Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ 618 zrI puSkaramani abhinandana grantha : SaSThama khaNDa prAcIna jainAcArya aura rasa-siddhAnta ra DA0 AnandaprakAza dIkSita prophesara tathA adhyakSa, hindI vibhAga puNe vidyApITha, gaNezakhaNDa, puNe rAmacandra tathA guvi aura nATyazAsAhitya ke do mahInA unakI svata kAvyazAstrIya lekhana ke prasaGga meM jaina granthakAroM ke bIca gyArahavIM-bArahavIM zatAbdI IsavI ke hemacandra sUri aura unake ziSya rAmacandra tathA guNacandra kA nAma Adara ke sAtha liyA jAtA hai / hemacandra bahumukhI pratibhA ke zAstrakartA the aura rAmacandra eka sAtha nATakakAra, kavi aura naattyshaastrkrtaa| hemacandra kA 'kAvyAnuzAsana' aura rAmacandra tathA unake sahapAThI guNacandra kA 'nATyadarpaNa', saMskRta kAvyazAstra-sAhitya ke do mahattvapUrNa grantha haiN| yadyapi hemacandra ne 'kAvyAnuzAsana' meM adhikAMzataH apanI saMgrAhaka vRtti kA hI paricaya diyA hai, tathApi yatra-tatra unakI svatantra medhA kA prakAza bhI dikhAI par3atA hai| kAvya-prayojana ho yA kAvya-lakSaNa athavA alaMkAra-vivecana, ve apane pUrvavartI AcArya mammaTa ke virodha meM jA khar3e hote haiN| rasa-prasaMga meM bhI ve kisI svatantra patha ke pathika to nahIM dikhAI dete, kintu vizadatayA usa siddhAnta kI prastuti meM sakSama aura abhinavagupta ke AnandavAdI dRSTikoNa ke samarthaka avazya dikhAI dete haiN| isake sarvathA viparIta unake ziSya rAmacandra guNacandra apane 'nATyadarpaNa' grantha meM na kevala apane samakAlika dhanaJjaya se apanA matabheda vyakta karate haiM, balki rasa ke vivecana meM ve AnandavAdI pakSa ko asvIkAra karate hue abhinavagupta ke mata se bhinna apane maulika mata kI sthApanA karate haiM aura isa taraha svayaM apane guru hemacandrasUri ke virodha meM jA khar3e hote haiN| rasa kI AnandavAdI vyAkhyA ke viruddha ve navarasoM meM se pAMca ko sukhAtmaka aura zeSa cAra ko duHkhAtmaka mAnate haiN| unake isa mata ne kAvyazAstriyoM ko paryApta vicalita kiyA hai| rasa-vicArakoM ke bIca unakI prasiddhi bhI vizeSataH isI dhAraNA ke kAraNa huI hai| kintu rasa-prasaGga meM unakI apanI dhAraNA mAtra itanI hI ho, aisA nahIM hai / ve kAvya meM rasa-alaMkAra kI avasthiti, rasa-krama, navIna rasa-kalpanA, rasa ke mUlatattva Adi itara viSayoM ke sambandha meM bhI apanA mata rakhate haiN| rasa ko zabdArtha-zarIrarUpa kAvya meM prANatattva kI taraha svIkAra karate hue' bhI ve kathA aura muktaka meM alaMkAra-camatkAra aura nATaka tathA prabandha kAvya meM rasa kI siddhi svIkAra karate haiN| isase spaSTa hai ki ve kAvyamAtra kI vyAkhyA aura unakA svarUpa nirdhAraNa AsvAda kI eka hI prakriyA ke dharAtala para nahIM karate, unameM paraspara bheda pratilakSita karate haiN| isa taraha ve 'vAkyaM rasAtmakaM kAvyam' kahane vAle vizvanAtha kavirAja ke ativAdI dRSTikoNa ko to asvIkAra kara hI dete haiM, amaruka jaise kaviyoM ke muktakoM meM unheM 'prabandhazatAyate' kahakara rasaparipAka kI Anandavardana vAlI dhAraNA ko bhI pratyakSataH svIkAra nahIM karate / yoM ve kAvya meM rasa kI mahanIyatA ke prazaMsaka haiM, kintu isa prasaGga meM ve AcArya rAmacandrazukla kI taraha kahIM yaha bhI nahIM kahate ki 