Book Title: Praman Lakshan Nirupan me Praman mimansa ka Avdan
Author(s): Sagarmal Jain
Publisher: Z_Sagar_Jain_Vidya_Bharti_Part_3_001686.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/229146/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANa-lakSaNa-nirUpaNa meM pramANamImAMsA kA avadAna jaina nyAya kA vikAsa nyAya evaM pramANa-carcA ke kSetra meM sAmAnya rUpa se jaina dArzanikoM kA aura vizeSa rUpa se AcArya hemacandra ke grantha pramANamImAMsA kA kyA avadAna hai, yaha jAnane ke liye jaina nyAya ke vikAsakrama ko jAnanA Avazyaka hai| yadyapi jainoM kA paJcajJAna kA siddhAnta paryApta prAcIna hai aura jaina vidyA ke kucha vidvAna use pArzva ke yuga taka le jAte haiM, kintu jahA~ taka pramANa-vicAra kA kSetra hai, jainoM kA praveza naiyAyikoM, mImAMsakoM aura bauddhoM ke pazcAt hI huA hai| pramANacarcA ke prasaMga meM jainoM kA praveza cAhe paravartI ho, kintu isa kAraNa ve isa kSetra meM jo viziSTa avadAna de sake haiM, vaha hamAre liye gaurava kI vastu hai| isa kSetra meM paravartI hone kA lAbha yaha huA ki jainoM ne pakSa aura pratipakSa ke siddhAntoM ke guNa-doSoM kA samyak mUlyAMkana karake phira apane mantavya ko isa rUpa meM prastuta kiyA ki vaha pakSa aura pratipakSa kI tArkika kamiyoM kA parimArjana karate hue eka vyApaka aura samanvayAtmaka siddhAnta bana ske| paM0 sukhalAlajI ke anusAra jaina jJAna-mImAMsA ne mukhyata: tIna yugoM meM apane kramika vikAsa ko pUrNa kiyA hai -- 1. Agama yuga, 2. anekAnta sthApana yuga aura 3. nyAyapramANa sthApana yug| yahA~ hama ina yugoM kI viziSTatAoM kI carcA na karate hue kevala itanA kahanA cAheMge ki jainoM ne apane anekAnta-siddhAnta ko sthira karake phira pramANa vicAra ke kSetra meM kadama rkhaa| unake isa paravartI praveza kA eka lAbha to yaha huA ki pakSa aura pratipakSa kA adhyayana kara ve una donoM kI kamiyoM aura tArkika asaMgatiyoM ko samajha sake tathA dUsare pUrva-vikasita unakI anekAnta dRSTi kA lAbha yaha huA ki ve una donoM ke madhya samanvaya sthApita kara ske| unhoMne pakSa aura pratipakSa ke bIca samanvaya sthApita karane kA jo prayAsa kiyA, usI meM unakA siddhAnta sthira ho gayA aura yahI unakA isa kSetra meM viziSTa avadAna khlaayaa| isa kSetra meM unakI bhUmikA sadaiva eka taTastha nyAyAdhIza kI rhii| unhoMne apane pUrvavartI siddhAntoM kI samIkSA ke mAdhyama se sadaiva apane ko samRddha kiyA aura jahA~ Avazyaka lagA, vahA~ apanI pUrva mAnyatAoM ko bhI Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANa - lakSaNa-nirUpaNa meM pramANamImAMsA kA avadAna saMzodhita aura parimArjita kiyaa| cAhe siddhasena hoM yA samantabhadra, akalaMka hoM yA vidyAnanda, haribhadra hoM yA hemacandra, sabhI ne apane granthoM ke nirmANa meM jahA~ apanI paramparA ke pUrvAcAryoM ke granthoM kA adhyayana kiyA, vahIM anya paramparA ke pakSa