Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ paryAvaraNa saMrakSaNa ke saMdarbha meM jaina naitika avadhAraNA -prophesara ela0 ke0 oDa __ AcArya umAsvAti ne tattvArtha sUtra meM jIva sRSTi ke bAre meM jaina avadhAraNA ko eka laghu sUtra meM isa prakAra abhivyakta kiyA hai ___ "parasparopagrahaH jIvAnAm' ___ arthAt pratyeka jIva eka dUsare se jur3A huA hai, eka dUsare para Azrita hai / sRSTi kA cakra isI anyonyAzraya kI UrjA se saMcAlita hotA hai / pratyeka jIva anya jIvoM se jIvana zakti (UrjA) grahaNa karatA hai aura apane Azrita jIvoM ko jIvana zakti detA hai| isakA eka sthUla udAhara dvArA chor3A gayA kArbanaDAI oNksAiDa vanaspati ke jIvoM ko jIvana zakti detA hai aura vanaspati dvArA utsarjita oNksIjana hamAre lie prANavAyu banAtA hai| aise sthUla rUpa se dRSTa-adRSTa tathA buddhi dvArA jJAta-ajJAta asaMkhya udAharaNa mila sakate haiM, jo ukta avadhAraNA ko puSTa karate haiN| yaha vyAkhyA pUrNatayA vaijJAnika hai, jisameM parikalpanA athavA tarka ke lie koI gajAiza hI nahIM raha jaatii| jaina darzana meM jIvana sambandhI sampratyaya bhI bahuta vyApaka hai, jisameM sthAvara zreNI ke antargata aneka aise tatvoM kA bhI samAveza kara liyA gayA hai, jinheM anya darzanoM ne tathA vijJAna ne bhautika tatva ke antargata rakhA hai / isI kAraNa AcArya ko "jIvAnAm" ke sAtha "ajIvAnAm" jor3akara avadhAraNA ko aura adhika vyApaka banAne kI AvazyakatA pratIta nahIM huii| yadi ukta sUtra ko 'parasparopagrahaH jIvAjIvAnAm' kara diyA jAe, taba bhI vyAkhyA meM koI vizeSa antara nahIM aataa| ___jaina darzana ke anusAra hamArI yaha sRSTi jova tathA ajIva ina do tatvoM se nirmita hai aura na isakA koI apavAda bhI nahIM hai| aisA koI paramAtmA yA brahma yA saSTi nirmAtA nahIM hai, jo ina 4 do tatvoM meM na samAviSTa hotA ho / azarIrI mukta AtmAe~ arthAt siddha bhI jova ko zreNI meM hI Ate haiM / hamArI isa sRSTi meM eka santulana hai aura graha-tArA-nakSatra, jIva, ajIva saba eka dUsare se isa prakAra jur3e hue haiM ki yaha santulana satat banA rahatA hai / yaha sRSTi anAdi tathA ananta hai aura isakA rahasya hai "parasparopagrahaH" / jaba kabhI inameM se koI ghaTaka sRSTi ke isa anyonyAzraya meM koI vijhepa DAlatA hai, taba sRSTi meM thor3A asantulana AtA hai parantu anya jIvAjIvoM kI pUraka kriyA-pratikriyA usameM punaH saMtulana kAyama kara detI hai / kabhI-kabhI saMtulana bigAr3ane vAle tatva itane jabardasta bhI hote haiM ki pUrA kA pUrA graha yA tArA apanA astitva kho detA hai parantu itanA bar3A parivartana bhI isa apAra sRSTi ko ananta hI banAe rakhatA hai / santulana banAe rakhanA sRSTi kA ananta niyama hai / / jIvoM kI cAra zreNiyoM meM deva tathA nAraka to kRtakarmoM kA upabhoga mAtra karate haiM, svayaM karma | karate nahIM haiM, jo sahaja karmoM kA bandhana hotA hai usa para unakA vaza nahIM hai / tiryaMca zreNI ke jIvoM ke saMjJA athadA mana nahIM hotA / unakA vyavahAra mUla pravRttiyoM (Instincts) se saMcAlita hotA hai / ataH SaSThama khaNDa : vividha rASTrIya sandarbho meM jaina paramparA kI parilabdhiyA~ C . sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Sr. Private Personalise Only
