Book Title: Prachin Navin ya Samichin Author(s): Publisher: Z_Mahendrakumar_Jain_Nyayacharya_Smruti_Granth_012005.pdf Catalog link: https://jainqq.org/explore/211430/1 JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLYPage #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna navIna yA samIcIna ? manuSya meM prAcInatAkA moha itanA dRr3ha hai ki acchIse acchI bAtako vaha prAcInatAke astrase ur3A detA hai aura buddhi tathA vivekako tAkameM rakha use 'Adhunika' kahakara agrAhya banAnekA duSTa prayatna karatA hai / isa mar3ha mAnavako yaha patA hI nahIM hai ki prAcIna honese hI koI vicAra acchA aura navIna honese hI koI burA nahIM kahA jA sktaa| mithyAtva hamezA prAcIna hotA hai, anAdise AtA hai aura samyagdarzana navIna hotA hai para isase mithyAtva acchA aura samyaktva burA nahIM ho sakatA / AcArya samantabhadrane dharmadezanAkI pratijJA karate hue likhA hai "dezayAmi samIcInaM dharma karmanivahaNam" isameM unane prAcIna yA navIna dharmake upadeza denekI bAta nahIM kahI hai, kintu ve 'samIcIna' dharmakA upadeza denA cAhate haiN| jo samIcIna arthAt saccA ho, buddhi aura vivekake dvArA samyaka siddha huA ho, vahI grAhya hai na ki prAcIna yA navIna / prAcIna meM bhI koI bAta samIcIna ho sakatI hai aura navInameM bhI koI bAta samIcIna / donoMmeM asamIcIna bAteM bhI ho sakatI haiN| ataH parIkSA kasauTIpara jo kharA samIcIna utare vahI hameM grAhya hai| prAcInatAke nAmapara pItala grAhya nahIM ho sakatA aura navInatAke kAraNa sonA tyAjya nahIM / kasauTI rakhI huI hai, jo kasanepara samIcIna nikale vahI grAhya hai| AcArya siddhasena divAkarane bahata khinna hokara ina prAcInatA-mohiyoMko sambodhita karate hae chaThavIM dvAviMzatikAmeM bahuta mArmika cetAvanI dI hai, jo pratyeka saMzodhakako sadA smaraNa rakhane yogya hai "yadazikSitapaNDito jano viduSAmicchati vaktumagrataH / na ca tatkSaNameva zIryate jagataH kiM prabhavanti devtaaH||" samIkSaka vidvAnoMke sAmane prAcIna rUr3hivAdI binA par3hA paNDitammanya jaba aMTa-saMTa bolanekA sAhasa karatA hai, vaha tabhI kyoM nahIM bhasma ho jAtA? kyA duniyAmeM koI nyAya-anyAyako dekhanevAlA devatA nahIM hai ? "purAtanairyA niyatA vyavasthitistathaiva sA ki paricintya setsyti| tatheti vaktu mRtarUDhagauravAdahaM na jAtaH prathayantu vidviSaH / / " purAne puruSoMne jo vyavasthA nizcita kI hai vaha vicAranepara kyA vaisI hI siddha ho sakatI hai ? yadi samIcIna siddha ho to hama use samIcInatAke nAmapara to mAna sakate haiM, prAcInatA ke nAmapara nahIM / yadi vaha samIcIna siddha nahIM hotI to mare hue puruSoM ke jhaThe gauravake kAraNa 'tathA' hA~ meM hA~ milAne ke lie maiM utpanna nahIM huA huuN| merI isa samIcInapriyatAke kAraNa yadi virodhI bar3hate hoM to bddh'eN| zraddhAvaza kabarapara phUla to car3hAye jA sakate haiN| para unakI hara eka bAtakA andhAnusaraNa nahIM kiyA jA sktaa| "bahuprakArAHsthitayaH parasparaM virodhayuktAH kathamAzu nishcyH| vizeSasiddhAviyameva neti vA purAtanapremajaDasya yujyate // " purAnI paramparAyeM bahuta prakAra kI haiM, unameM paraspara pUrva-pazcima jaisA virodha bhI hai| ataH binA vicAre