Book Title: Pragnapana Sutra Ek Parichay
Author(s): Prakashchand Jain
Publisher: Z_Jinavani_003218.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/229825/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prajJApanA sUtra : eka paricaya zrI prakAzacanda jaina zyAmAcArya dvArA racita prajJApanAsUtra eka pramukha upAMgasUtra hai| aMgasUtroM meM jo sthAna vyAkhyAprajJapti kA hai vahI sthAna upAMgasUtroM meM prajJApanA sUtra kA hai| vyAkhyAprajJapti ke lie jahA~ bhagavatI nAma pracalita hai, vahA~ prajJApanA ke lie bhagavatI vizeSa prayukta huA hai| isake 36 padoM meM dravyAnuyoga kI viSayavastu kA nirUpaNa huA hai, jisakA saMkSepa meM nirUpaNa zrI mahAvIra jaina svAdhyAya vidyApITha, jalagAMva ke prAcArya zrI prakAzacandra jI jena ne isa Alekha meM kiyA hai| -sampAdaka "atthaM mAsai arahA, suttaM gaMdhati gaNaharA niuNaM" arthAt tIrthaMkara bhagavAna artha rUpa Agama kI prarUpaNA karate haiM aura unhIM ke vyutpannamati suziSya caturdaza pUrvavara gaNadhara usa artha rUpa Agama vANI ko sUtra rUpa meM gU~thate haiM, jinheM aMgasUtra ke nAma se pukArA jAtA hai| unhIM aMga sUtroM ke AdhAra para viSaya ko vizada karane hetu kama se kama dasa pUrvadhara AcAryoM ke dvArA race gaye sUtra upAMga kahalAte haiN| una upAMgoM meM caturtha upAMga prajJApanA sUtra hai / aMgasUtroM meM jo sthAna bhagavatI sUtra kA hai, upAMga sUtroM meM vahI sthAna prajJApanA kA hai| prajJApanA kA artha hai- jIva-ajIva ke saMbaMdha meM prarUpaNA / isa sUtra kI racanA AcArya zyAma ne kI hai| isakA eka hI adhyayana hai| isake kula 36 pada haiM jinameM jaina siddhAntoM kA vistRta vivecana kiyA gayA hai| isakI racanA praznottara zailI meM huI hai| AcArya malayagiri ise samavAyAMga kA upAMga mAnate haiM jabaki AcArya zyAma ise dRSTivAda kA niSkarSa kahate haiM / bhagavatI meM aneka sthaloM para pannavaNA kI bholAvaNa dI gaI hai| isase prajJApanA kI gahanatA aura vyApakatA spaSTataH parilakSita hotI hai| pa. dalasukha mAlavaNiyA Adi vidvAna digambara paramparA ke Agama SaTkhaNDAgama kI tulanA prajJApanA se karate haiM, kyoMki donoM hI AgamoM kA mUlasrota pUrvajJAna hai| donoM kA viSaya jIva aura karma kA saiddhAntika dRSTi se vizleSaNa karanA hai| donoM meM alpabahutva, avagAhanA, antara Adi aneka viSayoM kA samAna rUpa se pratipAdana kiyA gayA hai| isa sUtra ke 36 padoM kA saMkSipta paricaya isa prakAra hai: 1. prathama pada prajJApanA meM prajJApanA ke do bheda- ajIva va jIva prjnyaannaa| ajIva prajJApanA meM arUpI ajIva aura rUpI ajIva ye do bheda batAe hai| jIva prajJApanA meM saMsArI aura siddha jIva ke 2 bheda batAkara siddhoM ke 15 prakAra tathA saMsArI jIvoM ke bheda-prabheda batAe haiN| 2. dvitIya sthAnapada meM pRthvI, apa, teja, vAyu, vanaspati, dvIndriya, trIndriya, caturindriya, paMcedriya, nairayika, tiryaMca, bhavanapati, vyantara, jyotiSI, vaimAnika