Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyakamalamArtaNDakA sampAdana : eka samIkSA ___ * DaoN0 phUlacanda jaina premI, vArANasI kisI bhI prAcIna granthakA uddhAra karake usakA sAGgopAGga sampAdana aura prakAzana ati duSkara kArya hai| kintu jisa vidvAnne vividha kaThinAiyoMke bAda bhI aneka prAcIna dArzanika durlabha evaM jaTila bRhad granthoMkA sampAdana-kArya kiyA ho usake adbhuta vaiduSya, pratibhA, zrama-sAdhanA aura adamya utsAhake viSayameM jitanA likhA jAe, kama hI hogaa| aise virale hI sAhitya-sAdhaka hote hai jinhoMne apane alpa jIvanakAlameM hI itane vistRta, vipula evaM kaThina aneka jaina dArzanika granthoMko susampAdita karake jaina sAhityakI sevAmeM apaneko samarpita kara deN| kintu DaoN0 mahendrakumArajI nyAyAcAryane yahI saba karake svayaMko jaina dArzanikoMkI gauravazAlI paramparAmeM sammilita kara liyA hai| Apake dvArA sampAdita aneka granthoMkI zRMkhalAmeM prameyakamalamArtaNDa granthake sampAdana-kAryako samIkSA prastuta hai samRddha bhAratIya manISAkI pratyeka paramparAmeM upalabdha prAcIna sUtragranthoMpara anekAneka vyAkhyAyeM prApta hotI hai / jaina paramparAke Adya saMskRta sUtragranthakI taraha jainanyAyake Adya sUtragrantha AcArya mANikyanandi ( AThavIM zatI ) praNIta "parIkSAmukhasUtra' para bhI aneka TIkAyeM likhI gaI / kintu ina sabhI TIkAoMkI yaha eka anyatama vizeSatA hai ki ye sabhI apane ApameM svataMtra grantha pratIta hote haiN| ina saba TIkAoMke nAma bhI alaga-alaga haiN| inameM se kucha to prakAzita honeke kAraNa prasiddha haiM to kucha TIkAgrantha aba taka isIlie prasiddha nahIM ho sake kyoMki ve abhI taka aprakAzita haiN| sarvaprathama ina sabakA ullekha Avazyaka hai| prakAzita TIkA-grantha inake antargata (1) AcArya prabhAcaMdra (11vIM zatI) viracita prameyakamalamArtaNDa aparanAma parIkSAmukhAlaGkAra, (2) AcArya laghu anaMtavIrya ( 12vIM zatIkA pUrvArddha ) viracita prameyaratnamAlA ( caukhambAvidyAbhavana, vArANasI dvArA san 1964 meM prakAzita), (3) bhaTTAraka abhinava cArukIti (19vIM zatI) dvArA praNIta prameyaratnamAlAlaMkAra (maisUra yunivarsiTI dvArA san 1948 meM prakAzita ) tathA zAnti varNI viracita prameyakaNThikA ( bhAratIya jJAnapITha dvArA prakAzita ) pramukha hai| aprakAzita TIkA-grantha (1) bhaTTAraka ajitasena ( vi0 saM0 1980) praNIta nyAyamaNidIpikA, (2) vijayacandra viracita prameyaratnamAlA arthaprakAzikA, (3) paM0 jayacandajI chAvaDA (vi0 saM0 19vIM zatI ) praNIta prameyaratnamAlA-parIkSAmukha bhASA vacanikA pramukha haiN| inameM se prAyaH sabhI prakAzita-aprakAzita TIkAgranthoMkI hastalikhita pANDulipiyA~ ArA ( bihAra ) ke suvikhyAta jaina siddhAnta bhavanameM surakSita haiM / prastuta samIkSya grantha prameyakamalamArtaNDakA sarvaprathama prakAzana nirNayasAgara presa, bambaIse paM0 baMzIdhara jI zAstrI, solApurake sampAdakatvameM huA thaa| isake bAda yahIMse san 1941 meM dvitIya saMskaraNake rUpameM malagrantha aneka TippaNiyoM evaM 83 pRSThIya vistRta sampAdakIya vaktavyameM vividha dArzanikoM evaM unakI kRtiyoMse tulanAtmaka vivecana, bRhad prastAvanA aura lagabhaga pacAsa pRSThIya aneka pariziSToMse yukta sAMgopAMga prakAzana DaoN. mahendrakumArajI nyAyAcAryake sampAdakatvameM huaa| yaha usa samayake prakAzanoMmeM sampAdita Adarza
