prANAyAma kA varNana 'kumbhaka' zabda se kiyA gayA hai / yahA~ para yaha bhI samajha lenA Avazyaka hai, ki prANa, kumbhaka, mAruta, vAyu, vAta Adi zabda sandarbhabheda ke anusAra prayoga kiye gaye haiN| ina ATha kumbhakoM kA varNana jahA~-jahA~ kiyA gayA hai vahA~-vahA~ zarIra para hone vAle pariNAmoM kA bhI nirdeza milatA hai| udAharaNArtha, zleSmA doSa se mukti, Alasya se mukti, pitta Adi doSoM se utpanna hone vAle rogoM se mukti, zarIra-agni kI vRddhi aura anta meM ArogyatA tathA zArIrika prasannatA kA varNana hai| adhyAtma-mArga kA anusaraNa karane vAle sAdhaka prasanna dIkhane cAhiye / sAmAjika dRSTi se unakI prasannatA kA bar3A mahattva hai| isI taraha sAdhaka nirogI bhI honA cAhie, jisase ki vaha svAvalambana kA jIvana jI sake aura sAtha hI apane sadmArga para dUsaroM ko AkarSita kara sake / prANAyAma ke jo ATha prayoga batAye jAte haiM, usakA hetu sambhavata: yaha hogA ki sAdhaka apanI AvazyakatAnusAra koI eka prANAyAma nizcita kara le| guru ke batAye hue mArga meM se, apanI ruci aura zakti evaM sAmarthya ke anusAra koI bhI prANAyAma nizcita kiyA jA sakatA hai| isakA nizcaya karane se pUrva zarIra para niyantraNa aura vicAra karane kI kSamatA apekSita hai / vibhinna prakAra ke prANAyAma mAnava-svabhAva kI vibhinnatA aura prayogabuddhi kI ora saMketa karate haiN| isase yaha bAta bhI siddha hotI hai ki prANAyAma ati Avazyaka nahIM hai| sambhavataH isalie hI pataMjali ne isakA ullekhamAtra hI kiyA hai| prANAyAma kI AvazyakatA anubhava karane ke bAda, usakA svarUpa aura maryAdAyeM yA to sAdhaka svayaM nizcita kareM yA usakA mArgadarzaka, guru athavA sampradAya / pratyeka sthiti meM sampUrNa uttaradAyitva sAdhaka kA hI hogaa| guru, zAstra, sampradAya Adi AdhAra mAtra haiN| zarIra para hone vAle pariNAma (yukta-ayukta) sAdhaka ko svayaM hI anubhava karane hoNge| yoga-mArga meM ye sAdhanA paddhatiyAM zarIra se Arambha hokara eka nizcita dizA kI ora le jAtI haiN| usI dizA kA varNana jaina-sAhitya meM bhI upalabdha hai| jaina AcArya hemacandra ke yogazAstra meM hameM prANAyAma sambandhI vistRta varNana milatA hai / AcArya ne AsanoM kA ucita abhyAsa karane ke pazcAt prANAyAma prArambha karanA upayogI batAyA hai| prANAyAma ke sambandha meM AcArya kI mAnyatA hai ki binA isake mana ko jItA nahIM jA sakatA aura mana ko jItane ke pavana-jaya Avazyaka hai| unhoMne zeSa sArI prakriyAe~ yoga ke anusAra hI mAnya kI haiN| prANAyAma se hone vAle lAbha bhI usI prakAra batAye gaye haiN| prANAyAma karate samaya prANa, apAna, samAna, udAna aura vyAna vAyu ko vaza meM karane ke lie kucha bIjAkSaroM kA prayoga batAyA gayA hai| yahA~ para yoga paramparA kI apekSA thor3A-sA bheda dikhAI detA hai| , Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prANAyAma : eka cintana 83 . kuNDalinI kA varNana bhI ina bIjAkSaroM kI sahAyatA se kiyA gayA hai| jaina-AcAryoM ne vAyu-vijaya kA sambandha rogamukti ke sAtha jor3A hai| Adhunika cikitsA paddhatiyoM ke lie aura yogazAstra kA abhyAsa karane vAle cintakoM ke lie yaha varNana eka prakAra kA AhvAna hai| agara Adhunika jIvana meM usakA samucita pratiphala prApta hotA hai to yoga-mArga kI cikitsA paddhati meM, jaina-yoga-zAstra kA pradAya nizcaya hI anUThA siddha hogaa| AcArya hemacandra ke yogazAstra meM prANAyAma ke sAtha-sAtha, svara-zAstra kA bhI saMketa milatA hai| svarazAstra ke anusAra sUryanAr3I aura candranAr3I, zuklapakSa aura kRSNapakSa meM pratyeka tithi ko badalatI rahatI haiM aura kabhI sUryanAr3I, kabhI candranAr3I aura kabhI piMgalA nAr3I kA pravAha rahatA hai| hemacandrAcArya ne inake lakSaNoM kA vistRta varNana kiyA hai aura ina nAr3iyoM ke calane ke sAtha-sAtha, jIvana sambandhI sabhI prakAra ke lakSaNoM aura bhaviSya-jJAna sambandhI-lakSaNoM kA bhI varNana kiyA hai / yaha Azcarya kI hI bAta hai ki vibhinna prakAra ke lakSaNoM kA varNana dekara manuSya kI Ayu nizcita karane kA prayAsa kiyA gayA hai| svara-zAstra ke sAtha-sAtha zarIra meM hone vAlI prakriyAoM kA bhI varNana milatA hai| prANAyAma ke sAtha anya viSaya kisa prakAra sambandhita haiM, isakA bhI sundara vivecana AcArya hemacandra ne diyA hai| yaha isa bAta kA dyotaka hai ki usa samaya kI paramparA meM nizcita hI sUkSma adhyayana karane kI pravRtti rahI hogii| Adhunika vaijJAnika pragati ke isa yuga meM, anya aneka prAcIna vidyAoM kI taraha, yaha viSaya bhI saMzodhana ke lie zAstrajJoM kI rAha dekha rahA hai| isa prakAra saMkSepa meM hama yaha kaha sakate haiM ki prANAyAma kI prakriyA ke sAtha aneka viSaya gaMthe hue haiM aura apratyakSa rUpa se yaha bhI spaSTa hai ki sAdhanA-mArga meM sAdhanA sambandhI bheda mahatvapUrNa nahIM haiN| sandarbha aura sandarbha sthala 1 pataMjali yogasUtra 2-46 se 52 taka 2 prANApAnau samAnazca udAnovyAna eva ca / nAga: kUrmazca kRkaro devadatto dhanajayaH / / upayoge vijAtIya - pratyayAvyavadhAnamA / zukapratyayo dhyAnaM, sUkSyAmogasamanvitam // . -dvAtriMzadvAtriMzikA 18/11 sthira dIpaka kI lau ke samAna mAtra zubha-lakSya meM lIna aura virodhI lakSya ke vyavadhAnarahita jJAna, jo sUkSma viSayoM ke Alocana sahita ho, use..| )( dhyAna kahate haiN| 2)