Book Title: Paninikal evam Sanskrut me Dwivachan
Author(s): Udayvir Shastri
Publisher: Z_Nahta_Bandhu_Abhinandan_Granth_012007.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/211341/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinikAla evaM saMskRtameM dvivacana zrI udayavIra zAstrI, gAjiyAbAda pichale dinoM janavarI-pharavarI 71 meM phinalaiNDa dezake nivAsI DaoN0 pArapolA dillI Aye hae the / unake viSayameM sunA gayA, ki unhoMne moinjodar3o aura har3appA lipi va bhASAko samajhane ke lie paryApta prayatna kiyA hai| DaoN0 mahodayakA yaha dAvA mAlUma huA, ki ukta lipi va bhASAko samajhane meM unhoMne saphalatA prApta kara lI hai| isI dhAraNAko spaSTa kara leneke lie kendrIya purAtattva anusaMdhAna vibhAgake bhavana meM unake do pravacana hue, eka dinAMka 1-2-71 ko, tathA dUsarA 4-2-71 ko| gAjiyAbAda nivAsI zrI kailAzacandra varmAke sahayogase pahale pravacanameM sammilita honekA mujhe suavasara prApta ho skaa| DaoN0 pArapolAkA kahanA hai ki, moinjodar3o aura har3appAkI lipi va bhASAkA kisI Arya lipi va bhASAse koI sambandha na hokara dravir3a lipi ba bhASAse sambandha hai / AryoMkI kisI lipi va bhASAkA prasAra bhAratameM AryoMke kahIM bAharase yahA~ Anepara huaa| unake vicArase Aryoke bhAratameM AnekA kAla IsApUrva teraha sau varSase satraha sau varSake antarAlameM hai| usase pUrva yahA~ dravir3oMkA nivAsa thA, Aryone Akara unheM khader3A, aura isa bhUbhAgapara apanA adhikAra jamA liyaa| ukta lipi va bhASAkA dravir3a lipi va bhASAse sambandha hai, apane isa sAdhyako siddha karaneke lie DaoN0 pArapolAne pramANa prastuta kiyaa| prAcIna dravir3a lipike utkIrNa lekhoMmeM dvivacanakA prayoga dekhA jAtA hai, moinjodar3o va har3appAkI bhASAmeM bhI dvivacanakA prayoga hai, saMsArakI anya AryakulakI bhASAoMmeM dvivacanakA prayoga nahIM dekhA jaataa| kevala bhAratIya AryoMkI saMskRta bhASAmeM dvivacanakA prayoga hai, IsApUrva satrahasau varSake anantara kAlameM jaba Arya bAharase bhAratameM Aye, taba unhoMne yahA~kI pracalita bhASA dravir3ase apanI bhASAmeM dvivacana upAharaNa (BORROW) kiyaa| bhASAmeM mUlarUpase dvivacanakI mAnyatAmoinjodar3o AdikI bhASAkA dravir3a bhASAse sambandha samajhane meM paryApta prabala pramANa hai| vicAra karanA cAhie, isa dhAraNAmeM sacAIkI sambhAvanA kahA~ taka hai| DaoN0 pArapolAke bhASaNo anantara kahA gayA, ki isa viSayameM kisIko anya vaktavya ho, to kaha sakate haiN| purAtattva anusandhAna vibhAgake nidezaka DaoN0 bI0 bI0 lAla mahodaya ne prathama isa aMzapara prakAza . DAlA, ki dravir3a bhASAke prAcIna utkIrNa lekhoMmeM dvivacanake prayogako isa dizAmeM pramANarUpase prastuta karanA atyanta zithila hai, kAraNa yaha hai, ki dravir3a bhASAke abhI taka upalabdha lagabhaga byAlIsa abhilekhoMmese kevala ekameM spaSTa aura dUsare ekameM aspaSTa dvivacanakA prayoga upalabdha hai, itanA atyalpa prayoga dravir3a bhASAmeM maulika rUpase dvivacanake prayogako mAnyatAke lie upayukta gavAhI nahIM hai| yaha adhika sambhava hai, dravir3a bhASAke kisI abhilekha meM anyatra se yaha udhAra liyA gayA ho| isa viSayameM apane vicAra abhivyakta karane ke lie mujhe bhI avasara pradAna kiyA gyaa| unhIM bhAvoMko yahA~ lipibaddha karanekA prayAsa hai| 1. isakA uccAraNa 'mohanajodar3o' azaddha hai| 'dar3o' yA 'dADo' do Dherako