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-granthaM kRti hai aura Aja bhI sampAdanake AdarzakA eka anupama udAharaNa hai| AcArya prabhAcandrakI yaha dArzanika kRti saMskana gadyakA bhI utkRSTa udAharaNa hai| yaha kRti abhI taka malagranthake rUpameM hI prakAzita honese sAmAnya pAThaka isake hArdako samajhane meM kaThinAIkA sAmanA karate the| kintu yaha prasannatAkA viSaya hai ki nyAyAcAryajI dvArA susampAdita prastuta malagranthake AdhAra para hI isake prakAzanake lagabhaga cAra dazaka bAda viduSI AryikA jinamato mAtAjI dvArA hindI anuvAda vizeSa vivecanayukta bhAvArthake sAtha tIna bhAgoMmeM prakAzita ho jAnese jana sAdhAraNako isa granthakA hArda samajhanA tathA vividha vizvavidyAlayoM aura zikSaNa saMsthAnoMke pAThyakramameM adhyayana-adhyApana evaM anusaMdhAnakA mArga sugama ho gayA hai| itane kaThina granthakA hindI anuvAda bhI paM0 mahendrakumArajI dvArA susampAdita prastuta kRtike AdhAra para hI sambhava ho skaa| hindI anuvAda sahita ina tIna khaNDoMkA prakAzana vIra jJAnodaya granthamAlA, hastinApurake mAdhyamase san 1970 se 1986 ke madhya alaga-alaga zraddhAlu dAtAroM dvArA huA hai| grantha-paricaya AcArya mANikyanandi praNIta jainanyAyake sUtragrantha "parIkSAmukha sUtra" para bAraha hajAra zloka pramANa "prameyakamalamArtaNDa" nAmase bRhad dIkA likhakara A0 prabhAcandrane granthagata malasUtroMke viSayako spaSTa aura vistRta vivecita to kiyA hI, apanI aneka maulika udbhAvanAoMke sAtha tatkAlIna pracalita una sabhI bhAratIya dArzanikoM aura nyAyazAstriyoMke pakSoM evaM cacita viSayoMko pUrvapakSake rUpa meM prastuta karake anekAntamaya prabala pramANoM dvArA khaNDanAtmaka akATya uttarapakSa prastuta karate hue jainanyAyako gaurava pradAna kiyA aura usake vikAsakA mArga prazasta banAyA / isIlie yaha grantha mAtra TIkA grantha hI na rahakara Arambhase hI maulika granthake rUpameM bhI isakI adhika khyAti rhii| yaha grantha apane nAmako sArthaka karate hue prameyarUpI kamaloMko udbhAsita karaneke lie mArtaNDa ( sUrya ) ke samAna hai tathA mithyA-abhinivezarUpI andhakArako naSTa karaneke lie bhI mArtaNDa ( sUrya ) ke sadRza honese bhI yaha grantha apane nAmako sArthaka karatA hai / vastutaH jaise sUrya kamaloMko vikasita karatA hai, vaise hI yaha grantha samasta prameyoMko pradarzita karatA hai| AcArya prabhAcandra dvArA prastuta grantha aura prameyakamalamArtaNDa Adi bAraha grantha praNIta honeke ullekha milate haiM kintu inako khyAti mukhyataH inhIM do nyAya granthoMke kAraNa hI vizeSa hai| ina donoM granthoMmeM hI sampUrNa