aura pratipakSa kA bhI gambhIra adhyayana kiyaa| ataH jaina nyAya yA pramANavicAra sthira na rahakara gatizIla banA rhaa| vaha yuga-yuga meM pariSkRta, vikasita aura samRddha hotA rahA / pramANamImAMsA kA upajIvya AcArya hemacandra kA pramANamImAMsA nAmaka yaha grantha bhI isI krama meM hue jaina nyAya ke vikAsa kA eka caraNa hai| pramANamImAMsA eka apUrNa grantha hai| na to mUla grantha hI aura na usakI vRtti ho pUrNa hai / upalabdha mUla sUtra 100 haiM aura inhIM para vRtti bhI upalabdha hai| isakA tAtparya yahI hai ki yaha grantha AcArya hemacandra apane jIvana kAla meM pUrNa nahIM kara sake the| isakA phalita yaha ki unhoMne apane jIvana ke antima caraNa meM hI isa kRti kA lekhana prArambha kiyA hogaa| yaha grantha bhI kaNAdasUtra yA vaizeSikasUtra, brahmasUtra evaM tattvArthasUtra kI taraha sUtra - zailI kA grantha hai, phira bhI isa grantha kI vargIkaraNa zailI bhinna hI hai| AcArya kI yojanA ise pA~ca adhyAyoM meM samApta karane kI thI aura ve pratyeka adhyAya ko do-do AhnikoM meM vibhakta karanA cAhate the, kintu Aja isake mAtra do adhyAya apane do-do AhnikoM ke sAtha upalabdha haiN| adhyAya aura Ahnika kA yaha vibhAga krama isake pUrva akSapAda ke nyAya sUtroM evaM jaina paramparA meM akalaMka ke granthoM meM dekhA jAtA hai| apUrNa hone para bhI isa grantha kI mahattA va mUlyavattA akSuNNa banI huI hai| AcArya hemacandra ne isa grantha ke lekhana meM apanI paramparA aura anya dArzanika paramparAoM ke nyAya sambandhI granthoM kA pUrA avalokana kiyA hai| paM0 sukhalAlajI ke zabdoM meM "Agamika sAhitya ke ativizAla khajAne ke uparAnta 'tattvArtha' se lekara 'syAdvAdaratnAkara' taka ke saMskRta tArkika jaina sAhitya kI bhI bahuta bar3I rAzi hemacandra ke parizIlana- patha meM AI jisase hemacandra kA sarvAGgINa sarjaka vyaktitva santuSTa hone ke bajAya eka aise nae sarjana kI ora pravRtta huA, jo aba taka ke jaina vAGmaya meM apUrva sthAna rakha ske|' vastutaH niryukti, vizeSAvazyakabhASya, tattvArtha aura usakA bhASya jaise Agamika grantha tathA siddhasena divAkara, samantabhadra, akalaMka, mANikyanandI aura vidyAnanda kI prAyaH samagra kRtiyA~ isakI upAdAna sAmagrI banI haiN| paM0 sukhalAlajI kI mAnyatA hai ki prabhAcandra ke 'prameyakamalamArtaNDa', anantavIrya kI 'prameyaratnamAlA' aura vAdidevasUri ke 'syAdvAdaratnAkara' kA isameM spaSTa upayoga huA hai| phira bhI unakI dRSTi , 134 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANa-lakSaNa-nirUpaNa meM pramANamImAMsA kA avadAna 135 meM akalaMka aura mANikyanandI kA mArgAnugamana pradhAnatayA dekhA jAtA hai| isI prakAra bauddha aura vaidika paramparA ke ve sabhI grantha, jinakA upayoga unakI kRti kI AdhArabhUta, pUrvAcAryoM kI jaina nyAya kI kRtiyoM meM huA hai, svAbhAvika rUpa se unakI kRti ke AdhAra bane haiN| puna: ve spaSTa rUpa se