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ ka ve bhI sucintya rUpa se karma karane kI zakti se rahita hote haiM / sRSTi meM kevala manuSya hI aisA prANI hai, jise sthUla jJAnendriyoM ke atirikta sUkSma 'mana' jaisI indriya bhI prApta huI hai| vikAsavAdiyoM ke anusAra yaha indriya sRSTi ke vikAsa krama se manuSya ne ajita kI hai| sthiti jo bhI ho, vartamAna meM yaha manuSya jIva kA abhinna aMga hai| 'mana' kI isa vatti kA vikAsa ucca se uccatara hotA gayA aura mAnavIya saMskRti nirantara samRddha hotI gii| Aja to yaha mAnane meM koI saMkoca nahIM karatA ki zarIrajanya sahaja kriyAoM (Reflex actions) ke alAvA mAnava kA sabhI dRSTa-adRSTa vyavahAra saMskAra-prerita hotA hai| mAnavIya vyavahAra kA samAjIkaraNa hotA hai / bhautika sRSTi kA santulana kucha to paramANu pudgala ke anavarata ghAta-saMghAta ke phalasvarUpa banA rahatA hai, parantu jaba jIva aura ajIva sRSTi ke bIca tathA vibhinna zreNiyoM ke jIvoM bIca antakriyA calatI hai, taba santulana ko kAyama rakhane ke lie saceSTa rahanA par3atA hai / jahA~ taka sthAvara jIvoM kA prazna hai, ve pUrI taraha prakRti ke santulana niyama se saMcAlita hote haiM aura sRSTi santulana meM ve lagabhaga usI prakAra AcaraNa karate haiM, jisa prakAra ki bhautika padArtha / asaMjJI arthAt manarahita tiryaMca prANI jaba paraspara antakriyA karate haiM, taba thor3A santulana bigar3ane kA bhaya rahatA hai, parantu sAmAnyatayA asaMjJI prANi-jagata kA vyavahAra bhI prAkRtika niyamoM se saMcAlita hotA hai| sthAvara jIvoM tathA asaMjJI trasa jIvoM kI antarkiyA kA naisargika cakra banA huA hai / isa naisargika cakra meM parasparopagraha kI sthiti dekhI jA sakatI hai / isa cakra meM hiMsA-pratihiMsA kA cakra bhI calatA hai, parantu yaha hiMsA pratihiMsA bhI AtmarakSA, jIvana-saMcAlana, saMtati-pAlana, prajanana Adi mUla pravRttiyoM se prerita hotI hai / kula milAkara yaha saba upakrama prAkRtika santulana ko kAyama rakhane meM madada karate haiN| asaMjJI prANI smaraNa, tarka, kalpanA, cintana, nirNaya, saMkalpa Adi mAnasika kriyAoM se rahita hote haiM ataH unake lie pa para Azrita rahane vAlI sAmAjika naitikatA kAyama nahIM kI jA sktii| unakI naitikatA kevala mUla pravRttiyoM se prerita hai| udAharaNa ke lie hiMsaka pazu kSudhA lagane para yA AtmarakSA ke lie ho dUsare prANI para AkramaNa karatA hai, anyathA nhiiN| prajanana ke lie prakRti se prerita hokara hI pazu kAma-krIr3A meM saMlagna kevala kAma taSNA kI tapti ke lie nahIM / isI kAraNa asaMjJI prANI jagata ke lie brahmacarya yA parivAra niyojana yA aparigraha jaise naitika niyama banAne kI AvazyakatA nahIM hotI kyoMki ye maryAdAe~ to unake jIvana meM sahaja hI vidyamAna rahatI haiN| __ manuSya saMjJI (manayukta) prANI hai, jisane prAkRtika niyamoM se apane Apako Upara uThA liyA hai / kSudhA lagane para hI vaha bhojana-prApti kA prayatna nahIM karatA, apitu vaha khAdyavastue~ bhaviSya ke lie saMgrahIta karake rakha sakatA hai, aura isI kAraNa vaha apanI AvazyakatA kI sImA kA atikramaNa karake bhojana karatA hai, jabaki