bhAratIya darzanoMkI prAyaH sabhI zAkhAoMkI pramukha mAnyatAoMko unake vividha mUlabhUta prAcIna prAmANika granthoke AdhArapara A0 prabhAcandrane gahana adhyayana evaM maMthana karake hI unheM pUrvapakSake rUpameM prastuta kiyaa| prameyakamalamArtaNDa grantha hI itanA sarvAGga paripUrNa hai ki mAtra akele isa granthake AdhArapara hI sampUrNa prAcIna bhAratIya darzanoMko samajhA jA sakatA hai| jabaki isa granthakA pramukha uddezya mukhyataH pramANatattvakA vivecana hai| sampAdana-kAryakI vizeSatAyeM DaoN. mahendrakumArajI nyAyAcArya dvArA sampAdita prameyakamalamArtaNDakA prastuta saMskaraNa zreSTha evaM Adarza sampAdanakalAkA eka kIrtimAna udAharaNa hai| paM0 jI dvArA sampAdita prastuta granthakA jisane bhI adhyayana kiyA, paM0 jI ke agAdha pANDitya evaM apUrva zrama tathA sAhityasAdhanAkI usane bharapUra prazaMsA kii| sarvAGgINa tulanAtmaka adhyayanakI dizAmeM isa granthakI mahattA to pratyeka pRSThapara ullikhita bharapUra pAdaTippaNiyoMke AdhArase hI siddha hai / jo vidvAn isa prakArake sampAdana-kArya meM gaharo ruci rakhate haiM, isa
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 | kRtiyoMko samIkSAe~ : 21 prakArake kAryoMko ImAnadArIse sampAdita karane meM hI vizvAsa rakhate haiM ve paM0 mahendrakumArajIkI sArasvata sAdhanAse prasUta isa apratima kRtikA eka Adarza kRtike rUpameM mUlyAMkana kiye binA nahIM raha sakatA / paM0 jIne svayaM isake sampAdakIya Adya vaktavyameM prastuta saMskaraNakI vizeSatAoMkA ullekha karate hue likhA hai jaba nyAyakumudacandrakA sampAdana cala rahA thA taba zrIyuta kundanalAlajI jaina tathA paM0 sukhalAlajI Agrahase mujhe prameyakamalamArtaNDake punaH sampAdanakA bhI bhAra lenA par3A / isake prathama saMskaraNake saMpAdaka paM0 baMzIdharajI zAstrI, solApura the / maiMne unhIMke dvArA sampAdita pratike AdhArase hI isa saMskaraNakA sampAdana kiyA hai / maiMne malapAThakA zodhana, viSaya vargIkaraNa, avataraNa nirdeza tathA virAmacihna AdikA upayogakara ise kucha sundara banAnekA prayatna kiyA hai| prathama to yahI vicAra thA ki nyAyakumudacandrakI hI taraha ise tulanAtmaka tathA arthabodhaka TippaNoMse pUrNa samRddha banAyA jAya, aura isI saMkalpake anusAra prathama adhyAyameM kucha TippaNa bhI diye gae haiN| ye TippaNa aMgrejI aMkoMke sAtha cAla TippaNake nIce pRthak mudrita karAe haiM / parantu prakAzakakI maryAdA, presakI dUrI Adi kAraNoMse usa saMkalpakA dUsarA pariccheda prArambha nahIM ho sakA aura yaha prathama paricchedake sAtha hI samApta ho gyaa| Age to yathAsaMbhava pAThazaddhi karake hI isakA saMpAdana kiyA hai| saMpAdaka nyAyAcAryajIke uparyakta kathanase spaSTa hai ki ve ise aura bhI aneka TippaNoM, pAThabhedoM Adise yukta prakAzita karAneke icchuka the kintu aneka kaThinAiyoMke kAraNa ve aisA nahIM kara sake / phira bhI paM0 baMzIdharajI, solApura dvArA sampAdita prathama saMskaraNakI apekSA nyAyAcAryajo dvArA sampAdita isa