kahate haiM ki bauddha paramparA ke diGnAga, dharmakIrti, dharmottara, arcaTa aura zAntarakSita tathA vaidika paramparA ke kaNAd, bhAsarvajJa, vyomaziva, zrIdhara, akSapAda, vAtsyAyana, udyotakara, jayanta, vAcaspati mizra, zabara, prabhAkara aura kumArila kI kRtiyA~ unake adhyayana kA viSaya rahI haiN| vastuta: apanI paramparA ke aura pratipakSI bauddha evaM vaidika paramparA ke ina vividha granthoM ke adhyayana ke pariNAmasvarUpa hI hemacandra jaina-nyAya ke kSetra meM eka viziSTa kRti pradAna kara ske| hemacandra ko isa kRti kI AvazyakatA kyoM anubhUta huI? jaba unake sAmane abhayadeva kA 'vAdArNava' aura vAdideva ke 'syAdvAdaratnAkara' jaise apanI paramparA ke sarvasaMgrAhaka grantha upasthita the, phira unhoMne yaha grantha kyoM racA? isa sambandha meM paM0 sukhalAlajI kahate haiM ki "yaha saba hemacandra ke sAmane thA, para unheM mAlUma huA ki nyAya-pramANa-viSayaka (isa) sAhitya meM kucha bhAga to aisA hai, jo ati mahattva kA hote hue bhI eka-eka viSaya kI hI carcA karatA yA bahuta saMkSipta hai| dUsarA ( kucha ) bhAga aisA hai ki jo sarva viSaya saMgrAhI ( to hai ) para vaha uttarottara itanA adhika vistRta tathA zabdakliSTa hai ki sarvasAdhAraNa ke abhyAsa kA viSaya nahIM bana sktaa| isa vicAra se hemacandra ne eka aisA pramANa viSayaka grantha banAnA cAhA jo unake samaya taka carcita eka bhI dArzanika viSaya kI carcA se khAlI na rahe, phira bhI vaha ( sAmAnya buddhi ke pAThaka ke ) pAThyakrama yogya madhyama kada kA ho| isI dRSTi meM se 'pramANamImAMsA' kA janma huaa|" yaha ThIka hai ki pramANamImAMsA sAmAnya bauddhika stara ke pAThakoM ke liye madhyama AkAra kA pAThyakrama-yogya grantha hai, kintu isase usake vaiduSyapUrNa aura viziSTa hone meM koI A~ca nahIM AtI hai| yadyapi hemacandra ne isa grantha kI racanA meM apane evaM itara paramparA ke pUrvAcAryoM kA upayoga kiyA hai, phira bhI isa grantha meM yatra-tatra apane svatantra cintana aura pratibhA kA upayoga bhI unhoMne kiyA hai| ata: isakI maulikatA ko nakArA nahIM jA sakatA hai| isa grantha kI racanA meM aneka sthaloM para hemacandra ne viSaya ko apane pUrvAcAryoM kI apekSA adhika susaMgata DhaMga se prastuta karane kA prayatna kiyA hai aura isI kAraNa grantha meM yatratatra unake vaiduSya aura svatantra cintana ke darzana hote haiM, kintu usa sabakI carcA isa laghu nibandha meM kara pAnA sambhava nahIM hai| paM0 sukhalAlajI ne isa grantha meM Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 pramANa-lakSaNa-nirUpaNa meM pramANamImAMsA kA avadAna hemacandra ke vaiziSTya kI carcA apane bhASA-TippaNoM meM kI hai, jinheM vahA~ dekhA jA sakatA hai| yahA~ to hama mAtra pramANa-nirUpaNa meM hemacandra ke pramANamImAMsA ke vaiziSTya taka hI apane ko sImita rkheNge| pramANamImAMsA meM pramANalakSaNa pramANamImAMsA meM hemacandra ne