kucha anya prANiyoM ko bhUkhA hI raha jAnA par3atA hai| AvazyakatA se adhika khAne vAlA bhI roga-grasta hotA hai aura bhUkha se kama khAne vAlA bhI azakta banatA hai / dUsarI ora bhami para dabAva bar3hatA jAtA hai aura isa prakAra santulana bigar3ane lagatA hai| manuSya kA vyavahAra mana se saMcAlita hone ke kAraNa binA prajanana-preraNA ke bho vaha nirantara kAmaiSaNA meM lIna rahatA hai| kAma vikAroM ko bar3hAne vAle sAdhanoM kI vRddhi karatA hai aura isa prakAra aindrika sukhoM kI lipsAe~ bar3hatI jAtI haiM, manuSya unheM tRpta karane ke lie jUjhatA jAtA hai aura tRSNAe~ kabhI samApta nahIM hotI, jaisA ki kahA bhI gayA hai442 SaSThama khaNDa : vividha rASTrIya sandarbho meM jaina-paramparA kI parilabdhiyA~ 5 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Jain Ed o n International & Personal
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ ... - na jAtu kAmaH kAmAnAmupabhogena zyAmyati / haviSA kRSNavarmeva punarevAbhivardhate / arthAt kAmanAoM kI tuSTi se kAmanAe~ zAnta nahIM ho jAtIM parantu aura bhI bar3hatI haiM, jaise ki agni meM havi (ghRta Adi) DAlane se agni zAnta nahIM hotI aura bhI bar3hatI hai / mAnava prakRti ke sambandha meM yahI bAta uttarAdhyayana sUtra meM kahI gaI hai kasiNaM pi jo imaM loyaM, paDipuNNaM dalejja ikkassa / teNA vi na saMtusse, ii duppUrae ime AyA / / jahA lAho tahA loho, lAhA loho pavaDDhaI / domAsakayaM kajja koDIe vi na niTi ThayaM / / -adhyAya 8 gAthA 16-17 arthAt mAnava kI tRSNA bar3I duSpUra hai / dhana-dhAnya se bharA huA yaha samagra vizva bhI yadi eka G) - vyakti ko de diyA jAe, taba bhI vaha usase santuSTa nahIM ho sktaa| jyoM-jyoM lAbha hotA hai, tyoM-tyoM ma lobha baDhatA hai / isa prakAra lAbha se lobha nirantara baDhatA hI jAtA hai| do mAzA sone kI abhilASA // K rane vAlA karoDoM se bhI santaSTa nahIM ho pAtA / kisI kI ananta taSNAe~ dUsare vyakti kI mUla Ava- I zyakatAoM kA bhI hanana karatI haiN| utpIr3ita vyakti bhI AtmarakSA ke lie saMgharSa karane ke lie kabhI ra na kabhI jAga hI uThatA hai aura isa prakAra dvandva kI zuruAta hotI hai, varga-saMgharSa panapatA hai, prakRti kA zoSaNa kiyA jAtA hai, nirIha prANi-jagata ko haTAkara manuSyoM ke lie adhika suvidhAe~ juTAI jAtI haiM, G jaMgala kATa kara khetI ke lie jamIna upalabdha kI jAtI hai aura pharanIcara, vAhana, IMdhana tathA anya isI prakAra ke manuSyoM ke upabhogArtha lakar3I upalabdha kI jAtI hai| dUsarI ora jaMgala ke sthAna para bane kheta tathA udyAna bhI atizIghra AvAsIya, vANijyIya tathA audyogika prayojana hetu adhigrahIta kara lie jAte haiM / manuSya kI ananta tRSNA ne khanija sampadA kA dohana karane ke lie parvatoM ko polA kara diyA hai, Ardra havAoM ko zuSkatA meM pariNata karane ke lie parvatIya argalAoM ko khola diyA hai, jisase ki manuSya apane vAhanoM ke sAtha prakRti ko rauMda sake / manuSya kI saundarya bhAvanA naSTa ho rahI hai| vaha prakRti ko apane anachue va akSata rUpa meM dekhanA hI nahIM caahtaa| usakI Adata to sUrya ke prakAza ko bijalI ke balvoM meM, svacchanda havA ko chata meM lage paMkhoM meM, prakRti ke