'muktakoM meM to rasa ke chIMTe hI ur3A karate haiN|' rAmacandra-guNacandra ke lie rasa kI mahattA to hai hI, usake AdhAra para kAvya-racanA kI sukaratA evaM duSkaratA ko bhI be lakSita karate haiM aura granthArambha meM hI Aja kI usa pracalita dhAraNA ke viruddha khar3e dikhAI dete haiM jisake anusAra rasayukta kAvya kI racanA karanA bhAvoM se khela karanA ataH eka halkA kAma hai| unakI dhAraNA hai ki "kathA Adi [kAvya ke anya prabhedoM kI racanA] kA mArga alaMkAroM se komala ho jAne ke kAraNa sukhapUrvaka saJcaraNa karane yogya hai [arthAt alaMkAra-pradhAna kathA Adi kI racanA saralatA se kI jA sakatI hai] kintu rasoM kI kalloloM se paripUrNa hone se nATya kA mArga atyanta kaThina [duHsaJcara] hai|'' "vahI [vAstavika] kavi hai aura usake kAvya [ke par3hane] se martyaloka ke vAsI [manuSya bhI [kAvyarasa rUpa] amRta kA pAna karane vAle bana jAte haiM jisakI vANI nATakoM meM rasa kI lahariyoM meM cakarAtI huI-sI nAcatI hai| aura isIlie "jo kavi nAnArthaka [arthAt anekArtha vAcaka zliSTa] Jain.Education International
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcIna jainAcArya aura rasa-siddhAnta 616 . zabdoM ke pralobhana meM [par3akararasAmRta se parAGa mukha ho jAte haiM [arthAt rasa kI upekSA kara, kevala zleSa Adi ke nirvAha ke lie zabda pradhAna tukabandI meM laga jAte haiM] ve vidvAn [zabda-paTutA ke kAraNa vidvAn to kahe jA sakate haiM kintu ve 'kavIndrANAM kathA na ahaMnti'] uttama kavi nahIM kahA sakate haiN|"5 rAmacandra-guNacandra rasa-pravAharahita aura zleSa alaMkArayukta vANI ko karkaza aura sahRdaya hRdayAhlAda ko utpanna karane meM asamartha mAnate hue usakI durbhaga striyoM se tulanA karate haiN| ukta dhAraNAoM ke AdhAra para jahA~ yaha niSkarSa nikalatA hai ki rAmacandra-guNacandra kAvya meM rasa-nirvAha ko hI usakI utkRSTatA kI kasauTI mAnate haiM aura usake nirvAha karane vAle kavi ko hI uttama kavi kahate haiM, vahA~ yaha bhI nikalatA hai ki rasayukta kAvya alaukika aura AhlAdakArI hI nahIM hotA balki racanA aura AsvAdayitA donoM ke lie amRta kI taraha jIvanadAyI bhI hotA hai| isake viparIta alaMkAroM kA prayoga zabda-keli mAtra hai aura zabda-paTu vidvAnoM ke dvArA vyavahArya hai / rasa-nirvAha kI tulanA meM alaMkAra-nirvAha kA kArya sarala hai| isase rasa ko mahanIyatA aura usakI anivAryatA kA sahaja-bodha to hotA hai, kintu alaMkArAdi yukta kAvya kA niSedha nahIM hotA usakI koTi nirdhArita hotI hai| vaha uttama kAvya nahIM hai kyoMki usake racayitA 'uttama kavi' nahIM haiM balki vidvAn' haiM / vidvattA aura kavitva ke bIca kI sImArekhA zabda evaM rasa-prayoga se nizcita hotI hai / zabdacamatkAra koza-jJAna se sambandha rakhatA hai aura isIlie zabda-jJAna paryanta sthira rahatA hai aura kSaNika AnandadAyI hai, jabaki rasa kA sIdhA sambandha hRdaya se hai, mAnava kI asIma bhAva-zakti se hai aura isIlie rasayukta kAvya kA prabhAva halke camatkAra aura bauddhika jJAna yA bauddhika vyAyAma sApekSa nahIM hai, usase yukta kAvya kI racanA bhI isIlie sarala nahIM hai / gosvAmIjI ne 'rAmacaritamAnasa' meM isI tathya kI ora saMketa karate hue "bhAvabheda rasabheda apArA" kahA hai| kAvya kI