kahate haiN| idhara bhASAmeM bhI Dherako 'dar3A' kahate haiN| 'jo' chaThI vibhaktikA cihna hai| 'moina' kA artha hai-mare hue| pUre padakA artha hai-'mare huoMkA ddher'| 14 itihAsa aura purAtattva : 137 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASA meM dvivacana prayogakA itihAsa jAnaneke lie hameM saMskRta bhASAke vyAkaraNapara dRSTipAta karanA hogA / upalabdha saMskRta vyAkaraNoMmeM AcArya pANinikA vyAkaraNa adhika pUrNa evaM mUva hai| isa vivecanake prasaMgase hamArA yaha samajhanekA mukhya lakSya hogA, ki pANinikA kAla kyA ho sakatA hai / isI AdhArapara yaha samajhane meM suvidhA ho sakegI, ki saMskRta bhASAmeM dvivacanakA prayoga udhAra liyA gayA hai, athavA vaha isI bhASAkA maulika rUpa hai / isa vivecanase pUrva eka aura bAta samajha lenA upayukta hogaa| kahA jAtA hai, AryakulakI bhASAoM meM sivAya saMskRtake anyatra kahIM dvivacanakA prayoga nahIM hai / kalpanA kI jAtI hai, saMskRta aura usake samakakSakI yuropIya bhASAoM kI jananI koI eka anya bhASA prAcIna kAlameM rahI hogI, jisameM dvivacanake prayogakA abhAva thaa| usI ke anukUla usase vikRta va parivartita honevAlI yUropIya bhASAoM meM dvivacanakA abhAva rahA / usI prAcIna ajJAta bhASAse vikRta va parivartita honevAlI saMskRta meM yaha kahIM se udhAra liyA gayA hai / isa kathana kI yathArthatAko samajhane ke lie hama bhAratakI vartamAna bhASAoMkI ora vidvAn pAThakoM kA dhyAna AkarSita karanA cAhate haiM / isa viSaya meM saMbhavataH kinhIM bhI vicAraka vidvAnoMkA matabheda na hogA, ki dakSiNa bhAratakI bhASAoMko isa vivecya kI sImA meM na lAkara uttara bhAratakI jitanI prAntIya bhASA haiM, una sabakA mUla saMskRta hai| ina bhASAoM meM marAThI, koMkaNI, gujarAtI, kAThiyAvAr3I, rAjasthAnI, paMjAbI, kazmIrI, kanaurI, siramaurI, gar3havAlI, kumAyU~bI, hindI (hindI ke avAntara bheva zUrasenI, mAgadhI, avadhI Adi), utkala, baMgalA, asamiyA AdikA samAveza hai| ye saba bhASA saMskRta bhASAse vibhinna dhArAoM meM parivartita va vikRta hotI huI apane vartamAna rUpameM pahu~cI haiN| inakA mUla saMskRta honepara bhI inameM se kisI bhASA meM dvivacanakA prayoga nahIM hai / kyA isa AdhArapara yaha kalpanA kI jA sakatI hai, ki ina bhASAoMkA mUla koI anya aisI prAcIna bhASA rahI hogI, jisameM dvivacanake prayogakA abhAva thA ? vastutaH aisI kalpanA nirAdhAra hI hogI / isIke anusAra kyA yaha sujhAva diyA jA sakatA hai ki bhAratIya bhASAoM ke samAna AryakulakI anya yuropIya Adi bhASAoMkA mUla saMskRta hai / apanI vibhinna paristhitiyoM evaM parivartanakAlakI AvazyatAoMko dekhate hue ina bhASAoMmeM dvivacanake prayogako tyAga diyA gyaa| astu, jo ho, isa samaya yUropIya bhASAoMkI jananIkA vivecana isa lekhakA lakSya nahIM hai| hameM dekhanA cAhie, bhAratameM saMskRta bhASAke prayogakA vaha kauna sA kAla saMbhava hai, jaba yaha kahA jA sake, ki usameM dvivacanakA prayoga dravir3a bhASAse udhAra liyA gayA, athavA usakA apanA maulika rUpa hai / saMskRta bhAratIya AryoMkI bhASA rahI hai / vyAkaraNa sadA sarvasAdhAraNa janatA meM vyavahRta honevAlI bhASAkA huA karatA hai| ati prAcInakAlane saMskRtake aneka vyAkaraNoMkA patA lagatA hai, parantu isa samaya saMskRtakA sarvopari mUrddhanya vyAkaraNa pANini AcAryakA banAyA huA hai| vyAkaraNa meM nirdiSTa zabda prayogoM kI racanA ke AdhArapara yaha