anahada nAda ko Tepa kie hue rekArDoM meM tathA jharane ke svaccha jala ko nala kI ToMTI meM se nikalatI haI kSINa dhArA meM dekhane kA Ado ho gayA hai| manuSya ko cintana ko zakti milI hai / isI kAraNa vaha prAcIna anubhavoM ko saMcita rakhara sakatA hai, unameM samaya-samaya para parivartana tathA saMzodhana kara sakatA hai, anya avasaroM para unakA lAbhakArI upayoga kara sakatA hai, naI kalpanAe~ kara sakatA hai, prAkalpa nirmANa, prAkalpa parIkSaNa, vizleSaNa, saMzleSaNa tathA sAmAnyIkaraNa kI mAnasika kriyAoM dvArA naI khIjeM kara sakatA hai tathA prakRti ko samRddha karane yA vinaSTa karane ke upAya IjAda kara sakatA hai| mana kI zakti ne manuSya ko atula zakti pradAna kara dI hai| jaba jaba manuSya apanI bauddhika zakti kA upayoga, upabhogoM ko bar3hAne meM lagAtA hai, taba taba bhogavAdI saMskRti panapatI hai, prakRti kA vidhvaMsa hotA hai, sRSTi kA santulana bigar3atA hai aura isa SaSThama khaNDa : vividha rASTrIya sandarbho meM jaina-paramparA kI parilabdhiyA~ 443 20 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Ser Private Personallllse Only www.jainemorary.org
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ Geo santulana ko punaH kAyama karane ke lie mAnavIya saMskRti meM eka bhUcAla AtA hai / itihAsa meM isa prakAra ke udAharaNoM kI kamI nahIM hai| dUsarI ora jaba manuSya prakRti, sthAvara jIva, saMjJI jIva, asaMjJI jIva, ajIva sabake sAtha "parasparopagraha" bhAvanA se saMskArayukta jIvana jItA hai, taba prakRti phalatI phUlatI hai, manuSya tathA anya sabhI jIva sukhapUrvaka jIte haiM aura sRSTi santulita rUpa se saMcAlita hotI hai| Aja punaH mAnavIya saMskRti kA jhukAva bhogavAda kI tarapha hai| manuSya yadi apanI bhoga vRtti ko thor3A saMyata kara de, to prakRti kA cakra svataH hI apanI sahaja gati meM A jaayegaa| yadi vana raheMge to svecchAcArI zAkAhArI pazu bhI raheMge aura unakI saMkhyA ko sImita karane vAle hiMsaka vanya pazu bhI raheMge aura ye pazu raheMge to paristhitika (Ecological) santulana bhI banA rahegA parantu inako kAyama rakhane ke lie manuSya ko apanI zikAra vRtti para niyantraNa rakhanA hogA, choTe prANiyoM ko bhI bacAnA hogA, vanaspati kI bhI rakSA karanI hogI aura inake nava-prajanana tathA vRddhi ke lie Avazyaka jalAzaya, ArdratA, harItimA, pahAr3oM kI guphAe~ ina sabako akSata rUpa meM jindA rakhanA hogaa| anAja kI rakSA hetu cUhoM ko mArane kI jhaMjhalAhaTa meM hama yaha bhUla jAte haiM ki cUhoM ke na rahane se kIDe bhI to parezAna kareMge aura sAMpoM kA tathA billiyoM kA bhojana Apane chIna liyA, to yaha anya prakAra ke utpAta mcaayeNge| yadi ye bhI mara gaye, to jIvana cakra kI gati meM aura jhaTake Ane lgeNge| eka ora matsya utpAdana tathA vRddhi ke lie jalAzayoM meM matsya bIja DAle jAte haiM, aura dUsarI ora machalI pakar3ane vAle ThekedAroM ne aisI yuktiyA~ nikAla lI haiM ki alpa samaya meM hI sabhI machaliyA~ pakar3a lI jAyeM aura jalAzaya kI prAkRtika svacchatA-prakriyA ko samApta kara diyA jaaye| aba AgAmI Rtu meM varSA ho to punaH machaliyA~ AyeM aura jala kI svacchatA prakriyA punaH Arambha ho / taba taka jala ke anya jantu bhI mareM, pazu-pakSI bhI vivazatApUrvaka isa nirjIva pAnI se jyoM-tyoM jIvana ra gujaareN| manuSya kI bhogavAdI saMskRti ne bar3I-bar3I phekTriyoM ko janma diyA, jo prAkRtika sampadA kA itanI teja gati se dohana karatI haiM ki prAkRtika vidhi se unakA punaH saMsthApana nahIM ho pAtA / yaha bAta kevala khanija sampadA taka hI sImita nahIM hai apitu bhUmi se utpAdita anna tathA bhUmigata jala ke bAre meM bhI utanI hI sahI hai| hamArI nagarIya saMskRti meM rahana-sahana ke tarIkoM meM jisa prakAra kA parivartana AyA hai, usase hamArA jala-upabhoga pahale kI tulanA meM Aja dasa gunA bar3ha gayA hai| dUsarI ora bar3I phekTriyoM meM bhI zuddha peya jala pracura mAtrA meM prayukta hotA hai| sthAna-sthAna para bAMdha baMdha jAne se nadiyA~ sUkhI par3I haiM / aba logoM kI kudRSTi bhUmigata jala para par3I hai| use bhI vidya ta zakti dvArA itanI tejI se bAhara nikAlA jA rahA hai ki prAkRtika ApUraNa zakti usakI kSatipUrti nahIM kara pAtI / vanoM ke / jAne se varSA ne bhI apanA rukha badala liyA hai| kahIM akAla varSA hai, kahIM bAr3heM A rahI haiM aura kahIM sUkhA par3a rahA hai| varSA kI kamI adhikAMza bhAgoM meM anubhava kI jA rahI hai| jala aura bhUmi kA zoSaNa karane ke bAda hamArI bhogavAdI saMskRti antarikSa kI ora bar3hI hai| Aye dina bhUmi se antarikSa meM chor3e jAne vAle raoNkeTa, upagraha tathA khojI yAnoM ke dvArA antarikSa meM dUSita gaiseM bhara gaI haiM aura unakI pratikriyA anya grahoM para honA Arambha ho gaI hai| hamAre yuddhonmAda tathA eka-dUsare kI bhUmi-sampadA har3apa kara anya manuSyoM ko parAdhIna banAne kI dUSita manovRtti ne aneka ANavika, Agneya tathA rAsAyanika astra-zastroM ko janma diyA hai jo svacAlita hone ke sAtha AkA SaSThama khaNDa : vividha rASTrIya sandarbho meM jaina-paramparA ko parilabdhiyA~ 444 O, 350 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Jain Educaton'international FROPricate &Personal use only Pl www.jainelibrar surg
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ zIya mArga meM yAtrA karate samaya paryApta pradUSaNa bikhera dete haiN| bar3e-bar3e kArakhAnoM se nikalane vAlI gaisIya duSita havAoM ne to pRthvI ke nikaTastha AkAza ko hI dUSita kiyA hai parantu ina AgneyAstroM tathA rAsAyanika mArakoM ne pRthvI se bahuta Upara vyApaka kSetra meM pradUSaNa phailAyA hai, jinakA prabhAva sadiyoM taka raha sakatA hai| Aja hamArI mAnasika zAnti naSTa ho gaI hai| sar3akoM para vAhanoM kI karkaza AvAja, kArakhAnoM meM thakA dene vAlI yAMtrika dhvani, udyAnoM, maMdiroM tathA khule sthAnoM para dhvani prasAraka yantroM se nikalane vAle vividha prakAra kI gItamaya, agItamaya, tathA karkaza svara aura ghara para Aiye to reDiyo, TelIvijana athavA TeparikArDara Adi se prasArita hone vAle gaane| ina saba pAgala kara dene vAlI AvAjoM meM baccoM kI tutalAtI vANI, patnI kI manuhAra bharI zikAyata aura bhAI-bahanoM yA bhAbhI nanadoM Adi ke nizchala hAsa-parihAsa kI AvAjeM daba gaI haiN| prArthanA, stavana tathA bhajana to aba Tepa kiye jA cuke haiN| unameM bhAvoM kA tAdAtmya nahIM hai, yAMtrika