ekAdha paMkti meM rasa-bhAva kA nirvAha kara lenA aura bAta hai, sampUrNa prabandha yA nATaka meM nAnA bhAvoM evaM rasoM kA nirvAha karate hue kisI eka aGgIrasa kA samAyojana karanA khela nahIM hai / alaMkAra-yojanA kI taraha vaha ukticamatkAra-nirbhara nahIM hai, antaHvRtti-nirbhara hone se ananta ajJAta payoM meM saJcAra ke sadRza ataH duSkara kArya hai| kAvya kI AnandavAdI vyAkhyA se duHkhI hokara AcArya rAmacandra zukla ne kAvya ko manoraJjana kI halkI vastu mAna lie jAne ke bhaya se kheda vyakta kiyA hai, kintu rAmacandra-guNacandra ne usa Ananda aura AhlAda kI rakSA karate hue bhI rasavAhI kAvya ko manoraMjana kI vastu nahIM mAnA aura vaisA hone ke kAraNa koI duHkha vyakta nahIM kiyA, ulaTe rasavAhI kAvya kI zreSThatA kA eka acchA aura maulika tarka prastuta karake usake svarUpa ke prati niSThA vyakta kI hai| Aja bhI jo bauddhika kavitA ko kavitA mAnate haiM aura rasavAhI kavitA ko upahAsa kI dRSTi se dekhate haiM, unake sAmane yaha tarka binA niSprabha hue prastuta kiyA jA sakatA hai| vAstavikatA yaha hai ki rAmacandra-guNacandra ke ukta kathanoM se itanA hI tAtparya grahaNa kiyA jAnA cAhie ki kAvya meM rasa kA nirvAha sarala nahIM, eka duSkara kArya hai jise nATaka meM apekSAkRta adhika acche DhaMga se pUrA kiyA jA sakatA hai / nATya meM rasa kI anivAryatA hai, kintu muktakAdi alaMkAra-nirvAha se bhI kAma cala sakatA hai, aura zabda prayoga para nirbhara rahane ke kAraNa unake prayoga meM rasa-nirvAha kI apekSA saralatA rahatI hai| aisA nahIM ki muktakAdi meM rasa hotA yA ho hI nahIM sakatA, kintu unameM vibhAvAdi samasta sAmagrI ke saMyojana kA kabhI avakAza nahIM bhI rhtaa| aura yadi gadya kaviyoM kI pratibhA kA nikaSa hai to vaha bhI isI dRSTi se ki usameM rasa-bhAva kA paripoSa karanA utanA sarala nahIM hai jitanA alaMkAra le AnA hai| yoM paNDitarAja jagannAtha kitanA bhI kaheM ki pratibhAzAlI kI sarvatra samAna gati hotI hai. kintu jaise kAvya ke adhyayana se yaha spaSTa hai ki muktaka meM ukti-camatkAra aura alaMkAra-nirvAha sahajaprAya hai aura choTe-choTe chandoM meM koI-koI bihArI jaisA zreSTha kavi hI rasa- nirvAha kI karAmAta dikhA sakatA aura gAgara meM sAgara bhara sakatA hai, vaise hI yaha bhI spaSTa hai ki bahumukhI aura sarvatra samAna pratimA ke dhanI lekhaka bhI kaThinAI se hI haA karate haiN| paNDitarAja ne jahA~ apanI racanA-zakti kI prazaMsA meM sarvatra samAna pratimA saJcAra kI bAta kahI hai, vahIM ve apane ko sAmAnya mRga se bhinna karate hue 'kastUrikA-janana' meM kSama mRga bhI kahate haiN| kastUrImRgoM kI durlabhatA ajJAta nahIM hai, ataH viziSTa pratibhAvAnoM kI sthiti kI bAta chor3a deM to kAvya-racanA meM sukaratA duSkaratA kA bheda asvIkArya nahIM tthhrtaa| rasa-vicAra ke prasaMga meM 'nATyadarpaNakAra' rasoM kA pUrvApara krama to vahI nizcita karate haiM jo bharata dvArA kiyA gayA hai aura unakI usa para vyAkhyA bhI bharata ke kathana para abhinavagupta dvArA kI gayI vyAkhyA kA anugamana
