Book Title: Parasnath Kila ke Jain Avashesh Author(s): Krishnadatta Bajpai Publisher: Z_Mahavir_Jain_Vidyalay_Suvarna_Mahotsav_Granth_Part_1_012002.pdf and Mahavir_Jain_Vidyalay_Suvarna_ Catalog link: https://jainqq.org/explore/211347/1 JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLYPage #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pArasanAtha kilAke jaina avazeSa kRSNadatta vAjapeyI uttara pradezake bijanaura jilAmeM nagInA relave sTezanase lagabhaga 9 mIla uttara-pUrvakI ora bar3hApura nAmaka * kasabA hai| vahAMse karIba 3 mIla pUrva eka prAcIna kilAke bhagnAvazeSa dikhAI par3ate haiN| ise 'pArasanAtha kilA' kahate haiN| isa nAmase anumAna hotA hai ki kisI samaya vahA~ jaina tIrthakara bhagavAn pArzvanAthakA maMdira thaa| kucha varSa pUrva ina tIrthakarakI eka vizAlakAya bhana pratimA bar3hApura gAMvase prApta huI hai, jisase ukta anumAnakI puSTi hotI hai| isa kileke saMbaMdhameM aneka janazrutiyA~ haiN| eka janazruti yaha hai ki pArasa nAmake rAjAne vahA~ apanA kilA banavAyA thaa| zrAvastIke zAsaka suhaladevake pUrvajoM ke sAtha bhI isa kilekA saMbaMdha jor3A jAtA hai| jo prAcIna avazeSa yahAM mile haiM unase itanA kahA jA sakatA hai ki I0 dasavIM zatAbdIke lagabhaga kisI zAsakane vahAM apanA kilA banavAyA aura kaI jaina maMdiroMkA bhI nirmANa kraayaa| yaha batAnA kaThina hai ki isa kile tathA maMdiroMko kisane naSTa kiyaa| sambhava hai ki ruheloMke samayameM yA unake pahale yaha barabAdI huI ho| kAlAntarameM isa sthAnako upekSita chor3a diyA gayA aura dhIredhIre vaha bIhar3a bana gyaa| kucha varSa pahale mujhe isa sthAnako dekhanekA avasara prApta huaa| uttara pradeza sarakArane jaMgalake eka bhAgako sApha karavAkara use khetIke yogya banA diyA hai| vahAM 'kAzIvAlA' nAmase eka bastI bhI AbAda ho gaI hai| isake utsAhI nivAsiyoMne jamInako hamavAra kara use khetIke yogya kara liyA hai| itanA hI nahIM, unhoMne vahAM para bikharI huI purAnI mUrtiyoMkI bhI rakSA kI hai| saradAra ratanasiMha nAma ke sajanane kilAse eka atyanta kalApUrNa pASANa-pratimA prApta kI hai| yaha balue sapheda pattharakI banI hai aura u~cAI meM do phuTa ATha iMca tathA caur3AI meM do phuTa hai| mUrti jaina tIrthaMkara mahAvIrakI hai| bhagavAna mahAvIra kamalAMkita caukI para dhyAnamudrAmeM AsIna haiN| unake eka ora neminAthajIkI tathA dUsarI ora candraprabhujIkI khar3I mUrtiyA~ haiN| tInoM pratimAoMke prabhAmaMDala utphulla kamaloMse yukta haiN| pradhAna mUrti ke sirake donoM ora kalpavRkSake patte pradarzita haiN| mUrtike ghugharAle bAla tathA Uparake Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 : zrI mahAvIra jaina vidyAlaya suvarNamahotsava grantha tIna chatra bhI darzanIya haiN| chatroMke agala-bagala susajjita hAthI dikhAye gaye haiM, jinakI pIThake pIche kalApUrNa stambha haiN| hAthiyoM ke nIce hAthoMmeM mAlA liye hue do vidyAdhara aMkita haiN| pradhAna tathA choTI tIrthakara pratimAoMke pArzvameM caurI-vAhaka dikhAye gaye