nizcita rUpase kahA jA sakatA hai, ki pANinine yaha vyAkaraNa usa samaya banAyA, jaba uttara athavA pazcimottara bhArata kI sarvasAdhAraNa janatA apaThita janatA bhI saMskRta bhASAkA prayoga karatI thI / pANinine apanI racanA aSTAdhyAyI meM zatazaH aise prayogoM ke sAdhutvakA ullekha kiyA hai, jo nitAMta grAmya evaM prAyaH apaThita janatAke vyavahAropayogI haiM / katipaya prayoga isa prakAra haiM -- (1) zAka Adi becanevAle kUMjar3e bikrIkI suvidhAke lie pAlaka, mUlI, methI, dhaniyA~, podInA Adi kI gaDDI bAMdhakara mUlyake anusAra Ajakala AvAja lagAte haiM, paisA-paisA, do-do paisA Adi / pANini kAlameM aisA vyavahAra saMskRta bhASAmeM hotA thaa| usake lie - 'mUlakapaNaH, zAkapaNaH, dhAnyakapaNaH ' Adi 138 agaracanda nAhaTA abhinandana grantha Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayogoMke sAdhutvakA nirdeza pANinine eka sUtra 'nityaM paNaH parimANe' (3-3-66)meM kiyA hai| ina padoMkA prayoga bAjArameM zAka-bhAjI becanevAle kiyA karate the / (2) isI prakAra rasoI banAnevAle pAcaka, khetI karanevAle kisAnake dainika prayogameM AnevAle padoMke sAdhatva kA nirdeza anekatra yathAprasaMga aSTAdhyAyI (4.2.16.20 tathA 4.4.22-26)meM pANinine kiyA hai / una nirdezoMke anusAra dahI yA maThese banA khAdya 'dAdhikam, audarivatkam' kahA jAtA thA, namakIna zAkarasako 'lavaNaH sUpaH' kahate the| (3) kisAnoMke dhAnyopayogI vibhinna kSetroMke vAcaka--preyaGgavInam, baheyam, yavyam, tailInam, tilyama, Adi padoMke sAdhutvakA nirdeza pANinine aSTAdhyAyI (5.2.1-4)meM kiyA hai| grAmINa kisAna jina khetoMmeM vibhinna anAja bote the, una khetoMke lie ina padoMkA prayoga karate the| (4) isI prakAra kapar3e raMganevAle ra~garejoMke vyavahArameM AnevAle 'mAJjiSTham, kASAyam, lAkSikam, rocanikam' Adi padoMke sAdhutvake lie pANinine 'tena raktaM rAgAt, lakSArocanADhak' (aSTA0 4.2.1-2) Adi sUtra kahe haiN| (5) isa viSayameM do sthaloMkA aura ullekha kiyA jAtA hai, jo vizeSa dhyAna dene yogya hai| vyAsa nadIse uttara aura dakSiNa kI ora bane kuoMke nAma, banAnevAloMke nAmase vyavahRta hote the| dattakA banavAyA huA kuAM 'dAttaH' kahA jAtA thaa| aura guptakA banavAyA huA 'gauptaH' (aSTA0 4.2.74, udak ca vipaashH)| nadIke donoM orake pradezoMmeM vyavahRta honevAle ina padoMkA svarUpa samAna thA, parantu donoM orake uccAraNameM thor3A antara thaa| uttarakI orake loga padake antima akSarapara jora dete the arthAt ve ina padoMkA antodAtta uccAraNa karate the tathA nadIke dakSiNakI orake nivAsI ina padoMke pahale akSarapara jora dete the, arthAt ve ina padoMkA AdhudAtta uccAraNa karate the| usa pradezameM nivAsa karanevAlI sAdhAraNa janatA dvArA ina padoMke uccAraNakI vizeSatApara AcArya pANinine dhyAna dekara antodAtta uccAraNake lie 'ana' pratyaya aura AdhudAtta uccAraNake lie 'aN' pratyayakA vidhAna kiyA, jisase padoMkA svarUpa samAna rahe, aura uccAraNakA antara spaSTa kiyA jA sake / kAzikAkArane sUtra (4.2.74)kI vyAkhyA karate hue pANinike viSayameM likhA hai-'mahatI sUkSmekSikA vartate sUtrakArasya' apane kAlakI lokabhASAke viSayameM AcArya pANinikA itanI gaharAI va sUkSmatAse vicAra karanA Azcaryajanaka hai, jo padoMke uccAraNa bhedako bhI abhivyakta karanekA dhyAna rakhakara usake lie niyamita vyavasthA kara dii| (6) anya eka prasaMgameM pANinine kahA-jAtike eka