ekarasatA hai| Aja dhyAna, mauna, zabda apanA artha kho cuke haiN| yaha dhvani pradUSaNa hamAre snAyu saMsthAna para dabAva DAla rahA hai| aneka prakAra kI mAnasika vyAdhiyoM se hama grasta hote jA rahe haiN| Aja hama bauddhika dRSTi se caramotkarSa para paha~ca cuke haiM, bhautika sampadA ke hama dhanI haiM, upabhoga vastue~ hamAre gharoM meM aTI par3I haiM parantu phira bhI hama apane Apako akiMcana pAte haiM / hamArI Atmika zAnti naSTa ho gaI hai / bhaviSyazAstriyoM kA anumAna hai ki yadi isI gati se hama prAkRtika srotoM kA dohana karate rahe tathA vAtAvaraNa meM pradUSaNa phailatA rahA, to yaha pRthvI ikkIsavIM zatAbdI bhI zAyada hI sukhapUrvaka pUrI kara ske| paryAvaraNa ko aura 20 adhika na bigar3ane dene tathA jo kucha aba taka bigar3a cukA hai, usakI kSatipUrti ke lie ti ke lie aba vizva samAja GK socane lagA hai / bhArata sarakAra bhI isa ora saceSTa huI hai tathA kendra sarakAra meM paryAvaraNa saMrakSaNa kA eka pRthaka maMtrAlayI vibhAga banA hai| yaha cetanA to ThIka hai parantu jaba taka paryAvaraNa saMrakSaNa pratyeka vyakti ke jIvana kA sahaja AcaraNa nahIM bana jAtA taba taka isa dizA meM pragati saMbhava nahIM hai / gRhasthoM ke lie nirdhArita jainAcAra saMhitA paryAvaraNa saMrakSaNa meM bahuta bar3A yogadAna kara sakatI hai / jainAcAra saMhitA itanI vyApaka hai, tarkasaMgata tathA vaijJAnika hai ki usakA sarvavyApI pracAra tathA aMgIkAra karanA azAnta mAnavatA ke lie varadAna sAbita ho sakatA hai / Aiye, unameM se kucha para vicAra kreN| jana AcAra saMhitA kA mUlAdhAra 'ahiMsA' hai| sabhI naitika AcaraNa ahiMsA se udbhUta hote haiM aura ahiMsA ke mUlya ke anupUraka haiM / jaina ahiMsA manuSya jagat taka hI sImita nahIM hai, apitu usakA prasAra sabhI carAcara jIvoM taka vyApta hai / pRthvI, jala, agni tathA vAyu bhI jIvoM kI paridhi meM Ate haiM / vanaspati ko to jIvana mAnA hI jAtA hai / gRhastha manuSya ke sandarbha meM ahiMsA ke AcaraNa kA abhiprAya yahI hai ki manuSya apane jIvanayApana kI prakriyA meM jaba anya jIvoM ke sAtha antakriyA karatA hai, to vaha aisI honI cAhie ki akAraNa kiso jIva ko kaSTa na ho| jIvoM kI Avazyaka hiMsA utanI hI kI jAe, jitanI ki jIvana-nirvAha ke lie anivArya ho / prAkRtika jIvoM se jitanA liyA jAe utanA pratidAna ke rUpa meM unheM lauTAyA bhI jAe tathA jIvanacaryA ko aisI banAyA jAe ki yadi apane jIva-nirvAha ke lie hama anya jIvoM para Azrita haiM, to kucha jIva hama para bho nirbhara haiN| hama svayaM bhI jie~ tathA dUsaroM ko bhI jone deM kyoMki savve jIvA vi icchaMti, jIviuMna marijjiu / tamhA pANivahaM ghoraM, niggaMthA vajjayanti NaM / / -dasaveAliya 6/11 SaSThama khaNDa : vividha rASTrIya sandarbho meM jaina-paramparA kI parilabdhiyA~ 445 HOO L sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha dones For Private & Personal use only
