Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22. saMpAdakaratna paDita zrI nAthurAma premI bAlyakALa ane prAraMbhika jIvana : sAhityarasevA ane saujanyanI mUrti samA paMDina nAthurAmajIno janma I. sa. 1881mAM madhya pradezanA sAgara jillAnA devarI gAme eka taddana sAmAnya parivAramAM thayo hato. teo je parivAramAM janmyA hatA te parivAra-vANiyA (poravADa) tarIke oLakhAto. mULa mevADamAMthI AvAM seMkaDo parivAro buMdelakhaMDa(ma. pra.)mAM AvIne vasyAM hatAM. nAnapaNamAM ghoDA upara besIne temanA vaDavAo goLa, mIThuM vagere AjubAjunAM gAmaDAMmAM vecatA ane sAMja paDaze mAMDa mAMDa cAra paisA jeTaluM kamAna. A saMjogomAM nAthujI sthAnika gAmaThI zALAmAM bhAgyA. bhAgavAmAM teo kuzAga buddhinA hatA. haMmezAM pahelo-bIjo naMbara rAkhatA ane tethI zikSakonA khAsa kRpApAtra banI rahetA. TreniganI parIkSAmAM pANa sArA guNo meLavIne pAsa thayA, eTale turata ja zikSaka tarIkenI nokarI maLI gaI. zarUAtamAM mahine doDha rUpiyo ane pachI mahine cha rUpiyAno pagAra maLato. A samaya daramiyAna karakasarathI jIvavAnI je Teva temane paDI gaI te jIvanaparyata TakI rahI. sAdAI ane nirbhasanI jIvanathI je bacata thaI ne sAhityaprakAzana ane anya sevA-paropakAranAM kAryomAM kharcavAmAM AvI. 165
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ arvAcIna jaina jayotirdharo kAvya-sAhityaprema : paMDitajIe zikSakanI nokarI lagabhaga be varSa sudhI karI. te arasAmAM zAyara amIraalIno paricaya thatAM temane kavitA banAvavAno zokha jAgyo. temanI kavitAo "kAvyasudhAkara", "rasika mitra" vagere sthAnika sAmayikomAM chapAvA lAgI. A kavitAo temaNe "premI' upanAmathI lakhI hatI. teo kavitAo lakhavA uparAMta bIjA kavionI kavitAonuM saMzodhana paNa karatA. Ama, lekhakokaviono samAgama vadhatAM temanAmAM potAnuM jJAna vadhAravAnI abhilASA jAgI. A samaya daramiyAna temanI nAgapura badalI thaI, paraMtu temanI tabiyata bagaDI javAthI pAchA potAnA vatanamAM AvI gayA. muMbaI bhaNI : premIjInA jIvanano A eka aitihAsika prasaMga hato. muMbaI prAMtika jaina sabhA taraphathI eka kulArkanI jagyA mATe chApAmAM jAherakhabara ApavAmAM AvI hatI. te temanA vAMcavAmAM AvI. temaNe potAnA haratAkSaromAM lakhelI arajIno, thoDA ja divasomAM hakArAtmaka javAba AvI gayo. jo ke muMbaI javA mATe temanI pAse relave-TikTi vagerenA paisA nahotA, paNa temanA snehI zeTha khUbacaMdajIe vyavasthA karIne temane dasa rUpiyA udhAra ApyA. Ama I. sa. 1901mAM teo muMbaI mukAme kulArkanI nokarImAM joDAI gayA. ahIM temane cha-sAta kalAkanA kAmamAM patravyavahAra karavo paDato. kaMza saMbhALavI paDatI ane "jaina mitra' nAmanA mAsika patranuM saMpAdana ane posTiMga karavuM paDatuM. potAnuM kAmakAja patAvIne teo saMskRta, marAThI, gujarAtI ane baMgALI zIkhatA. eka vAra zeTha acAnaka temanA hisAbanI ane rokaDanI tapAsa karavA AvyA. temaNe copaDo ane rokaDa baMne barAbara banAvI dIdhAM paNa zeThane kahI dIdhuM ke have tamane mArAmAM vizvAsa rahyo nathI, tethI huM nokarI karI zakuM nahIM. ghaNI samajAvaTa chatAM temaNe nokarI pAchI svIkArI nahIM, mAtra "jaina mitranuM kAmakAja cAlu rAkhyuM. muMbaInA raheThANa daramiyAna zrI pannAlAlajI bAlIvAla nAmanA eka mahAna sAhityapremIno temane paricaya thayo. bAkalIvAlajIe AjIvana naiSThika brahmacarya grahaNa karIne sevAvrata svIkAryuM hatuM. teo ahIMnA samAjamAM "gurujI'nA nAmathI oLakhAtA. bhAratanA te samayanA uttama jaina vidvAnomAM temanI gaNatarI thatI. temanAM caritra, ni:spRhatA ane sevA-samarpaNanA bhAvanI premIjI upara amITa chApa paDI. temanI pAsethI premIjI baMgALI bhASA zIkhyA. pannAlAlajI paNa A yuvAnanI yogyatA ane kAryadakSatAthI prabhAvita thayA. temaNe premIjIne "jena-hitapI", "jaina-graMtharatnAkara" temaja potAnI mAlikInA maryAlayanuM kAmakAja ane tenI badhI javAbadArI dhIme dhIme saMpUrNapaNe soMpI dIdhI. jenahitI tathA navA navA graMthonA saMzodhana, saMpAdana ane prakAzananA kAmamAM premIjIne prAraMbhamAM zrI bAlIvAlanA bhatrIjA chaganamalajIno ghaNo sahayoga ane sahakAra prApta thayo. premIjInA saMpAdakakALamAM jena-hitevIe akhila bhAratIya staranA eka uttama patra tarIkenI pratibhA upasAvI.