pramANa kA lakSaNa 'samyagarthanirNayaH' kaha kara diyA hai| yadi hama hemacandra dvArA nirUpita isa pramANalakSaNa para vicAra karate haiM to yaha pAte haiM ki yaha pramANalakSaNa pUrva meM diye gae pramANalakSaNoM se zAbdika dRSTi se to nitAnta bhinna hI hai| vastutaH zAbdika dRSTi se isameM na to 'sva-paraprakAzatva' kI carcA hai, na vAdhavivarjita yA avisaMvAditva kI carcA hai| jabaki pUrva ke sabhI jaina AcAryoM ne apane pramANa-lakSaNa-nirUpaNa meM ina donoM kI carcA avazya kI hai| isameM 'apUrvatA' ko bhI pramANa ke lakSaNa ke rUpa meM nirUpita nahIM kiyA gayA hai, jisakI carcA kucha digambara jainAcAryoM ne kI hai| nyAyAvatAra meM pramANa ke jo lakSaNa nirUpita kiye gae haiM, usameM sva-para prakAzatva aura bAdhavivarjita honA ye donoM usake Avazyaka lakSaNa batAe gae haiN| nyAyAvatAra kI isa paribhASA meM bAdhavivarjita avisaMvAditva kA hI paryAya hai| jaina-paramparA meM yaha lakSaNa bauddha-paramparA ke prabhAva se gRhIta huA hai| jise aSTazatI Adi granthoM meM svIkAra kiyA gayA hai| isI prakAra mImAMsakoM ke prabhAva se anadhigatArthaka honA yA apUrva honA bhI jaina pramANa lakSaNa meM sanniviSTa ho gyaa| akalaMka aura mANikyanandI ne ise bhI pramANa-lakSaNa ke rUpa meM svIkAra kiyA hai| __ isa prakAra jaina-paramparA meM hemacandra ke pUrva pramANa ke cAra lakSaNa nirdhArita ho cuke the - 1. sva-prakAzaka -- 'sva' kI jJAnaparyAya kA bodha, 2. para-prakAzaka - padArtha kA bodha, 3. bAdhavivarjita yA avisaMvAdi evaM - 4. anadhigatArthaka yA apUrva ( sarvathA navIna ) / ina cAra lakSaNoM meM se 'apUrva' lakSaNa kA pratipAdana mANikyanandI ke pazcAt digambara paramparA meM bhI nahIM dekhA jAtA hai| vidyAnanda ne akalaMka aura maNikyanandI kI paramparA se alaga hokara siddhasena aura samantabhadra ke tIna hI lakSaNa grahaNa kiye| zvetAmbara paramparA meM kisI AcArya ne pramANa kA 'apUrva' lakSaNa pratipAdita kiyA ho, aisA hamAre dhyAna meM nahIM AtA hai| yadyapi vidyAnanda ne mANikyanandI ke 'apUrva lakSaNa ko mahattvapUrNa nahIM mAnA, kintu unhoMne Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANa-lakSaNa-nirUpaNa meM pramANamImAMsA kA avadAna 'vyavasAyAtmakatA' ko Avazyaka smjhaa| paravartI zvetAmbara AcAryoM ne bhI vidyAnanda kA hI anusaraNa kiyA hai| abhayadeva, vAdidevasUri aura hemacandra sabhI ne pramANa-lakSaNa-nirdhAraNa meM apUrva' pada ko Avazyaka nahIM mAnA hai| jaina-paramparA meM hemacandra taka pramANa kI jo paribhASAe~ dI gaI haiM, unheM paM0 sukhalAlajI ne cAra vargoM meM vibhAjita kiyA hai -- 1. prathama varga meM svapara avabhAsa vAlA siddhasena ( siddharSi ? 