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 620 zrI puSkaramuni abhinandana grantha : SaSThama khaNDa emammummoniumarireemorrowmanormouseminarunmanner.inmunnation karatI hai, parantu Age calakara marata ne rasoM meM pramukhatA-gauNatA athavA eka se dUsare kI utpatti kI jo kalpanA prastuta kI hai aura abhinavagupta ne usa para jo vistRta TIkA likhA hai, usa sabakA 'nATya darpaNa' meM kahIM patA nahIM hai| hA~, pUrvApara krama nirdhAraNa ke bAda rAmacandra-guNacandra katipaya navetara rasoM kA ullekha avazya karate haiM / ye haiM-laulya, sneha, vyasana, duHkha evaM sukha / inake sthAyIbhAva kramaza: gaddha (tRSNA), ArdratA, Asakti, arati aura asantoSa batAye gaye haiN|" kintu jaisA ki unhoMne svayaM likhA hai inake pUrva bhI ina rasoM kA prastAva ho cukA thA aura kucha vidvAna pUrva-nirdhArita navarasoM meM hI unakA antarbhAva kara lete the|" svayaM inheM alaga mAnate hue bhI rAmacandra-guNacandra ne inakA lakSaNodAharaNa nirdeza nahIM kiyaa| isase aisA pratIta hotA hai ki ye svayaM bhI inake prati dRr3habhAva na rakhakara yahA~ inakI sUcanA mAtra dete haiM / laulya aura sneha kA pratyAkhyAna to svayaM abhinavagupta hI 'nATya-zAstra' kI TIkA meM kara cuke the|2 ina donoM ke sIdhe pratyAkhyAna se spaSTa hai ki kucha anya rasoM ke samAna inakA prastAva bhI abhinava gupta ke hI pUrva ho cukA thaa| rAmacandra-guNacandra kyoMki rasa-saMkhyA ke viSaya meM bhI abhinavagupta kA hI anusaraNa karate haiM ata: unhIM ke tarka ko prastuta karate haiM, parantu phira bhI unake dvArA pratyAkhyAta laulya evaM snehAdi ko cupake se anya rasoM meM parigaNita bhI kara lete haiM aura apanI ora se vyasanAdi kA prastAva bhI kara dete haiN| unake guru hemacandra sUri ne kevala abhinavagupta ko uddhRta kiyA thA, ye svayaM prastAvaka bhI bana gye| phira bhI inhoMne bhakti aura vAtsalya kA rasa rUpa meM nAma nahIM liyA / vastutaH jaisAki hama apane grantha 'rasa-siddhAnta : svarUpa vizleSaNa' meM dikhA cuke haiM isa prastAva meM koI bala nahIM rAmacandra-guNacandra kI ora se kahI gayI bAtoM meM yadi koI vizeSa dhyAna AkarSita karatI hai to vaha rasoM ko sukha aura duHkha ke AdhAra para vibhakta karane kI hI hai aura usake sambandha meM vidvAnoM ne paryApta vicAra bhI kiyA hai| yahA~ usakI dIrghatAvaza hama usa viSaya kI carcA meM na par3akara isa bAta kI ora dhyAna AkarSita karanA cAheMge ki rAmacandra-guNacandra rasa-nirvAha meM bhI kisa mUlatattva ko mahattva dete haiN| nATya aura laukika anubhava paraspara do bhinna sthitiyA~ haiN| loka meM jo kucha ghaTita hotA hai vaha eka vastusthiti hai aura nATya meM jo kucha pradarzita hai vaha vastutaH ghaTita nahIM usakA kalAtmaka pradarzana mAtra hai| kalAtmaka pradarzana hai, ataeva usakI upasthApanA bhI loka-bhinna hai, kyoMki vaisA hue binA usameM koI AkarSaNa nahIM rhtaa| racanA meM isa AkarSaNa kI upasthiti kA mArga hai, adbhuta tattva kA samAveza / adbhuta kI upasthiti ke viSaya meM rAmacandra-guNacandra kI sthApanA hai ki nATaka meM aGgAGgibhAva se rasavyavasthA karate hue usake anta meM adbhuta rasa kA samAveza honA cAhie / aMgI rasa kI kalpanA ke uparAnta bhI nirvahaNa sandhi meM nATaka ke anta meM adbhuta rasa kI samAviSTi kI mA~ga kucha vicitra-sI hI hai| nATaka yA kAvya kA paryavasAna to aMgI rasa meM hI honA caahie| anta adbhuta rasa meM huA to