dvitIya saMskaraNameM aneka vizeSatAyeM hai / inameMse kucha isa prakAra haiM-prastuta granthakA sampAdana vaijJAnika vidhi se arthAt spaSTa aura vistRta viSayasUcI dI gaI hai, aneka pariziSTa diye gaye haiM aura zabdAnukramaNikA bhI hai / inase pAThakako itane bRhad malagranthameM bhI sambaddha viSayako khojane meM kaThinAI nahIM hotii| __prameyakamalamArtaNDa granthakA dUsarA nAma parIkSAmukhAlaGkAra bhI hai ataH tadanurUpa prastuta saMskaraNameM mala rIkSAmukhake sUtroMko usakI vRttike pUrva yathAsthAna rakhakara vyavasthita kiyA hai| isase tada-tad sUtrakI vyAkhyAkA pRthakkaraNa ho gayA, anyathA kucha pAThakoMko patA hI nahIM cala pAtA thA ki kisa sUtrako vyAkhyA kahA~se prArambha hai aura kahA~ samApta hai| isI taraha prakaraNa aura arthakI dRSTise azuddhiyoMkA saMzodhana bhI kiyA gayA hai| yadyapi prathama saMskaraNameM mudrita TippaNa eka hI hastalikhita pratise liye gaye the| ataH unameM kucha-kucha astavyastatA aura azuddhiyA~ dikhalAI par3atI thIM kintu prAcIna TippaNoMko maulikatAke saMrakSaNake udadezyase nyAyAcAryajIne unheM isa apane saMskaraNameM bhI yathAvat rahane diyA kintu sAtha hI kucha anya pratiyoMke aura bhI TippaNa sAthameM de diye haiN| prastuta saMskaraNako aura bhI adhika upayogI tathA mahattvapUrNa banAneke lie nyAyAcAryajIne jo bahata hI zramasAdhya kaThina kArya kiyA hai, vaha hai vividha jaina aura jainetara malagranthoMke anekoM avataraNa, jinheM AcArya prabhAcandrane apane pratipAdya viSayakI puSTi hetu apane isa granthameM uddhRta kiyA thA aura hastalikhita granthoMkI pratilipiyA~ karate samaya lipikAroMne lagabhaga unheM malagranthameM ho sammilita kara liyA thaa| nyAyAcAryajIne una avataraNoMko alaga dikhalAnekI dRSTise una uddharaNoMko inavarTeDa kAmA ( "....'' ) meM rakha kara prastuta kiyA hai / itanA hI nahIM, jina-jina granthoMke ye uddharaNa haiM, unheM una-una granthoMmeM khojakara pRSTha sahita una granthoMke nAmollekha bhI koSThakameM kara diye gaye hai| ajJAta avataraNoMke bAda khAlI brakeTa chor3a
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha diye gaye tAki kisI vidvAn pAThakako usa avataraNake sahI grantha aura granthakArakA nAma patA ho to vahA~ use likha sake aura sampAdakako bhI sUcita kara sake tAki Ageke saMskaraNoMmeM unheM sammilita kiyA jA sake / ina granthakI 78 pRSThIya vidvattApUrNa prastAvanAmeM paM0 jIne jahA~ mUlagranthakAra A0 mANikyanandi evaM A0 prabhAcandrake vyaktitva evaM kRtitvapara vyApaka rUpameM prakAza DAlA hai vahIM jainetara evaM jaina pUrvavartI evaM paravartI aneka bhAratIya dArzanikoM evaM unake graMthoMse prameyakamalamArtaNDake pratipAdya viSayakI jo tulanA, prabhAva evaM samIkSA prastuta kI hai vaha apane ApameM tulanAtmaka adhyayana evaM anusaMdhAnakI dRSTise bahuta hI mahattvapUrNa hai| veda, upaniSad, smRti, purANa, mahAbhArata, gItA, pataJjali, bhartRhari, vyAsabhASya Adi granthoMke