honese jAtivAcaka padakA ekavacanameM prayoga prApta hotA hai, parantu lokabhASAmeM ekavacana aura bahuvacana donoM rUpoMmeM dekhA jAtA hai, usIke anusAra AcAryane una padoMke sAdhutvakA nirdeza kiyA-'jAtyAkhyAyAmekasmin bahuvacanamanyatarasyAm' (aSTA0 1.2.58) jaise---'yavaH sampannaH, yavAH sampannAH / brIhiH sampannaH, brIhayaH sampannAH', Aja bhI kisAna yahI prayoga karatA hai-jo paka gayA, jo paka gaye, kATa ddaalo| dhAna paka gayA, dhAna paka gaye, ityAdi / Ajake aura pANinikAlake vyavahArameM koI antara nahIM, kevala bhASAmeM antara hai| AjakA kisAna hindI bolatA hai, usa samayakA saMskRta bolatA thaa| usI vyavahArake anurUpa pANinine niyamoM kA nirdeza kiyaa| pANini vyAkaraNakI ukta antaHsAkSiyoMke AdhArapara yaha spaSTa hotA hai ki pANinike kAlameM itihAsa aura purAtattva : 139 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta loka vyavahArameM AnevAlI janasAdhAraNakI bhASA thii| pANinike yathArtha kAlakA paricaya prApta karaneke lie isa sthitipara dhyAna denA hogaa| __ Aja pANinikA kAla IsApUrva pA~cavIM-chaThI zatAbdI mAnA jAtA hai, isa vicArako prastuta karanevAle vidvAnoMkA kahanA yaha hai, ki pANinikA kAla IsApUrva pA~cavIM-chaThI zatIke aura idhara nahIM khIMcA jA sakatA, lihAjA vahI samaya mAna liyA gyaa| bhagavAn buddhakA bhI tathAkathita kAla yahI mAnA jAtA hai| para yaha sarvasammata nirvivAda satya hai, ki bhagavAn buddhake tathAkathita kAlameM uttara athavA pazcimottara bhAratake nivAsI sarvasAdhAraNakI bhASA saMskRta nahIM thii| usa samaya janasAdhAraNake vyavahArakI bhASA pAlI athavA prAkRta thii| usa samayakA bauddha sAhitya isI bhApAmeM upalabdha hotA hai| bhagavAn buddhane apane vicAroMke sAdhAraNa janatAmeM pracAra-prasArake lie usI bhASAkA avalambana kiyA, jo janatAke vyavahArako bhASA thii| isalie pANini kA vaha kAla honA kisI prakAra saMbhava nahIM hai|| isa tathyako sabhI vidvAn svIkAra karate haiM, ki usa kAlakI pAlI va prAkRta bhASA usase prAktanakAla kI janabhASA saMskRtakA hI vikRta rUpa hai| saMskRta bhASAse prAkRtakA vaha rUpa vikRta hone meM kitanA samaya lagA hogA, isakA nizcayapUrvaka kaha sakanA to kaThina hai, para moTA andAjA eka AdhArapara lagAyA jA sakatA hai / khajurAhoMmeM utkIrNa lipi va usakI bhASA vartamAna nAgarI lipi va hindI bhASAse bahata samAnatA rakhatI hai, usa bhASAko vartamAna rUpameM Ane ke lie lagabhaga eka sahasra varSa laga gaye haiN| saMskRta aura buddhakAlakI prAkRta bhASAmeM usase bhI kahIM adhika antara hai| saMskRtako vikRta va parivartana hokara usa rUpameM Aneke lie kamase kama hajAra-bAraha sau varSakA samaya avazya mAnA jAnA caahie| isake anusAra tathAkathita buddhakAlase lagabhaga bAraha sau varSa pahale pANinikA kAla mAnA jAnA caahie| taba satrahasau-aThArahasau varSa IsApUrvake lagabhaga pANinikA kAla AtA hai| DaoN0 pArapolAkA kahanA hai, ki Arya bhAratameM IsApUrva teraha sause satraha sau varSa ke bIca aaye| yadi adhikase adhika pahalekA samaya bhI bhAratameM AryoMke AnekA mAna leM, to pANini dvArA vyAkaraNa-racanAkA tathA AryoMke bhAratameM AnekA eka hI samaya rahatA hai ? taba kyA yaha kahA jAyegA, ki bhAratameM AryoMke Aneke sAtha hI sAtha pANini apane vyAkaraNako lekara yahA~ AyA ? kyoMki jisa bhASAkA vaha vyAkaraNa hai, vaha bhASA una AryoMkI mAnI jAtI