1deg ) aura samantabhadra kA lakSaNa AtA hai| smaraNa rahe ki ye donoM lakSaNa bauddhoM evaM naiyAyikoM ke dRSTikoNoM ke samanvaya kA phala hai| 2. isa varga meM akalaMka aura mANikyanandI kI anadhigata, avisaMvAdi aura apUrva lakSaNa vAlI paribhASAe~ AtI haiN| ye lakSaNa spaSTa rUpa se bauddha mImAMsakoM ke prabhAva se Ae haiN| jJAtavya hai ki nyAyAvatAra meM 'bAdhavivarjita' rUpa meM avisaMvAditva kA lakSaNa A gayA hai|| 3. tIsare varga meM vidyAnanda, abhayadeva, aura vAdidevasUri ke lakSaNa vAlI paribhASAe~ AtI haiM jo vastuta: siddhasena ( siddharSi ? ) aura samantabhadra ke lakSaNoM kA zabdAntaraNa mAtra haiM aura jinameM avabhAsa pada ke sthAna para vyavasAya yA nirNIta pada rakha diyA gayA hai| 4. caturtha varga meM AcArya hemacandra kI pramANa-lakSaNa kI paribhASA AtI hai, jisameM 'sva' bAdhavivarjita, anadhigata yA apUrva Adi sabhI pada haTAkara pariSkAra kiyA gayA hai| yadyapi yaha ThIka hai ki hemacandra ne apane pramANa-lakSaNa-nirUpaNa meM nayI zabdAvalI kA prayoga kiyA hai, kintu isakA yaha artha nahIM hai ki unhoMne apane pUrva ke jainAcAryoM ke pramANa-lakSaNoM ko pUrI taraha se chor3a diyA hai| yadyapi itanA avazya hai ki hemacandra ne digambarAcArya vidyAnanda aura zvetAmbarAcArya abhayadeva aura vAdidevasUri kA anusaraNa karake apane pramANalakSaNa meM apUrva pada ko sthAna nahIM diyA hai| paM0 sukhalAlajI ke zabdoM meM unhoMne 'sva' pada, jo sabhI pUrvavartI jainAcAryoM kI paribhASA meM thA, nikAla diyaa| avabhAsa, vyavasAya Adi padoM ko sthAna na dekara abhayadeva ke nirNIta pada ke sthAna para nirNaya pada dAkhila kiyaa| aura umAsvAti, dharmakIrti, bhAsarvajJa Adi ke 'samyaka' pada ko apanAkara 'samyagarthanirNayaH pramANam' ke rUpa meM apanA pramANalakSaNa prastuta kiyaa| isa paribhASA yA pramANa-lakSaNa meM 'samyak' pada kisI sImA taka pUrvavartI AcAryoM dvArA prayukta bAdhavivarjita yA avisaMvAdi kA paryAya mAnA jA sakatA hai| 'artha' zabda kA prayoga jahA~ bauddhoM ke vijJAnavAdI dRSTikoNa kA khaNDana karate hue pramANa ke 'para' . Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 pramANa - lakSaNa-nirUpaNa meM pramANamImAMsA kA avadAna arthAt vastu ke avabodhaka hone kA sUcaka hai jo jainoM ke vastuvAdI (Realistic ) dRSTikoNa kA samarthaka bhI hai| punaH 'nirNaya' zabda jahA~ eka ora avabhAsa, vyavasAya Adi kA sUcaka hai, vahIM dUsarI ora vaha prakArAntara se pramANa ke 'svaprakAzaka' hone kA bhI sUcaka hai / isa prakAra pramANa- lakSaNa-nirUpaNa meM anadhigatArthaka yA apUrvarthagrAhaka honA hI aisA lakSaNa hai, jisakA hemacandra ne pUrvavartI zvetAmbara AcAryoM ke samAna parityAga kiyA hai| vastutaH smRti ko pramANa mAnane vAle jainAcAryoM ko yaha lakSaNa Avazyaka pratIta nahIM huA / zvetAmbara paramparA ne to use kabhI svIkAra hI nahIM kiyaa| digambara paramparA meM bhI akalaMka aura mANikyanandI ke pazcAt vidyAnanda ne isakA parityAga kara diyaa| isa prakAra AcArya hemacandra ne apane pUrvAcArya ke dRSTikoNoM kA sammAna karate hue aura unake pramANa- lakSaNoM ko satriviSTa