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ arthAt saba jIva jIne kI icchA karate haiM, koI maranA nahIM caahtaa| isIliye ghora prANivadha kA nirgrantha parihAra karate haiN| jala saMrakSaNa zuddha peya jala kI kamI sAre vizva meM anubhava kI jA rahI hai| jala ko bacAnA Aja hamAre lie parama Avazyaka ho gayA hai / jaba hameM jala pracuratA ke sAtha milatA hai, taba hama usakA apavyaya karate haiM / aura tabhI gavatti vivazatApUrvaka dhAraNa karate haiM, jaba jala sImita rUpa meM upalabdha hone lagatA hai| hameM yaha abhivRtti banAnI hogI ki jala sImita hai aura yadi hama AvazyakatA se adhika usakA upabhoga kA karate haiM, to kucha anya prANiyoM ko usase vaMcita rakhate haiM / upayoga kie hue duSita jala ke punaH zuddhIkaraNa kA prayAsa bhI sAtha-sAtha calanA cAhiye / nahAne, kapar3e dhone tathA bartana dhone se avaziSTa pAnI kA upayoga vRkSoM ko jIvana dAna dene ke lie honA cAhie / UrjA saMrakSaNa vRkSoM ke naSTa hone tathA vana ujar3ane kA eka mukhya kAraNa lakar3I kA IMdhana ke rUpa meM prayukta honA hai / UrjA cAhe lakar3I se prApta ho, yA koyale se yA gaisa se yA vidya ta se, usakI kamI sadA rahatI hai aura rahane vAlI hai / hamArI bhogavAdI saMskRti dvArA vidya ta UrjA kA apavyaya bahuta hotA hai / UrjA / / ko bacAnA bhI hiMsA ko rokanA hai / UrjA ke kucha prAkRtika sAdhana aise bhI haiM, jinase vAtAvaraNa dUSita nahIM hotA aura paramparAgata UrjA kI bacata bhI hotI hai / sUrya UrjA kA ananta srota hai| bhojana banAne meM tathA anya kAmoM meM sUrya UrjA kA prayoga kiyA jAe to hiMsA bhI kama hotI hai, svAsthya-rakSA bhii| hotI hai aura UrjA kI bacata bhI hotI hai| vanaspati saMrakSaNa vanaspati meM jIvoM kA astitva sabhI svIkAra karate haiN| bhAratIya saMskRti meM vRkSoM kI devatA ke samAna pUjA kI jAtI hai| usake pIche dRSTi yahI hai ki yadi vRkSa hameM jIvana, vAyu, phala, phUla, patte aura chAyA pradAna karake hama para upakAra karate haiM, to hameM pratidAna meM anya upayoga se bace hue pAnI tathA nirarthaka vastuoM kA khAda dekara unakA pratidAna karanA cAhiye tathA unheM naSTa nahIM karanA cAhiye / hama AvazyakatAnusAra vRkSoM se grahaNa kareM, unako bar3hane ke lie pratidAna kareM tathA unheM na svayaM naSTa kareM, na dUsaroM ko naSTa karane deN| vAyu saMrakSaNa vAyu pradUSaNa ke lie sabase adhika jimmedAra kArakhAne haiN| isa pradUSaNa se na kevala hamArA vAyumaMDala dUSita ho rahA hai balki aneka gaganacArI, jalacara tathA sthalIya jIvoM kA prANa-ghAta ho rahA hai / pratyeka kArakhAne ke lie yaha kAnUnI anivAryatA honI cAhie ki vaha dUSita gaiisoM ke lie upacAra yantra kA prAvadhAna kare tAki vAyu pradUSaNa se hone vAlI hiMsA ko rokA jA ske| bhU saMrakSaNa kRSi karma kabhI jainoM kA vyAvasAyika karma mAnA jAtA thaa| Aja adhika utpAdana tathA anAja saMrakSaNa ke pAgalapana ne kITanAzaka davAiyA~ pRthvI kI UpajAU zakti ko eka sAtha Upara lAkara kAlAntara meM samApta kara dene vAle rAsAyanika khAda, pRthvI kI atyadhika gaharI jutAI Adi aise dUSita SaSThama khaNDa : vividha rASTrIya sandarbho meM jaina-paramparA kI parilabdhiyA~ 6 0 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha For Pavate & Personal Use Only
