Book Title: Praman ka Vishaya Author(s): Sukhlal Sanghavi Publisher: Z_Darshan_aur_Chintan_Part_1_2_002661.pdf Catalog link: https://jainqq.org/explore/229022/1 JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLYPage #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANakA viSaya vizvake svarUpa viSayaka cintanakA mUla Rgvedase bhI prAcIna hai| isa cintanake phalarUpa vividha darzana kramazaH vikasita aura sthApita hue jo saMkSepameM pA~ca prakArameM samA jAte haiM-kevala nityavAda, kevala anityavAda, pariNAmA nisyavAda, nityAnitya ubhayavAda aura nityAnityAtmakavAda / kevala brahmavAdI vedAmtI kevala nityavAdI haiM kyoMki unake matase anityatva zrAbhAsika mAtra hai / bauddha kSaNikavAdI honese kevalAnityavAdI haiN| sAMkhyayogAdi cetanabhinna jagatko pariNAmI nitya mAnaneke kAraNa pariNAmI nityavAdI haiM / nyAya-vaizeSika zrAdi kucha padArthoM ko mAtra nisya aura kuchako mAtra anitya mAnane ke kAraNa nityAnitya ubhayavAdI haiN| jainadarzana sabhI padArthoMko nityAmityAtmaka mAnaneke kAraNa nityAnityAtmakavAdI hai| nityAnityasva viSayaka dArzanikoMke ukta siddhAMta zruti aura zrAgamakAlIma unake apane-apane graMthamaiM, spaSTarUpase varNita pAe jAte haiM aura thor3A-bahuta virodhI maMtaSyoMkA prativAda bhI unameM dekhA jAtA hai--sUtrakR. 1.1.15-18 / isa taraha tarkayugake pahile bhI vizvake svarUpake saMbaMdha nAnA darzana aura unameM pArasparika pakSa pratipakSa bhAva sthApita ho gayA thA / tarkayuga arthAt karIba do hajAra varSake darzanasAhityameM usI pArasparika pakSapratipakSa bhAvake aAdhArapara ve darzana apane-apane maMtavyakA samarthana aura virodhI maMtavyoMkA khaNDana vizeSa-vizeSa yukti-tarkake dvArA karate hue dekhe jAte haiM / isI tarkayuddha ke phalasvarUpa tarkapradhAna darzanagraMthoM meM yaha nirUpaNa saba dArzanikoMke vAste Avazyaka ho gayA ki pramANanirUpaNa ke bAda pramANake viSayakA svarUpa apanI apanI dRSTise batalAnA, apane maMtavya kI koI kasauTI rakhanA aura usa kasauTIko apane hI pakSameM lAgU karake apane pakSakI yathArthatA sAbita karanA evaM virodhI pakSoM meM usa kasauTIkA abhAva dikhAkara unako vAstavikatA sAbita karanA / zrA0 hemacaMdrane isI tarka yugakI zailIkA anusaraNa karake prastuta cAra sUtroM meM 1. 'ekaM sadviprA bahudhA vadanti / ' -bhUga. aSTa0 2. zra0 3 va. 23. ma. 46 / nAsadIyasUkta Rg0 10.126 / hiraNyagarbhasUkta bhUga. 10.121 / Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 [1.1.30-1]pramANake viSayarUpase samasta vizvakA jainadarzanasammata siddhAMta,usakI kasauTI aura usa kasauTIkA apane hI pakSa meM sambhava yaha saba batalAyA hai| vastukA svarUpa dravya-paryAyAtmakatva, nityAnityatva yA sadasadAtmakavAdirUpa jo zrAgamoMmeM vizeSa yukti, hetu yA kasauTIke sivAya varNita pAyA jAtA hai ( bhaga0 za0 1. u. 3; za0 6. u0 33) usIko zrA. hemacaMdrane batalAyA hai, para tarka aura hetupUrvaka / tarkayugameM vastusvarUpakI nizcAyaka jo vividha kasauTiyA~ mAnI jAtI thIM jaise ki nyAyasammata-sattAyogarUpa sattva, sAMkhyasammata pramANaviSayatvarUpa sattva tathA bauddhasammata-arthakriyAkAritvarUpa satva ityAdi-unameMse antima arthAt arthakriyAkArikhako hI prA. hemacaMdra kasauTI rUpase svIkAra karate haiM jo sambhavataH pahile pahala bauddha tArkikoMke dvArA (pramANavA0 3. 3) hI udbhAvita huI jAna par3atI hai| jisa arthakriyAkArikhakI kasauTIko lAgU karake bauddha tArkikoMne vastumAtrameM svAbhimata kSaNikatva siddha kiyA hai aura jisa kasauTIke dvArA hI unhoMne kevala nityavAda ( tasvasaM0 kA0 364 se) aura jaina sammata nityAnityAtmaka vAdAdikA (tattvasaM. kA. 1738 se) vikaTa tarka jAlase khaNDana kiyA hai, prA. hemacaMdrane usI kasauTIko apane pakSameM lAgU karake jaina sammata nityAnityAtmakatva arthAt dravyaparyAyAtmakatvavAda. kA sayuktika samarthana kiyA hai aura vedAMta zrAdike kevala nityavAda tathA bauddhoMke kevala anityatvavAdakA usI kasauTIke dvArA prabala khaNDana bhI kiyA hai| I0 1636 ] [pramANa mImAMsA For Private &