prAcInatAke nAmapara caTase nirNaya nahIM diyA jA sktaa| kisI kArya vizeSakI siddhi ke lie 'yahI vyavasthA hai, anya nahIM, yahI purAnI AmnAya hai' Adi jar3atAkI bAteM purAtanapremo jar3a hI kaha sakate haiN| Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4|viziSTa nibandha : 373 "jano'yamanyasya mRtaH purAtanaH purAtanaireva samo bhaviSyati / purAtaneSvityanavasthiteSu kaH purAtanoktAnyaparIkSya rocayet // " Aja jise hama navIna kahakara ur3A denA cAhate haiM vahI vyakti maraneke bAda naI pIr3hIke lie purAnA ho jAyagA aura purAtanoMkI ginatImeM zAmila ho jaaygaa| prAcInatA asthira hai| jinheM Aja hama purAnA kahate haiM ve bhI apane jamAne meM naye rahe hoMge aura usa samaya jo navIna kahakara duradurAye jAte hoMge ve ho Aja prAcIna bane hue haiN| isa taraha prAcInatA aura purAtanatA jaba kAlakRta hai aura kAlacakrake parivartanake anusAra pratyeka navIna purAtanoMkI rAzimeM sammilita hotA jAtA hai taba koI bhI vicAra binA parIkSA kiye isa gar3abar3a purAtanatAke nAmapara kaise svIkAra kiyA jA sakatA hai ? "vinizcayaM naiti yathA yathAlasastathA tathA nizcitavatprasIdati / avandhyavAkyA guravo'hamalpadhIriti vyayasyan svavadhAya dhAvati // " prAcInatAmar3ha AlasI jar3a nirNayakI azakti honeke kAraNa apane anirNayameM hI nirNayakA bhAna karake prasanna hotA hai / usake to yahI astra haiM ki avazya hI isameM kucha tattva hogA? hamAre purAne guru amoghavacana the, unake vAkya mithyA nahIM ho sakate, hamArI hI buddhi alpa hai jo unake vacanoM taka nahIM pahu~catI Adi / ina middhAvRta AlasI purANapremiyoMkI ye saba buddhihatyAke sIdhe prayatna haiM aura inake dvArA ve AtmavinAzakI ora hI tejIse bar3ha rahe hai| "manuSyavRttAni manuSyalakSaNairmanuSyahetoniyatAni taiH svayam / alabdhapArANyalaseSu karNavAnagAdhapArANi kathaM grahISyati ? // " jinheM hama purAtana kahate haiM ve bhI manuSya hI the aura unhoMne manuSyoMke lie hI manuSyacaritroMkA varNana kiyA hai| unameM koI daivI camatkAra nahIM thaa| ataH jo AlasI yA buddhi jar3a haiM unheM hI ve agAdha gahana yA rahasyamaya mAlama ho sakate haiM para jo samIkSaka cetA manasvI haiM vaha unheM A~kha madakara 'gahana rahasya' ke nAmapara kaise svIkAra kara sakatA hai ? "yadeva kiMcit viSamaprakalpitaM purAtanaruktamiti prshsyte| vinizcatApyadya manuSyavAkkRtirna paThyate yatsmRtimoha eva sH||" kitanI bhI asambaddha aura asaMgata bAteM prAcInatAke nAmapara prazaMsita ho raho haiM aura cala rahI haiN| unakI asambaddhatA 'purAtanokta aura hamArI azakti' ke nAmapara bhUSaNa bana rahI hai tathA manuSyakI pratyakSasiddha bodhagamya aura yuktipravaNa bhI racanA Aja navInatAke nAmapara duradurAI jA rahI hai| yaha to pratyakSake Upara smRti kI vijaya hai / yaha mAtra smRtimUr3hatA hai / isakA viveka yA samIkSaNase koI sambandha nahIM hai| "na gauravAkrAntamativigAhate kimatra yuktaM kimyuktmrthtH|| guNAvabodhaprabhavaM hi gauravaM kulAGganAvRtta mato'nyathA bhavet // " purAtanake mithyAgauravakA abhimAnI vyakti yukta aura ayuktakA vicAra hI nahIM kara sktaa| usako buddhi usa thothe bar3appanase itanI daba jAtI hai ki usakI vicArazakti