karate hue pramANamImAMsA meM 'pramANa' kI eka viziSTa paribhASA prastuta kI hai| AcArya hemacandra ne apane pramANa- lakSaNa-nirUpaNa meM 'sva' pada kyoM nahIM rakhA, isakA uttara svayaM unhoMne prathama adhyAya ke prathama Ahnika ke caturtha pada kI svopajJa TIkA meM diyA hai, unhoMne batAyA hai ki jJAna to sva- prakAza hI hai, 'para' kA vyAvartaka nahIM hone se lakSaNa meM isakA praveza anAvazyaka hai| 12 paM0 sukhalAlajI ke anusAra aisA karake unhoMne eka ora apane vicAra - svAtantrya ko spaSTa kiyA vahIM dUsarI ora pUrvAcAryoM ke mata kA khaNDana na karake, 'sva' pada ke prayoga kI unakI dRSTi dikhAkara unake prati Adara bhI vyakta kiyA / jJAna ke svabhAvataH sva-prakAzaka hone se unhoMne apane pramANa lakSaNa meM 'sva' pada nahIM rakhA / 13 isI prakAra AcArya hemacandra ne apane pramANa lakSaNa meM 'adhigata' yA 'apUrva' pada kyoM nahIM rakhA? isakA uttara bhI pramANamImAMsA meM dhArAvAhika jJAna ke prAmANya aura aprAmANya kI carcA meM mila jAtA hai| bhAratIya darzana meM dhArAvAhika jJAna ke prAmANya aura aprAmANya ko lekara do dRSTikoNa upalabdha hote haiN| eka ora nyAya-vaizeSika aura mImAMsakoM ke prabhAkara evaM bhATTa sampradAya kAlakalAbhAna sambandhI kucha sUkSma matabhedoM ko chor3akara sAmAnyatayA dhArAvAhika jJAna ke prAmANya ko svIkAra karate haiM; dUsarI ora bauddha paramparA sAmAnya vyakti ( pramAtA ) ke jJAna meM sUkSma kAla bheda kA grahaNa nahIM hone se dhArAvAhika jJAna ko apramANa mAnatI hai| yadyapi kumArila bhaTTa kI paramparA bhI apane pramANa - lakSaNa meM apUrva pada rakhane ke kAraNa sUkSma kAla-kalA kA bhAna mAnakara hI usameM prAmANya kA upapAdana karatI hai| isI prakAra bauddha dArzanika arcaTa ne apane hetubindu kI Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANa - lakSaNa-nirUpaNa meM pramANamImAMsA kA avadAna 139 TIkA meM sUkSma-kalA ke bhAna ke kAraNa yogiyoM ke dhArAvAhika jJAna ko pramANa mAnA hai / 14 jahA~ taka jainoM kA prazna hai, sAmAnyatayA digambara AcAryoM ne apane pramANa - lakSaNa meM 'apUrva' pada ko sthAna diyA haiM, ataH unake anusAra dhArAvAhika jJAna, jaba kSaNa bhedAdi vizeSa kA bodha karAtA ho aura viziSTa pramAjanaka ho tabhI pramANa kahA hai| isake viparIta zvetAmbara paramparA ke AcArya apane pramANa lakSaNa meM 'apUrva' pada nahIM rakhate haiM aura smRti ke samAna dhArAvAhika jJAna ko bhI pramANa mAnate haiN| zvetAmbara AcAryoM meM hemacandra ne apane pramANalakSaNa meM 'apUrva' pada kyoM nahIM rakhA, isakA uttara bhI unakI pramANamImAMsA meM mila jAtA hai| AcArya svayaM hI svopajJa TIkA meM isa sambandha meM pUrvapakSa kI udbhAvanA karake uttara dete haiN| pratipakSa kA kathana hai ki dhArAvAhika smRti Adi jJAna adhigatArthaka pUrvArthaka haiM aura inheM sAmAnyatayA apramANa samajhA jAtA hai| yadi tuma bhI inheM apramANa mAnate ho to (tumhArA ) samyagartha nirNayarUpa lakSaNa ativyApta ho jAtA hai, ataH anadhigata yA apUrva pada rakha kara usakA nirAsa kyoM nahIM karate ho? pratipakSa ke isa prazna kA uttara AcArya hemacandra ne dhArAvAhika jJAna aura smRti ko pramANa mAnakara hI diyA hai / 15 kyoMki yadi dhArAvAhika jJAna aura smRti pramANa hai to phira pramANa ke lakSaNa meM apUrva yA anadhigata pada nirarthaka ho jAtA hai| paM0 sukhalAlajI kA kathana hai ki " zvetAmbara AcAryoM meM hemacandra kI khAsa vizeSatA yaha hai ki unhoMne gRhItagrAhI aura grahISyamANagrahI meM samatva dikhAkara sabhI dhArAvAhika jJAnoM meM prAmANya kA jo samarthana kiyA hai, vaha viziSTa hai| yahI kAraNa hai ki hemacandra ne apane pramANa lakSaNa meM apUrva yA anadhigata pada kI udbhAvanA nahIM kI hai| vastutaH hemacandra ke pramANa lakSaNa kI yaha avadhAraNA hameM pAzcAtya tarkazAstra ke satya ke saMvAditA siddhAnta kA smaraNa karA detI hai| pAzcAtya tarkazAstra meM satyatA nirdhAraNa ke tIna siddhAnta haiM 1 saMvAditA siddhAnta, 2 . saMgati siddhAnta aura 3. upayogitAvAdI yA arthakriyAvAdI siddhAnta / uparyukta tIna siddhAntoM meM hemacandra kA siddhAnta apane pramANa lakSaNa meM avisaMvAditva aura apUrvatA ke lakSaNa nahIM hone se tathA pramANa ke samyagartha nirNaya ke rUpa meM paribhASita karane ke kAraNa satya ke saMvAditA siddhAnta ke nikaTa hai| isa prakAra AcArya hemacandra ne pramANa- lakSaNa -nirUpaNa meM apane pUrvAcAryoM ke matoM ko samAhita karate hue bhI eka vizeSatA pradAna kI hai| sandarbha 1. pramANamImAMsA, sampAdaka paM0 sukhalAlajI, prastAvanA, pR0 16. M Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 pramANa-lakSaNa-nirUpaNa meM pramANamImAMsA kA avadAna 2. vahI, pR0 17. 3. vahI, pR0 16-17. 4. vahI, bhASA-TippaNAni, pR0 1-143 taka. 5. pramANaM svaparAbhAsi jJAnaM vaadhvivrjitm| nyAyAvatAra, 1. 6. pramANabhavisaMvAdi jnyaanmrthkriyaasthitiH| pramANavArtika, 2/1. 7. pramANamavisaMvAdi jnyaanm| aSTazatI/aSTasahasrI, pR0 175. 8. ( a ) andhigtaarthaadhigmlkssnntvaat| vahI. ( ba ) svApUrvArthavyavasAyAtmakajJAnaM prmaannm| parIkSAmukha, 1/1. 9. pramANamImAMsA ( paM0 sukhalAlajI ), bhASATippaNAni, pR0 7. 10. jJAtavya hai ki pro0 ema0 e0 DhAkI ke anusAra 'nyAyAvatAra' siddhasena kI racanA nahIM hai, jaisA ki paM0 sukhalAlajI ne mAna liyA thA, apitu unake anusAra yaha siddharSi kI racanA hai| dekheM - M. A. Dhaky's Article "The Date and Author of Nyayavatara, Nirgrantha, Shardaben Chimanbhai Educational Research Centre, Ahmedabad, Vol. 1, 1995, p. 39. 11. pramANa-mImAMsA ( paM0 sukhalAlajI ), bhASATippaNAni, pR0 7. 12. vahI ( mUlagrantha aura usakI svopajJa TIkA ), 1/1/3, pR0 4. 13. vahI, bhASATippaNAni, pR0 11. 14. dekheM, vahI, pR0 12-13. 15. vahI ( mUlagrantha evaM svopajJa TIkA ), 1/1/4, pR0 4-5. 16. vahI, bhASATippaNAni, pR0 14.