aMgI rasa meM bAdhaka tatva upasthita hone kA Dara hai / yA phira adbhuta kA yatkicit rUpa meM samAveza ho, aMgI ke sAdhaka ke rUpa meM aura kevala sAMketika DhaMga se hii| rasa-rUpa meM paripAka na hokara vismaya kI halkI lahara utpanna karane vAlA ho / kautUhala kI sImA taka ho aura aMgI rasa kI siddhi meM harSa-saMcAra ke sAtha ho / aisA kyoM ho, isakelie 'nATyadarpaNa kAra' kA tarka yaha hai ki yoM to sabhI kriyAoM kA koI na koI phala yA pariNAma to hotA hI hai, kintu nATaka meM bhI vaise hI sIdhe-sAde pariNAma dikhAye jAyeM to usakI racanA kA parizrama karane se bhI kyA lAbha hai ? nATaka meM to kucha aisA ho jo eka ora vaha lokottara jAna par3e aura dUsarI ora asambhAvya / lokottara hogA to sAmAnya-janoM ke dvArA usakI pUrti na ho sakane ke kAraNa usake prati sabakI lAlasA jAgRta hogI aura yadi asambhAvya pratIta hogA to nAyaka ke vilakSaNa AcaraNa aura vizeSa prayatna ke kAraNa siddhi kI mahanIyatA bhI prakaTa hogI aura prApti kA alabhya sukha bhI pratIta hogaa| yA phira aprApti kI AkasmikatA nATaka ko prabhAvakArI trAsadI meM parivartita kara degii| vizeSa prabhAva ke lie ina donoM-lokottaratA aura asambhAvyatA-kI yojanA kI AvazyakatA hai| nATaka (yA kAvya) meM isa vismaya tattva kI yojanA kI AvazyakatA se inakAra nahIM kiyA jA sktaa| antara itanA hI hai ki 'nATyadarpaNakAra' isakI yojanA ko eka to anta meM Avazyaka mAnate haiM aura dUsare ise adbhuta rasa kahate haiN| niHsaMdeha ve aMgarasa ke rUpa meM use vahA~ svIkAra nahIM karate / karate to aMgarasoM ke kathana ke sAtha hI use bhI sthAna dete hue kahate ki anta bhI usI ke sAtha honA cAhie / ve use aMgorasa bhI nahIM khte| isakA tAtparya, hamArI samajha se yahI hai ki ve use rasa kahakara bhI usake saJcAritva meM vizvAsa karate haiM, usakI pUrNa paripuSTa dazA meM nahIM / adbhuta tatva unheM antaHpravAhita jAna par3atA hai| kevala anta meM usake hone para bala dekara unhoMne usake sAra 0 0
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prAcIna jainAcArya aura rasa-siddhAnta 621 rUpa hone kI bAta ko dRSTi se ojhala-sA kara diyA hai| yA kaheM ki use anyatra upasthita mAnakara anta meM usakI anivAryatA pratipAdita kI hai| yahAM yaha zaMkA karanA ucita nahIM hogA ki lokottaratA tathA asaMbhAvyatA ko samAviSTa karake rAmacandraguNacandra ne AcAryoM dvArA kathita pratipattAvayogyatA tathA samAvanAviraha nAmaka rasa-vighna kI kalpanA ko ThukarA diyA hai| ina donoM zabdoM se unakA tAtparya avizvasanIyatA yA pUrNatayA na ghaTita ho sakanevAlI akalpanIyatA kI ora iMgita karanA nahIM hai, balki kevala itanA hai ki nATaka kI ghaTanAoM ko nitAnta tathyAtmaka aura sarala rUpa meM prastuta karanA prabhAvakArI nahIM hogaa| yoM isa tattva kI yojanA divya athavA divyAdivya kathAoM meM sahaja hI kI jA sakatI hai, kintu adivya kathAoM meM bhI ghaTanA kA mor3a kucha isa prakAra kA ho sakatA hai jisakI hama ThIka usa samaya kalpanA na kara rahe hoM yA ki jo sAdhAraNajanoM kI zakti se karaNIya kArya na ho kintu asAdhAraNa zakti sampanna vyakti use kara sakatA ho / aisI yojanA hI unakA abhipreta ho sakatI hai / aura yadi yaha mAna liyA jAya to ghaTanAoM ke isa