jina aMzoMko A0 prabhAcandrane uddhRta kiyA hai, una sandarbhoko tathA sAMkhya Adi dArzanikoMke sandarbhoko bhI sampAdakajIne uddhRta kiyA hai| isa kAryase aneka aise grantha, granthakAra evaM aise sandarbha prakAzameM Aye haiM jo aba upalabdha nahIM hote / jaise prazastapAda ( kaNAdasUtra bhASyakAra-I0 pA~cavIM zatI) ke IzvaravAdake pUrvapakSameM prameyakamalamArtaNDake pR0 270 para 'prazastamatinA ca" likhakara "sargAdau puruSANAM vyavahAro" ityAdi anumAna uddhata kiyA hai| kintu yaha anumAna prazastapAdabhASyameM nahIM hai| isI taraha A0 prabhAcandrane nyAyakumudacandra meM sAMkhyadarzanake kucha aise vAkya aura kArikAe~ uddhRta kI haiM jo upalabdha granthoMmeM prApta nahIM hotoN| prazastapAdabhASyake purAtana TIkAkAra A0 vyomazivakI vyomavatI TIkAmeM pratipAdya aneka matoMkA A0 prabhAcandrane khaNDana kiyA hai / A0 prabhAcandra ke ina ullekhoMse vyomazivake sahI kAla-nirdhAraNameM bahuta sahAyatA prApta huI hai| isI taraha udyotakara, jayantabhaTTa, vAcaspati, zabaraRSi, kumArila, maNDanamizra, prabhAkara, zaGkarAcArya, surezvara Adi vaidika dArzanikoM tathA azvaghoSa, nAgArjuna, vasubandhu, diGnAga, dharmakIrti, prabhAkara gupta, zAntarakSita, kamalazIla, arcaTa, dharmottara aura jJAnazrI jaise bauddhadArzanikoM tathA digambara evaM zvetAmbara jaina paramparAoMke pacAsase bhI adhika grantha evaM granthakAroMse A0 prabhAcandra dvArA likhita evaM uddhata granthagata viSayakI mahattvapUrNa samIkSA kI gaI hai| yaha bRhad prastAvanA phAlguna zuklA dvAdazI vIra nirvANa saMvat 2467 ke ASTAhnika parvameM pUrNa huii| isa mahatvapUrNa prastAvanAke bAda nyAyapraveza, nyAyabindu, nyAyavinizcaya, nyAyasAra, nyAyAvatAra, pramANanayatattvAlokAlaGkAra, pramANaparIkSA, pramANamImAMsA, pramANasaMgraha, laghIyastraya svavRtti ityAdi aneka granthoMse parIkSAmukha sUtroMkI tulanA prastuta kI gaI hai| isase ina granthagata sUtroMke bimba-pratibimba bhAvakA spaSTa bodha hotA hai| granthake antameM parIkSAmukha satrapATha, prameyakamalamArtaNDagata avataraNoM, parIkSAmakha evaM prameyakamalamArtaNDake lAkSaNika zabdoM, ullikhita grantha evaM granthakAroM, viziSTa zabdoMkI sacI aura sabase anta meM ArA ke jaina siddhAnta bhavanako hastalikhita pratike pAThAntara-ye saba zodhapUrNa pariziSTa prastuta kiye gaye hai / 694 pRSThIya mUlagranthameM pratyeka sUtrakA jisa taraha viSayakA spaSTa pratipAdana aura pUrvapakSa evaM uttarapakSake vividha pramANa uddhata karate hue unakA vizada vivecana, sAtha hI sandarbha aura kaThina zabdoMko spaSTa karaneke lie jo TippaNa diye gaye haiM-ye saba viSayako samajhanekA mArga prazasta karate haiN| __ isa prakAra prameyakamalamArtaNDake utkRSTa sampAdana-kAryase jahA~ isa granthakI mahattA aura upayogitA prakAzameM AI hai, vahIM sampUrNa bhAratIya dArzanika kSetrane bhI isakA bahumAnapUrvaka malyAMkana kiyaa| isa kArya se DA. mahendrakumArajImeM bhI vidvattA, sampAdana-paTutA, anyAnya darzanoMkA gahana adhyayana evaM unake prati