haiN| mUrtikI caukI bhI kAphI alaMkRta hai| usake bIca meM cakra hai, jisake donoM ora eka-eka siMha dikhAyA gayA haiN| cakrake Upara kIrtimukhakA citraNa hai| caukIke eka kinAre para dhana ke devatA kubera dikhAye gaye haiM aura dUsarI aura godameM baccA liye devI aMbikA haiN| caukIke nicale pahalU para eka paMktimeM brAhmI lekha hai jo isa prakAra hai-zrI viraddhamana smidevH| sma 1067 rANalasutta bharatha pratimA prtthpi| (arthAt saMvat 1067meM rANalake putra bharatha (bharata) dvArA zrI varddhamAna svAmIkI mUrti pratiSThApita kI gii| lekhakI bhASA zuddha saMskRta nahIM hai| pahalA aMza 'zrI varddhamAnasvAmidevaH'kA bigar3A huA rUpa hai| 'sma' zabda vikrama saMvat ke liye prayukta huA hai| aisA mAnane para mUrtikI pratiSThAkI tithi 1010I0 AtI hai| pArasanAtha kilese isa abhilikhita mUrti tathA samakAlIna anya mUrtiyoMke prApta honese patA calatA hai ki 10vIM-11vIM zatImeM pArasanAtha kilA jaina dharmakA eka acchA kendra ho gayA thaa| jAna par3atA hai ki vahAM eka bar3A jaina vihAra bhI thaa| isa sthAnakI khudAIse prAcIna imAratoMke I avazeSa prakAzameM Aye haiN| kilAkA sarvekSaNa aura utkhanana karane para adhika mahatvapUrNa vastue~ prApta ho skeNgii| pArasanAtha kilAkI jo AMzika saphAI huI hai usameM aneka bela-bUTedAra iMTeM, pattharake kalApUrNa khaMbhe, siradala, dehalI tathA tIrthakara mUrtiyA~ prApta huI haiN| aneka zilApaTToM para bela-bUTekA kAma bahuta sundara hai| eka patthara para saMgItameM saMlagna strI-puruSoMkI mUrtiyA ukerI huI haiN| ina avazeSoMmeMse mukhyakA paricaya nIce diyA jAtA hai saM0 1-darvAjekA siradala-isa siradalake bIcameM kamala-puSpoMke Upara do siMha baiThe hue dikhAye gaye haiN| siMhAsanake Upara bhagavAn tIrthakara dhyAnamudrAmeM avasthita haiN| unake agala-nagala eka-eka tIrthakara mUrti khaDgAsanameM dikhAI gaI hai| madhya bhAgake donoM ora bhI isI prakArakA citraNa hai| siradalake donoM konoM para eka-eka tIrthakara pratimA khaDgAsanameM do khambhoMke bIca meM banI hai| sabhI tIrthaMkaroMke Upara chatra haiN| saM0 2-dehalIkA bhAga-yaha avazeSa usa sthAnase prApta haA jahAMse bhagavAna mahAvIrajIkI baDI pratimA milI hai| isake bIca meM kalpavRkSakA alaMkaraNa hai, jisake pratyeka ora do-do devatA hAthameM maMgala ghaTa lie hue khar3e haiN| unake khar3e honekA tribhaMgI bhAva bahuta AkarSaka hai| isa pattharameM kinArekI ora zerakI mUrti hai| aisI hI mUrti pattharake dAyeM kone para bhI thI, jo TUTa gaI hai| saM0 3-saMgItakA dRzya-eka anya dehalI para, jo kileke bIcase milI thI, saMgItakA dRzya bar3I sundaratAse pradarzita kiyA gayA hai| isameM eka ora kaI AkRtiyA~ tathA alaMkaraNa bane haiM tathA dUsarI aura bhAvapUrNa mudrAmeM eka yuvatI nRtya kara rahI hai| usake agala-bagala mRdaMga aura maMjIra bajAne vAle puruSa ukere hue haiN| ina tInoMkI veSabhUSA bar3e kalApUrNa DhaMgase dikhAI gaI hai| saM04-dvAra-stambha-pArasanAtha kilese aneka sundara dvAra-stambha bhI mile haiN| eka stambhake nIce