Akasmika mor3a ko anta meM hI prastuta karane kI AvazyakatA kI apekSA yaha mAnanA ucita hogA ki nATaka (yA kAvya) meM bIca meM bhI isa prakAra kI yojanA kI jA sakatI hai / arthAt unameM nirantara eka adbhuta tatva Adyanta banA raha sakatA hai aura usI ke kAraNa kAvya meM nATakIyatA upasthita hotI hai| isa prasaMga meM hama yaha bhI kahanA cAheMge ki yaha tattva nATakAdi ke lie mahatvapUrNa hai avazya, kintu aise nATaka bhI ho sakate haiM, aura kAvya bhI jinameM anta meM adbhuta kA nirvAha nahIM hone para bhI unakA kAvyatva banA rahatA hai / vizeSataH zAnta rasa ke nATaka-kAvyAdi meM, isa bAta kI saMbhAvanA adhika rahatI hai| udAharaNataH, 'prabodha candrodaya' jaise nATaka meM / isakA tAtparya yaha nahIM ki zAnta rasa ke nATakoM yA kAvyoM meM isa tattva kI yojanA ho hI nahIM sktii| hamArA kahanA itanA hI hai ki eka to isake binA [anta meM nirvAha kiye bhI nATakoM ko sRSTi ho sakatI hai aura dUsare yaha ki sambhavataH 'nATyadarpaNakAra' ke samakSa zRMgAra aura vIra rasa yukta nATakoM kA vicAra adhika rahA ho, jinameM isa prakAra kI yojanA sahaja hai / jo ho, yahA~ yaha bAta aura bhI mahatvapUrNa hai ki adbhuta kI isa svIkRti kI vyAkhyA pazcima ke zIla-vaicitrya yA antaHprakRti vaicitrya ke anusAra bhI kI jA sakatI hai jisase AcArya zukla ne AzcaryapUrNa prasAdana, AzcaryapUrNa avasAdana aura kutUhala kI siddhi batAI hai|" anta meM, hama kahanA cAheMge ki rAmacandra-guNacandra kI dRSTi meM rasa kA mahatva nATaka meM sarvopari hai aura isa artha meM ve paramparA kA anumodana hI karate haiM, kintu nATaka ko sarvatra eka kalAkRti mAnakara usI dRSTi se usake tattvoM para dRkpAta karane ke vicAra se unameM maulikatA bhI paryApta hai| ve eka ora abhinavagupta kA anugamana bhI karate haiM aura dUsarI ora unase chiTaka kara apanA nayA mArga bhI nikAla lete haiN| yahA~ taka ki svayaM apane guru ke pratipakSa meM bhI upasthita ho jAte haiN| unakI maulikatA Aja ke sandarbha meM bhI sArthaka hai aura kAvya ke svarUpa, usake bheda aura usake grahaNa kI prakriyA ko naye rUpa meM prastuta karane kI saMbhAvanAeM bhI unameM amita haiN| hamane yahA~ jina viSayoM kI ora iMgita kiyA hai una para vistArazaH aura sodAharaNa vicAra kiyA jA sakatA hai aura vicAra kI isa prakriyA meM paurastya matoM ke sAtha pAzcAtya matoM kA grahaNa-tyAga bhI samucita dazA meM ho sakatA hai / rasoM kI dvividhatA ke viSaya meM unake vicAroM ne to dhyAna AkarSita kiyA hI hai kintu isa para vicAra ke lie punaH atyadhika vistAra apekSita hai, ataH hamane kucha anya kSetroM kI ora iMgita karanA hI ucita samajhA hai| ina viSayoM ke atirikta mI kucha aura viSaya haiM jo vicAraNIya haiN| yahI kAraNa hai ki jaina AcAryoM meM se rAmacandra-guNacandra ne vidvAnoM kA vizeSa rUpa se dhyAna AkRSTa kiyA hai| sandarbha evaM samvarbha sthala1. arthazabdavapuH kAvyaM rasaiH prANavisarpati / aJjasA tena sauhArda raseSu kavimAninAm // nA0 da0 3/21 // 2 dhvanyAloka, pR0 325 tathA 3317 saM0 3 alaMkAramRduH panthAH kayAdInAM susaJcaraH / duHsaJcarastu nATyasya rasakallolasaMkulaH // 31 nA0 d0|| 4 sa kavistasya kAvyena mA api sudhAndhasaH / rasomighUrNitA nATye yasya nRtyati bhAratI // 5 / 1 nA0 d0||