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ upakrama Arambha kie haiM, jinase bhUmi kI upajAU zakti naSTa ho jAne kA khatarA hai| kITanAzaka davAe~ upakArI kIToM ko bhI naSTa kara rahI haiM aura utpAdita khAdya vastue~ manuSyoM ke svAsthya para bhI burA asara DAla rahI haiM / kRSi karma meM jIvAjIva saMgama tathA jIvoM kI anyonyAzritatA ko kAyama rakhanA Avazyaka hai| Aja khanijoM kA dohana atyanta tIvra gati se ho rahA hai, unakA punarsthApana nahIM ho pA rahA / hai / isa gati ko saMtulita karanA Avazyaka hai anyathA manuSya daridra ho jaaegaa| sa jIvoM kA saMrakSaNa sRSTi meM pratyeka jIva sRSTi saMcAlana meM apanI mahatI bhUmikA nibhAtA hai| kITa-pataMge, cUhe, C sA~pa, chipakalI, siMha, vyAghra, zAkAhArI, mAMsAhArI, gagana-cArI, jala-vihArI tathA bhUtalagAmI saba (OM) jIva sRSTi ko saMtulita banAye hue haiM / yaha dalIla bilkula betukI hai ki kucha jIvoM kI utpatti itanI tejI se hotI hai ki yadi ve saba jIvita rahane die jAe~ to manuSya kA jInA muzkila ho jaayegaa| 3) prakRti kA kucha vidhAna hI aisA hai ki unakI utpatti aura hrAsa kI paristhitiyA~ jIva loka meM hI 2 vidyamAna rahatI haiN| asaMjJI jIva jagata meM hone vAlI hiMsA prakRti-pradatta hai, manuSya usase asampakta hai| kA asaMjJI prANi jagata kI koI saMskRti nahIM hotI, unakA koI samAja nahIM hotA aura isI kAraNa unakI koI naitikatA nahIM hotii| manuSya kA samAja hotA hai, usakI saMskRti hotI hai aura usameM manuSyoM ke alAvA anya Azrita jIva bhI hote haiM ataH usakI naitikatA hotI hai| mAnavIya naitikatA kA AdhAra hai anAvazyaka hiMsA kA tyAga / hamAre saMvidhAna kI dhArA 51 kA saMzodhana karake mUla adhikAroM ke sAtha mUla kartavyoM ko jor3A gayA hai, jinheM dhArA 51 e kA bhAga mAnA gayA hai| mUla kartavyoM meM do kartavya vicAraNIya haiM 1. sabhI jIvadhAriyoM ke prati dayAbhAva rakhanA, tathA 2. naisargika paryAvaraNa meM samarasatA kAyama rkhnaa| uparyukta pariprekSya meM yadi dekhA jAe to jainoM kI AcAra saMhitA aba pratyeka nAgarika kA kartavya hai| jaina nyAya saMhitA meM to hiMsA se karmabandhana hotA hai, jisakA dukhada upabhoga anivAryataH / karanA par3atA hai parantu bhAratIya saMvidhAna kI nyAyika vyavasthA meM ina kartavyoM kA ullaghana karane para vyakti ke lie daNDa kI vyasthA hai| puraskAra tathA daNDa bhI samAja vyavasthA ko kAyama rakhane meM sahAyaka hote haiM parantu unakA 15 prabhAva alpakAlika hotA hai / Aja hameM svayaM isa bAta kA ahasAsa honA cAhie ki mAnavIya sRSTi kA ko bacAne ke lie sabhI jIvoM ko jIne dene kA usI prakAra adhikAra denA hogA, jisa prakAra hama svayaM apane lie isa adhikAra ko cAhate haiN| hamAre andara kisI ko prANa dene kI zakti nahIM hai to prANa haraNa karane kA adhikAra hama kaise le sakate haiM ? Avazyaka sUtra ke isa jIvana mUlya "mittI me savva bhUesu, veraM majjha Na keNai" (arthAt merI sabhI jIvoM ke sAtha maitrI hai, merA kisI ke sAtha vaira nahIM hai) ko hamArI saMskRti kA mUla mantra banAnA hogA / tabhI sRSTi kA santulana kAyama rakhane meM manuSya kI sahI bhUmikA mAnI jaaegii| 447 37 SaSThama khaNDa : vividha rASTrIya sandarbho meM jaina-paramparA kI parilabdhiyA~ 40 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Jalleducation Internation Por Private & Personal Use Only www.janorary.org