hai, aura hai bhI, jinake viSayameM yaha kahA jAtA hai, ki ye bhAratameM kahI bAharase Aye / vyAkaraNake viSayameM yaha kathana sarvathA asaMgata va nirAdhAra hai, ki bhAratameM AryoMke Agamanake sAtha yaha aayaa| aSTAdhyAyI va gaNapAThameM uttara bhArata va pazcimottara bhAratake aneka nada, nadI, nagara, upavana va viziSTa vyaktiyoMke nAmoMkA ullekha huA hai, jisase yaha spaSTa hotA hai, pANinine isa vyAkaraNakI racanA yahIM rahate kii| isake sAtha yaha bhI vicAraNIya hai ki AryoMne IsApUrva satrahavIM zatAbdImeM yahA~ Ate hI uttara bhAratakI samasta sAdhAraNa janatA ko saMskRta kaise sikhA dI? uparyukta vivaraNase spaSTa hai pANini vyAkaraNakI racanAke samaya uttara va pazcimottara bhAratako sarvasAdhAraNa janatA kisAna, khetihara, majadUra, zAka sabjI becanevAle pU~jar3e tathA kapar3e raMganevAle raMgareja. va rasoiye Adi taka kI dainika vyavahArakI bhASA saMskRta thii| satrahavIM-aThArahavIM IsApUrvakI zatAbdI meM bhArata Ate hI AryoMne sabako saMskRta sikhA dI. kyA unake pAsa koI jAdUkI char3I thI, jo hilAte hI samasta uttara bhArata saMskRta bolane lagA ? vAstavikatA yaha hai, ki Arya bhAratameM bAharase kahIM nahIM Aye, sadAse yahIM rahate haiN| dvApara yugake antakAla taka arthAt abase lagabhaga pA~ca sahasra varSa pUrva taka yahA~kI saba janatA saMskRta bhASAkA prayoga karatI thii| bhArata yuddhake anantara viziSTa vyaktiyoM ke na rahane aura yuddhottarakI ApadAoMne janatAko avi 140 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dyAndhakArameM lA paTakA / lagabhaga Der3ha-do sau varSa bItate-bItate pANinikA pradurbhAva huA, zabdazAstrameM niSNAta hokara usane dekhA, ki sarvasAdhAraNa bhASAmeM tejIse parivartana honekI AzaMkA hai| vidvatsamAjakA saMparka na rahanese prayogameM vikAra Aneko hai| usa kAlameM pANinine vyAkaraNakI racanA kara saMskRta bhASAko susaMbaddha, vyavasthita va surakSita banA diyA / usa samaya tejIse bhASAmeM parivartana ho rahA thA, isameM yaha bhI pramANa hai, ki pANinike tatkAla anantara anya aneka parivartana va vikAroMkI vyavasthAke lie AcArya kAtyAyanako apane vArtikasandarbhakI racanA karanI pdd'ii| taba kahIM Aja taka saMskRta bhASA usI rUpameM surakSita hai / vikRta va parivartita hotI huI vaha bhASA apane nirantara pravAhameM bahatI Aja vartamAna prAntIya bhASAoMke rUpameM A pahu~cI hai| apane saMghaTanameM saMskRta kabhI dravir3a bhASAse prabhAvita nahIM hii| isakI racanA apane rUpameM maulika va svataMtra hai / kAlAntarameM anya bhASAoM ke zabdoMko isane AtmasAt kiyA ho, yaha sAdhAraNa bAta hai, isa viSayameM kucha nahIM kahanA / saMskRtameM dvivacanakA prayoga apanI maulika racanAke anukUla hai| kahIMse upAhata va anukRta nhiiN| isake prayogakA mUla AdhAra kyA hai isakA vivecana isa samaya lakSya nahIM, para niHsandeha usakA AdhAra vicArapUrNa, vijJAnamUlaka va dArzanika bhittipara avalambita hai / isa lekha dvArA kevala isa tathya para prakAza DAlanekA yatna kiyA hai, ki abase pAMca sahasra varSa pUrva bhArata meM janatA dvArA saMskRtameM dvivacanakA prayoga apanA maulika hai| moinjodar3oke lekha abhI ajJAta va apaThita haiM, unake viSayameM pUrNa jAnakArIkI bAta kahanA dussAhasa va satyajJAnakI viDambanAkA hI dyotaka hai / prayatnakA mArga sabake lie khulA hai / itihAsa aura purAtattva : 141