sarvathA ruddha ho jAtI hai / antameM AcArya likhate haiM ki gaurava guNakRta hai| jisameM guNa hai vaha cAhe prAcIna ho yA navIna yA madhyayugIna, gauravake yogya hai| isake sivAya anya gauravake nAmakA Dhola pITanA kisI kuzIlA kulakAminokA apane kulake nAmase satItvako siddha karaneke samAna hI hai| Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha kavi kAlidAsane bhI ina prAcInatAbaddha-buddhiyoMko parapratyayananeyabuddhi kahA hai| ve parIkSakamatikI sarAhanA karate hue likhate haiM "purANamityeva na sAdhu sarvaM na cApi kAvyaM navamilyavadyam / santaH parIkSyAnyatarad bhajante mUDhaH parapratyayaneyabuddhiH / / " arthAt sabhI purAnA acchA aura sabhI nayA burA nahIM ho sktaa| samajhadAra parIkSA karake unameMse samocInako grahaNa karate haiM / mUr3ha ho dUsareke bahakAvemeM AtA hai| ataH isa prAcInatAke moha aura navInatAke anAdarako chor3akara samIcInatAkI ora dRSTi rakhanI cAhie, tabhI hama nUtana pIr3hIkI matiko samIcIna banA skeNge| isa prAcInatAke mohane asaMkhya andhavizvAsoM, kurUr3hiyoM, nirarthaka paramparAoM aura anarthaka kUlAmnAyoMko janma dekara mAnavakI sahaja buddhiko anantabhramoMmeM ulajhA diyA hai / ataH isakA samyagdarzanakara jIvanako samIkSApUrNa banAnA cAhiye / jaina anusaMdhAnakA dRSTikoNa __ yaha eka siddha bAta hai ki sAhitya apane yugakA pratibimba hotA hai| usake nirmAtAoMkA eka apanA dRSTikoNa rahanepara bhI sAhityako tatkAlIna sAmayika samAnatantrIya yA pratitantrIya sAhityake prabhAvase achatA nahIM rakhA jA sktaa| yuddha kSetrakI taraha dArzanika sAhityakA kSetra tAtkAlika sandhiyoMke anusAra mitrapakSa aura zatrupakSameM vibhAjita hotA rahatA hai / jaise IzvaravAdake khaNDanameM jaina, bauddha aura mImAMsaka milakara kAma karate haiM yadyapi una sabake apane dRSTikoNa judA-judA hai para vedake apauruSeyatvake vicArameM mImAMsaka virodha pakSameM khar3A ho jAtA hai aura jaina, bauddha sAtha calate haiN| kSaNikatvake khaNDanake prasaMgameM jaina aura bauddha donoM paraspara virodhI banate haiM aura mImAMsaka jainakA sAtha detA hai / tAtparya yaha ki kisI bhI sampradAyake sAhityameM vibhinna tatkAlIna sAhityoMkA virodha yA avirodha rUpameM pratibimba avazyaMbhAvI hai| ataH kisI bhI sAhityakA saMzodhana karate samaya tatkAlIna sabhI sAhityakA adhyayana nitAnta apekSaNIya hai| binA isake vaha saMzodhana ekadezIya hogaa| aneka AcAryoMne tatkAlIna paristhitiyoMke kAraNa, jaina saMskRtikake pIche jo mala vicAradhArA hai use bhI gauNa kara diyA hai aura ve pravAha patita ho gaye haiN| aise tathyoMkA patA lagAneke lie pratyeka vicAra vikAsakA parIkSaNa hameM aitihAsika aura sAMskRtika donoM dRSTikoNoMse karanA hogaa| jaina vicAradhArAkA mUla rUpa kyA thA aura kina-kina paristhitiyoMse usameM kyA-kyA parivartana Aye isake lie bauddha piTaka aura vaidika granthoMkA gambhIra Alor3ana kie binA hama satya sthitike pAsa nahIM pahu~ca sakate / avAntara sampradAyoMke abheda muddoMkI vikAsa paramparA aura unake udbhavake kAraNoMpara prakAza bhI isI prakArake bahumukhI adhyayanase saMbhava ho sakatA hai| yadyapi isa prakArake adhyayanake AlokameM aneka