aura siddha jIvoM ke vAsasthAna kA varNana hai| nivAsa sthAna do Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prajJApanA sUtra : eka paricaya 269 prakAra ke haiM- 1. svasthAna- jahAM jIva janma se mRtyu taka rahatA hai 2. prAsaMgika vAsasthAna (upapAta, samudghAta) 3. tRtIya alpabahutva pada meM dizA, gati, indriya, kAya, yoga, veTa, kaSAya, lezyA, samyaktva, jJAna, darzana, saMyata, upayoga, AhAra, bhASaka, parIta. paryApta, sUkSma, saMjJI. bhava, astikAya, carama, jIva, kSetra, bandha, pudgala aura mahAdaNDaka ina 27 dvAroM kI apekSA se jIvoM ke alpabahutva kA vicAra kiyA gayA hai| 4. caturtha sthitipada meM nairayika, bhavanavAsI, pRthvIkAya apkAya, tejaskAya vAyukAya, vanaspatikAya, vikalendriya, paMcendriya manuSya. vyantara, jyotiSI aura vaimAnika jIvoM kI sthiti kA varNana hai| 5. paMcama vizeSapada yA paryAyapada meM caubIsa daNDakoM ke nairayika se vaimAnika taka kI paryAyoM kI vicAraNA kI gaI hai| isake bAda ajIva paryAya ke bheda-prabheda tathA arUpI ajIva va rUpI ajIva ke bheda-prabhedoM kI apekSA se paryAyoM kI saMkhyA kI vicAraNA kI gaI hai| 6. chaTe vyutkrAnti pada meM bAraha muhUrta aura caubIsa muhUrta kA upapAta aura maraNa saMbaMdhI virahakAla kyA hai? kahAM jIva sAntara utpanna hotA hai, kahAM nirantara ? eka samaya meM kitane jIva utpanna hote haiM aura marate haiM? kahAM se Akara utpanna hote haiM? marakara kahAM jAte haiM? parabhava kI Ayu kaba baMdhatI haiM? Ayu bandha saMbaMdhI ATha AkarSa kaunase haiM ? ina ATha dvAroM se jIva prarUpaNA kI gaI hai| 7. sAtaveM ucchvAsa pada meM nairayika Adi ke ucchvAsa grahaNa karane aura chor3ane ke kAla kA varNana hai| 8. AThaveM saMjJA par3ha meM jIva ko AhAra, bhaya, maithuna, parigraha, krodha, mAna, mAyA, lobha, loka aura ora ina dasa saMjJAoM kA 24 daNDakoM kI apekSA nirUpaNa kiyA gayA hai| 9. nauveM yoni pada meM jIva kI zIta, uSNa, zItoSNa, sacitta, acitta, mizra, saMvRta, vivRta, saMvRtavivRta, kUrmonnata, zaMkhAvarta, vaMzIpatra ina yoniyoM ke Azraya se samagra jIvoM kA vicAra kiyA gayA hai I 10. dasaveM carama- acarama pada meM carama hai, acaraga hai, carama hai (bahuvacana) acarama hai, caramAnta pradeza hai, acaramAnta pradeza hai, ina 6 vikalpoM ko lekara 24 daNDakoM ke jIvoM kA gati Adi kI dRSTi se tathA vibhinna dravyoM kA loka- aloka Adi kI apekSA vicAra kiyA gayA hai| 11. gyArahaveM bhASA pada meM bhASA kisa prakAra utpanna hotI hai? kahAM para rahatI hai? usakI AkRti kisa prakAra kI hai? usakA svarUpa, bolane vAle Adi ke praznoM para vicAra kiyA hai| sAtha hI satya bhASA ke dasa maNabhASA ke dasa satyAmuSA ke dasa tathA asatyAmuSA ke 26 prakAra Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 batAye haiM / anta meM 16 