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 622 zrI puSkaramuni abhinandana prantha : SaSThama khaNDa 5 nAnArtha zabdalaulyena parAuco ye rasAmRtAt / vidvAMsaste kavIndrANAmarhanti na punaH kathAm // 61 nA0 d0|| 6 zleSAlaMkArabhAjo'pi rasAnisyandakarkazAH / dubhaMgA iva kAminyaH prINanti na mano giraH // 71 nA0 d0|| sAhitye sukumAravastuni dRDhanyAyagrahapranthile take vA mayi saMvidhAtari sama lIlAyate bhaartii|| zayyA vAstu mRdUttaracchadavatI darbhAkurairAstRtA / bhUmirvA hRdayaGgamo yadi patistulyA ratiryoSitAm / / rasa gaMgAdhara, zloka 6. & milAiye, abhinava bhAratI, pR0 267 tathA hindI nATyadarpaNa, pR0 305 / 10 gaddha sthAyI laulyaH / ArdratA sthAyI snehH| AsaktisthAyi vyasanam / aratisthAyi duHkham / santoSasthAyi sukhmityaadi| -hinA0va0pR0 306 / 11 kecideSAM pUrveSvantarbhAvamAhuriti / -hi0 nA0va0, pR0 306 / 12 ArdratAsthAyikaH sneho rasa iti svasat / sneho hybhissnggH| sa ca sarvo ratyutsAhAdAveva paryavasyati / tathAhi -bAlasya mAtApitrAdI sneho bhaye mishraantH| yUnomitrajena rtau| lakSmaNAdI bhrAtari sneho dharmamaya eva / evaM vRddhasya putrAdAviti draSTavyam / eSaiva garddha sthAyikasya lolyarasasya pratyAkhyAne srnnimntvyaa| hAse vA ratau vAnyatra paryavasAnAt / evaM bhaktAvapi vAcyamiti / -abhi0 bhA0 pR0 341 / 13 milAiye-pumarthopayogitvena raJjanAdhikyena vA iyatAmevopadezyatvAt / tena rasAntarasaMbhave'pi cArSa prasiddha yA saMkhyAniyama iti yadanyairuktaM tatpratyuktam / -abhi0 bhA0, pR0 341 / ete zRGgArAdayo navaiva rasA raJjanAvizeSeNa puruSArthopayogAdhikyena ca sadbhiH pUrvAcAryarupadiSTAH sambhavanti tvapare'pi / -hindI nATyadarpaNa, pR0 306 / 14 pR0 320-321 / 15 ekAGgi rasamanyAGgamadbhutAntaM rasomibhiH / alaGghitamalaGkAra-kathAGga ragaladrasam / / -nA0 30, prathama viveka, kA0 15, sUtra 12 / 16 nATakaM hi sarvarasaM, kevalameko aMgI, tadapare gaunnaaH| adbhuta eva raso ante nirvahaNe yatra / yataH zRgAra-vIra-raudre: strIratna-pRthvIlAma-zatrukSayasampattiH / karuNa-bhayAnaka-vI matsaH tnnivRttiH| iti iyatA krameNa lokottarAsambhAvyaphala prApto bhavitavyamatta adbhutenaiva / api ca nATakasyAsAdhAraNavastulAbha: phalatvena yadi na kalpyate tadAnIM kriyAyAH phalamAtra kiJcidastyeveti kiM tatropAyavyutpAdanaklezena / -nA020 (hindI), pR0 37 / 17 cintAmaNi, bhAga 1, pR0 317 -0--0--0--0--0--0--0--0--0--0-3 4-0-pUSkara saMsma raNa-6--0--0--0--0--0-0-0------------------------- garama kA nukasAna hotA hai ghor3anadI varSAvAsa meM ApazrI ko gaisa kI zikAyata thI, eka anubhavI vaidya ne / batAyA ki dUdha meM jarA niMbU kA rasa DAla deveM to dUdha tatkAla phaTa jAtA hai / Apane dUdha meM jarA sA niMbU kA rasa DAlA, kintu dUdha phaTA nahIM, Apane kahA-dUdha kyoM nahIM phaTA ? maiMne kahA--gurudeva ! jo dUdha garama hotA hai vaha jaldI phaTatA hai / ThaNDe dUdha ko phaTane meM vilamba lagatA hai / ApazrI ne cintana kI gaharAI meM DubakI lagAte hue kahA / -jo garama hotA hai usakA nukasAna jaldI hotA hai aura jo ThaNDA hai usakA nukasAna dUsarA nahIM kara pAtA / ata: jIvana meM zAMti Avazyaka hai| 0-0----------------------------------------------------- .