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 / kRtiyoMkI samIkSAe~ : 23 samAdara dRSTi aura tulanAtmaka adhyayana evaM anusaMdhAnakI vyApakatA, vizeSatAoMkA sAgara hiloreM letA dikhalAI par3atA hai jo kisI bhI vidvAnke manameM unake prati gaurava aura Adarake bhAva utpanna karane ke lie paryApta hai| vastutaH prastuta grantha tathA anya aneka granthoMke sampAdana kArya, maulika cintana aura lekhana kAryoM ke malyAMkanane zreSTha bhAratIya dArzanikoMkI paMktimeM sammilita nyAyAcArya jI eka prakAzamAna nakSatrakI taraha dikhalAI dete rheNge| DaoN. mahendrakumArajI dvArA sampAdita nyAyakumudacandra * DaoN. jayakumAra jaina, mujaphpharanagara paNDita mahendrakumAra nyAyAcArya prAcIna saMskRta graMthoMke sampAdana-kAryameM nipuNa the / unake dvArA akalaMkadeva dvArA racita laghIyastrayakI kArikAoMpara AcArya prabhAcandra dvArA racita lagabhaga bIsa sahasra padya pramANa nyAyakUmadacandra nAmaka TIkAkA sampAdana evaM saMzodhana unake jaina evaM jainetara nyAya viSayaka jJAna kA udghoSa karatA hai| prastuta grantha zrI mANikacandra digambara jaina granthamAlA, bambaIse suprasiddha itihAsajJapaM0 nAthUrAma jI premIke mantritva kAla meM san 1938 evaM 1941 meM kramazaH do bhAgoMmeM 38veM evaM 39veM puSpake rUpameM prakAzita huA hai| nyAyakUmadacandrake sampAdana evaM saMzodhanameM AdaraNIya paNDitajIke dvArA jaina evaM jainetara granthoMse liye gaye vividha TippaNa sampAdanakA mala hArda haiN| ina TippaNoMke mAdhyamase aneka dArzanika evaM aitihAsika gatthiyoMkA spaSTIkaraNa to huA ho hai, sAtha hI samAlocanAtmaka adhyayana karanevAle zodhI-khojI vidvAnoM ke lie bahumalya zodhAtmaka sAmagrI prastuta kI gaI hai| ina TippaNoMse eka anya lAbha yaha huA hai ki aneka AcAryoMke kAla nirdhAraNameM paryApta sahAyatA milI hai aura lekhana zailI tathA vidvAnoM/AcAryoM dvArA paraspara AdAna-pradAna kI gaI sAmagrIkA Akalana huA hai| mUla granthameM aneka AcAryoMke nAmollekhapUrvaka Aye huye uddharaNoMke mAdhyamase aneka vilupta granthoM evaM unake lekhaka AcAryoMkA patA calA hai| isa prakAra nyAyakumudacandrake sampAdanake vyAjase samasta darzanoM evaM nyAya viSayaka vividha prasthAnoMkA eka hI sthAnapara acchA mela huA hai| ataH isa granthakA TippaNoM sahita adhyayana karanese mamagra bhAratIya darzanoM evaM nyAya viSayaka mAnyatAoMko acchI jAnakArI milatI hai| sampAdanakI prAmANikatAke lie AdaraNIya paNDitajIne hastalikhita mala granthake eka pRSThakI phoTo prati bhI granthameM mudrita karAI hai| uparyakta vizeSatAoMke atirikta isa granthake prArambhameM prathama bhAgameM syAdvAda mahAvidyAlaya, kAzIke pUrva prAcArya evaM jaina jagatke vizruta vidvAna paM0 kailAzacandra zAstrIke dvArA likhita prastAvanAmeM siddhivinizcaya evaM pramANasaMgrahakA paricaya tathA nyAyakumudacandrakI itara darzanoMke graMthoMke sAtha tulanA jaise