prakAra ke vacanoM kA ullekha hai| I jinavANI- jainAgama - sAhitya vizeSAGka 12. bArahaveM zarIra pada meM pAMca zarIroM kI apekSA caubIsa daNDakoM meM se kitane zarIra haiM? tathA ina sabhI meM bunddha, mukta kitane-kitane aura kaunase zarIra hote haiM ? Adi kA varNana hai| 13. terahaveM pariNAmapada meM jIva ke gati Adi dasa pariNAmoM aura ajIva ke baMdhana Adi dasa pariNAmoM kA varNana haiN| 14. caudahaveM kaSAyapada meM krodhAdi cAra kaSAya, unakI pratiSThA, utpatti, prabheda tathA unake dvArA karmaprakRtiyoM ke cayopacaya evaM bandha kI prarUpaNA kI gaI hai| 15. pandrahaveM indriyapada meM do uddezaka haiN| prathama meM pAMcoM indriyoM ke saMsthAna, bAhalya Adi 24 dvAroM se vicAraNA kI hai| dUsare meM indriyopanaya, indriyanirvartanA, nirvartanAsamaya, indriyalabdhi, indriya-upayoga Adi tathA indriyoM kI avagAhanA, avagraha, IhA, avAya, dhAraNA Adi 12 dvAroM se carcA kI gaI hai| anta meM indriyoM ke bheda prabheda kI carcA hai| 16. solahaveM prayogapada meM satyamana prayoga Adi 15 prakAra ke prayogoM kA 24 daNDakavartI jIvoM kI apekSA vicAra kiyA gayA hai| anta meM 5 prakAra ke gatiprapAta kA cintana hai / 17. satarahaveM lezyApada meM 6 uddezaka haiN| prathama meM samakarma, samavarNa, samalezyA, samavedanA, samakriyA aura samaAyu kA adhikAra hai| dUsare meM kRSNAdi 6 lezyAoM ke Azraya se jIvoM kA nirUpaNa kiyA hai| tIsare meM lezyA sambandhI praznottara haiN| caturtha meM pariNAma, rasa, varNa, gandha, avagAr3ha, vargaNA, sthAna, alpabahutva Adi kA adhikAra hai| pAMcave meM lezyAoM ke pariNAma haiN| chaThe meM jIvoM kI lezyAoM kA varNana hai| 18. aThArahaveM pada kA nAma kAyasthiti hai / jIva- ajIva donoM apanI apanI paryAya meM kitane kAla taka rahate haiM, isakA varNana hai| 19. unnIsaveM samyaktva pada meM 24 daNDakavartI jIvoM meM kramaza: samyagdRSTi, mithyAdRSTi va mizradRSTi kA vicAra kiyA hai| 20. bIsaveM antakriyApada meM kaunasA jIva antakriyA kara sakatA hai aura kyoM? kA varNana hai / antakriyA zabda vartamAna bhava kA anta karake navIna bhava prApti ke artha meM bhI huA hai, jisakA 24 daNDaka ke jIvoM ke bAre meM vicAra kiyA gayA hai| karmoM kI antarUpa antakriyA to ekamAtra manuSya hI kara sakate haiM, isakA 6 dvAroM ke mAdhyama se varNana hai| 21. ikkIsaveM avagAhanA saMsthAna pada meM zarIra ke bheda, saMsthAna, pramANa, pudgaloM ke caya, pArasparika saMbaMdha unake dravya, pradeza tathA avagAhanA ke alpabahutva kI prarUpaNA hai| 22. gavIsaveM kriyApada meM kAyikI Adi kriyAoM kA tathA inake bhedoM kI Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prajJApanA sUtra : eka paricaya apekSA samasta saMsArI jIvoM kA vicAra hai / 23. bIsaveM karmaprakRti pada meM 2 uddezaka haiN| prathama meM jJAnAvaraNIya Adi 8 karmoM meM se kauna jIva kitanI prakRtiyAM