makarake Upara khaDI huI gaMgA dikhAI gaI haiN| unake agala-bagala do paricArikAe~ tribhaMgI bhAvameM pradarzita haiN| ye mUrtiyAM graiveyaka, stanahAra, kiMkiNi sahita mekhalA nathA anya alaMkaraNa dhAraNa kiye hue haiN| khaMbheke Upara patrAvalIkA aMkana dikhAyA gayA hai| Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pArasanAtha kilA ke jaina avazeSa : 83 se05-yamunA sahita dvAra-stambha-isa stambha para nIceke bhAgameM apane vAhana kacchapa para ArUr3ha yamunA dikhAI gaI haiN| inake sAtha bhI usI prakAra paricArikAyeM pradarzita haiM jaisI ki pahale dvArastambha pr| isase patA calatA haiM ki ye donoM khambhe eka hI dvAra para lage hue the| dvAra-khaMbhoMke Upara gaMgA-yamunAkA citraNa guptakAlake prArambhase milane lagatA hai| guptakAlake mahAkavi kAlidAsane darvAje para lagI huI devI rupA gaMgA-yamunAkI mUrtiyoMkA ullekha isa prakAra kiyA hai : "mUrte ca gaMgA yamune tadAnIM sacAmare devmsevissaataam|" (kumArasaMbhava 7,42) (arthAt usa samaya mUrta rUpameM gaMgA aura yamunA hAthoMmeM ca~vara liye hue devakI sevAmeM upasthita thiiN)| se0 6-dvArapAla sahita dvAra-stambha-isa khambhe meM nIce eka moTA daMDa liye dvArapAla khaDA hai| usakI laMbI dADhI tathA bAloMkA jUr3A darzanIya hai| isakA DhaMga usI prakArakA hai jaisA ki madhyakAlIna caMdela kalAmeM milatA hai| isa khaMbheke UparI bhAgameM phUloMkA alaMkaraNa dikhAyA gayA hai| saM07-dvAra-stambhakA nicalA bhAga-isa khaMbhekA kevala nIcekA hissA bacA hai, jisa para pUrvokta DhaMgakA eka dvArapAla khar3A hai| isakI bhI vezabhUSA pahale ke dvArapAla-jaisI hai| - saM08-bhagavAn pArzvanAthakI mUrti--yaha mUrti bar3hApura gAMva se AI thii| yaha tArasanAtha kilAse hI vahA~ kisI samaya gaI hogii| durbhAgyase isakA muMha, hAtha tathA pairoMkA bhAga tor3a DAlA gayA hai| yaha mUrti kAphI vizAla hai| bhagavAn dhyAnamudrAmeM siMhAsanake Upara baiThe hue haiN| Asana para sarpakI aiMDadAra kuNDaliyAM dikhAI gaI haiM aura sirake Upara phaNakA ghaTATopa hai| agala-bagala nAga aura nAginakI mUrtiyAM utkIrNa haiN| unake Upara dhyAnamudrAmeM tIrthakara-yugmakI pratimAeM hai| caraNa-caukI ke Upara do alaMkRta siMha dikhAye gae haiN| yaha mUrti bhagavAn mahAvIrakI pUrvokta pratimAkI taraha bar3I kalApUrNa hai| saMbhavataH madhyakAlameM pArasanAtha kilAkI bhUmi para nirmita mukhya maMdirakI yaha mUrti thii| pArasanAtha kile ke kitane hI prAcIna avazeSa idhara-udhara pahuMca gae haiN| mujhe nagInAke jaina maMdirameM kaI prAcIna mUrtiyAM dekhaneke milIM, jinakI zilpa-racanA pArasanAthakI hI kalAke anurUpa hai| ina mUrtiyoMmeM dhyAnamudrAmeM baiThe hue tIrthakarakI eka mUrti vizeSa ullekhanIya hai| stambhakA eka bhAga bhI yahAM surakSita hai jisa para khaDgAsanameM bhagavAna tIrthakara dikhAye gaye haiN| ina sabhI prAcIna avazeSoMko surakSita rakhanA Avazyaka hai| madhyakAlameM uttara bhAratameM jaina dharmakA jo vikAsa huA use jAnane meM ye kalAkRtiyA~ tathA abhilekha sahAyaka siddha hue haiM /