Book Title: Prak Madhyakalin Jain Parikar ke Khand
Author(s): Sumantbhai Shah
Publisher: Z_Nirgrantha_1_022701.pdf and Nirgrantha_2_022702.pdf and Nirgrantha_3_022703.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/229108/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkmadhyakAlIna jaina parikara ke khaNDa sumantabhAI zAha 'jaina zilpa kalA meM tIrthaMkara evam yakSa dakSiNiyoM kI pratimAoM ke pIche kI vizeSa sajAvaTa ko hama parikara kahate hai prAkRta bhASA meM parivAra ko hI parikara kahate hai yaha parikara pratiSThita pratimAoM ko vizeSa rUpa meM arthapUrNa evaM AkarSaka banAte haiM parikara kaI prakAra ke hote haiM jaise tIrthakaroM ke caubIsI parikara, paMcatIrthI parikara tInatIrthI parikara evaM AkarSaka AbhAmaNDaloM ke sAtha cAmaradhArI indroM, yakSayakSaNiyoM, AkAza se utarate huye vAdya evaM pUjana sAmagrI ke sAtha saje hue gaMdharva - kinnara, pazu pakSiyoM kI katAreM, vyAla, hAthI evam belabUToM se saje parikara hote haiM vaise hI yakSa-yakSiNiyoM ke bhI parikara hote haiM / - Atmavallabha jaina smAraka saMgrahAlaya meM upalabdha parikara pravi. kra. 94.3 ( citra 1) hamArA dhyAna vizeSa rUpa meM AkarSita karatA hai| saMgrahAlaya ke adhyakSa evaM purAtattvavettA prophesara ema. e. DhAkI ne bhI usakI prazaMsA karate hue batAyA ki yaha parikara prAyaH 6ThI 7vIM zatI kA ho sakatA hai, jisa para vicAra karanA caahiye| yaha parikara evaM anya zilpa sAmagrI hameM gujarAta ke var3odarA jile meM pAdarA tahasIla ke vaNaccharA gA~va- vaNaccharA jaina tIrtha se prApta huI hai isameM AcArya zrI vijaya nityAnaMdasUrIzvara jI mahArAja kI preraNA evaM prakhara vidvAn purAtatvavettA zrI umAkAntabhAI pI. zAha kA mArgadarzana sahAyaka banA hai| vaNacchrA tIrtha ke maMtrI ne batAyA ki Aja kA pracalita nAma vaNaccharA tIrtha purAtanakAla meM vacchanagara thA / hemarAja evaM vatsarAja do bhAI the, jo vyApAra hetu yahA~ Aye the, jisakA ullekha jaina sAhitya meM pAyA jAtA hai usake mutAbika vatsarAja ne vacchanagara kA nirmANa kiyA thA, jo vyApAra kendra evaM bandaragAha thA / Aja bhI yaha DhADhar3a nadI ke kinAre para sthita hai, lekina samudra se kAphI dUra hai| lagatA hai samaya ke bahAva ne samudra ko itanA dUra kara diyA hai| vatsarAja ne yahA~ bAvana jinAlaya kA bhI nirmANa kiyA thA jo ki kAlacaka meM lubha ho gayA hai| yahA~ ke maMdira kA bAra-bAra jIrNoddhAra hotA rahA hai evaM avazeSa milate rahe hai| yaha zilpa sAmagrI bhI jIrNoddhAra ke samaya utkhanana kArya se prApta huI hai| lekina eka saMzaya hotA hai| kyoMki bhagavAn mahAvIra ke vizAla jaina maMdira kA osiyA (rAjasthAna) meM nirmANa huA thA vahA~ mile zilpalekha ke mutAbika usakA nirmANa 8vIM zatAbdI meM pratihAra rAja vatsarAja ne kiyA thaa| ho sakatA hai vacchanagara kA nirmANa bhI usI ne kiyA ho ! lekina upalabdha parikara va chaThI zatAbdI kA hai to isakA matalaba isa sthala para pahale bhI jaina maMdiroM kA nirmANa hotA rahA hai| halke se gulAbI saMgamaramara ke patthara meM bane isa parikara meM do staMbha, do vyAla, do hAthI, do karabaddha mAnavAkRtiyA~, do makara (citra 13) evaM eka suMdara AbhAmaNDala hai (citra 4) ina tattvoM kA vizeSa avalokana kareM: staMbha kI kalA evaM banAvaTa samaya-samaya para badalatI rahI hai| saMpUrNa sthApatya kalA meM staMbha kA vizeSa mahattva hai, vizeSa pahacAna hai| parikara ke khaMbhe caukoNAkAra haiM tathA UparI bhAga caukoNa kamalAkAra banA huA hai| isakI Upara uThI huI evaM nIce jhukI huI samAntara rekhAoM se kamala kI paMkhur3iyA~ banI hai yaha lAkSaNikatA hameM 5vIM 6vIM zatAbdI ke dakSiNa bhArata ke guphAmaMDapoM meM golAkAra khaMbhoM meM bhI dekhane ko milatI hai| ataH ina khaMbhoM kI banAvaTa ko bhI hama usI kAla se sambaddha kaha sakate hai| vyAla eka kalpita evaM siMhanumA prANI hai| bhAratIya maMdirAdi meM isakA kaI sthAnoM para upayoga Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. parikara [5 yA 6ThI zatI ] 2. hAthI evaM mAnava kRti COLOR www.jainelibraty.org. Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. siMhanumA prANI vyAla 4. AbhAmaMDala Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Vol. III - 1997-2002 prAkmadhyakAlIna jaina parikara ke khaNDa 343 kiyA gayA hai| yaha nirmANa ko AkarSaka banAtA hai| vyAla pIche ke eka yA do pairoM para khaDA banAyA jAtA hai / isa parikara meM vyAla ko itane mahattvapUrNa rUpa meM batAnA eka Azcarya hai / sAdhAraNatayA parikaroM meM cAmaradhArI indra, devI-devatA, yakSa-yakSiNiyoM, kAussaga evaM dhyAnamudrA meM tIrthakara Adi banAye jAte haiM lekina vyAla ko parikara meM itanA mahattvapUrNa sthAna milanA isa parikara ko ati prAcIna hone kI gavAhI detA hai / isa parikara meM vyAla eka paira para khar3A hai evam dUsarA paira havA meM uThAyA hai| zilpa ko gucchedAra pU~cha ke sahAre hAthI ke kaMdhoM para khar3A kiyA hai| vyAla ko tribhaMgI rUpa meM banAyA hai| pairoM ko bAjU meM banAyA hai| kamara ko maror3a dekara chAtI ko evaM ceharoM ko sAmane se banAyA hai / Upara ke donoM paira, donoM bAjuoM meM phailAye haiN| lagatA hai vyAla prabhu kI sevA meM upasthita hokara harSa manA rahA hai| mukha pUrI taraha khulA hai| isase bhI hAsya kA AbhAsa hotA hai ! A~khoM ke bhavoM ke sAtha jur3e hue hiraNa ke sIMga bane haiN| isake bIca meM eka kalagI banI haiM / bAjU meM sapramANa kAna bhI banAye haiM / yaha saba khuzI ke pratIka lagate haiM / hAthI evaM mAnavAkRtiyA~ - vyAla ne donoM bAjuoM meM phailAye huye pairoM ke pIche dabI huI karabaddha mAnavAkRtiyA~ bhaktibhAva meM lIna mAlUma hotI haiM / vyAla ke paira ke nIce sapramANa evaM suMdara hAthI saMpUrNa tathA samarpaNa kI saumya bhAvanA meM haiN| yaha ahiMsA evaM dhairya kA bhI pratIka hai| usake Upara ke hisse meM do ha~sate huye makara bane haiM / makara magaramacchanumA kalpita jIva hai| bhAratIya sthApatya evaM zilpakalA meM makara toraNoM ke sAtha vizeSa rUpa meM dikhAye jAte haiM / ha~sate hue yaha makara viruddha dizA meM mukha kiye huye haiM / isake pIche banI huI AkRtiyA~, samudra meM uThatI huI taraMgoM jaisI dikhatI haiN| aisA AbhAsa hotA hai ki jaise prANI samudra kI laharoM meM se bAhara A rahA ho / AbhAmaNDala - brAhmaNIya bauddha evaM jaina zilpa evaM sthApatya meM AbhAmaNDala kA sabhI sthAnoM meM upayoga huA hai| vaise bhI vizva kI koI bhI divya vibhUti ke mukhAraviMda ke pIche AbhAmaNDala hotA hI hai / jaina zilpa kalA meM tIrthaMkaroM evaM deva-deviyoM ke mukhAraviMda ke pIche aneka prakAra ke AbhAmaNDala dikhAye gaye haiN| vaise hI isa parikara meM bhI donoM makaroM ke bIca meM ati vizeSa evaM suMdara AbhAmaNDala banA hai| yaha bhI samudra meM se uThI taraMgoM se rUpa meM lar3Ibaddha AkRtiyA~ banI haiM jo AbhAmaNDala ke nIce ke hisse se ubharakara Upara kI ora uThatI huI saMtulita evaM sapramANa tarIke se Upara ke hisse ke bIca meM madhya biMdu se mila jAtI hai / ye vizeSa AkRtiyA~ dUsare AbhAmaNDala meM dekhane meM nahIM AtI haiM / AbhAmaNDala ke madhya meM vartula hai usake madhya meM khulI paMkhur3iyoM vAlA kamala banA hai| kamala ke madhya meM eka aura vartula banA hai evaM usake madhya meM bhI choTA vartula banA hai| usake bAhara rekhAyeM banI haiM jaise sUrya se nikalI zata-zata kiraNeM hoM / yaha sUrya jaisA bhI lagatA hai ! AbhAmaNDala kI vizeSatAyeM bhI parikara ko ati prAcIna batA rahI haiN| yaha parikara sImita evaM sAde tattvoM se banA huA hai lekina isakA zilpAMkana sazakta evaM siddhahasta zilpakAroM ke hAthoM banA huA hai / parikara zilpakalA ke rUpa meM bhI ullekhanIya hai /