bAMdhatA hai, isakA vicAra hai tathA dUsare meM karmoM kI uttaraprakRtiyoM aura unake bandha kA varNana hai| 24. caubIsaveM karmabaMdha pada meM jJAnAvaraNIya Adi meM se kisa karma ko bAMdhate hue jIva kitanI prakRtiyoM ko bAMdhatA hai? kA varNana hai| 25. paccIsaveM karmaveda pada meM jJAnAvaraNIyAdi karmoM ko bAMdhate hue jIva kitanI prakRtiyoM kA vedana karatA hai?, isakA vicAra kiyA gayA hai| 26. chabbIsaveM karmavedabandha pada meM jJAnAvaraNIyAdi karmoM kA vedana karate hue jIva kitanI prakRtiyoM ko bAMdhatA hai? yaha batAyA gayA hai| 27. sattAvIsaveM karmavedapada meM jJAnAvaraNIyAdi karmoM kA vedana karate hue jIva kitanI karma prakRtiyoM kA vedana karatA hai? kA varNana hai / 28. aTThAvIsaveM AhArapada meM do uddezaka haiM / prathama meM sacittAhArI AhArArthI kitane kAla taka kisakA AhAra karatA hai? vaha sarvAtma pradezoM se AhAra karatA hai yA amuka bhAga se ? kyA sarvapudgaloM kA AhAra karatA hai ? kisa rUpa meM usakA pariNamana hotA hai? lomAhAra Adi kyA hai? isakA vicAra hai dUsare uddezaka meM AhAra, bhavya, saMjJI, lezyA, dRSTi Adi teraha adhikAra haiN| 29. unatIsaveM upayoga pada meM do upayogoM ke prakAra batAkara kisa jIva meM kitane upayoga pAye jAte haiM ? kA varNana hai / 271 30. dosaveM pazyattA pada meM jJAna aura darzana, ye upayoga ke 2 bheMTa batAkara inake prabhedoM kI apekSA jIvoM kA vicAra kiyA gayA hai| 31. ikatIsaveM saMjJI pada meM saMjJI, asaMjJI, nosaMjJI kI apekSA jIvoM kA vicAra kiyA hai| 32. battIsaveM saMyata pada meM saMyata, asaMyata aura saMyAtAsaMyata kI dRSTi se jIvoM kA vicAra kiyA hai| tIsaveM avadhipada meM viSaya, saMsthAna, abhyantAvadhi, bAhyAvadhi, dezAvadhi, sarvAvadhi, vRddhi--avadhi, pratipAtI aura apratipAtI ina dvAroM se vicAraNA kI gaI hai| 33. 34. cautIsaveM pravicAraNA pada meM anantarAgata AhAraka, AhAraviSayaka Abhoga- anAbhoga, AhAra rUpa se gRhIta pudgaloM kI ajJAnatA, adhyavasAyakathana, samyaktvaprApti tathA kAyasparza, rUpa, zabda, mana se saMbaMdhita pravicAraNA (viSayabhoga) evaM unake alpabahutra kA varNana hai| 35. paiMtIsaveM vedanApada meM zIta, uSNa, zItoSNa, dravya, kSetra, kAla, bhAva, zArIrika, mAnasika zArIrika-mAnasika duHkha. sukha. sAtA, asAtA, sAtA-asAtA aduHkhasukhA, AbhyuSNamikI. Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | 272. . jinavANI- jainAgama-sAhitya vizeSAGaka aupakramikI, nidA evaM anidA nAmaka vedanAoM kI apekSA jIvoM kA vicAra kiyA gayA hai| 36. chattIsaveM samudghAta pada meM meM vedanA, kaSAya, maraNa, vaikriya, taijasa, AhAraka aura kevalI samudghAta ko apekSA jIvoM kI vicAraNA kI gaI hai| isameM kevalI samuddhAta kA vistRta varNana hai| . prAcArya, zrI mahAvIra jaina svAdhyAya vidyApITha, jalagAMva 319, bhIkamacanda jaina nagara, primpAlA ror3a, jalagAva-425001