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMpAdakaratna paMDita zrI nAthurAma premI 167 zeTha mANikacaMda je. pIno sahayoga : A tabakke zrI premIjIne temanI saMpAdana-prakAzana pravRttine vega ApanAra ane temane dareka rIte protsAhita karanAra A udAracetA dAnavIrano samAgama thayo. zeThajIe jaina samAjanI bahumukhI sevAo karI che. jenavidyA, prAcIna zAstro, jenatI ane jana vidyArthIonA sarvatomukhI vikAsa mATe emaNe aneka prakAranAM protsAhano ane Arthika sahayoga ApyAM che. temaja kAryakaro ane vidvAnonuM nirmANa karyuM che. zrI premIjInI aneka prakAzanonI 300-400 prato teo poNI kiMmate kharIdI letA ane vidvAno, saMsthAo, jinamaMdirone mokalI ApatA. temaNe potAnI lagabhaga samasta saMpattinuM dAna karI dIdhuM hatuM ane tethI ja temanA svargArohaNa bAda premIjIe "mANikacaMdra digaMbara jaina graMthamALA"nI sthApanA karI hatI. A saMsthA dvArA aneka ucca koTinA adhikRta ane suMdara graMtho a5 mUlyamAM samAjane upalabdha thayA. thoDAM varSo pahelAM A saMsthAnuM "jJAnapITha"mAM vilInIkaraNa karavAmAM AvyuM che. hiMdI graMtharatnAkara kAryAlaya, muMbaI: zrI premIjIe A saMsthAnI sthApanA 24 mI sapTembara, 1912nA roja karI hatI. vAraMvAra badalAtI nokarInI parataMtratAthI chUTIne kAyama mATe svataMtrapaNe AjIvikAnuM nyAyapUrNa sAdhana bane temaja sAthe sAthe hiMdI bhASAno ane sAhityano sucAru rUpathI pracAra-prasAra karavAnuM saubhAgya paNa potAne prApta thAya te hetuthI ane zuddha buddhithI AraMbhelA rASTrabhASA pracAranA A satkAryamAM temane abhUtapUrva siddhi maLatAM teo bhAratanA samasta hiMdI-premI samAjanA atyaMta prItipAtra banI gayA. temanA abhinaMdana graMthanuM avalokana karavAthI A hakIkatano spaSTa khyAla AvI jAya che. A saMsthA prAraMbha karatAM pahelAM temaNe saMpAdana, saMzodhana, prakAzana vagereno bahoLo anubhava jenamitra, jaina-hiteSI temaja aneka jaina graMthonA saMpAdana dvArA khUba sArI rIte prApta karI lIdho hato. hiMdI, saMskRta, baMgALI, marAThI, gujarAtI ane prAkRta-apabhraMza bhASAo upara paNa temaNe sAruM prabhutva prApta karI lIdhuM hatuM. pazcima bhAratamAM hiMdI bhASAnI A prathama ja eka evI maulika graMthamALA hatI, jeno uddeza hiMdI bhASAnAM uccastarIya pustakone kiphAyata bhAve upalabdha karAvavAno hato. A graMthamALAnA vikAsa mATe premIjIe potAnuM tana-mana-dhana sarvasva kurabAna karyuM. temanA kuTuMbanA sabhyone paNa paMDitajInI A graMthamALA pratyenI laganI, ekatva ane tallInatA ghaNI vAra khaTakatAM. temanAM dharmapatnIno 1932mAM ane ekanA eka putra hemacaMdrano 194ramAM svargavAsa thavA chatAM paNa paMDitajI haMmezA potAnA kAryamAM ja DUbelA rahetA. A saMsthA dvArA ucca nAmanA, saphaLatA ane prathama paMktinI sAhityasevA karavAno lAbha prApta thaI zakyo temAM premIjInA adamya utsAha ane satata parizrame mukhya bhAga bhajavyo. uparAMta, nIcenA siddhAMtonuM custapaNe pAlana karavAno saMsthAnA prayojakono niradhAra paNa tenI saphaLatAnI mukhya AdhArazilA banyo :
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 arvAcIna jaina jyotidharI (1) prakAzana mATe uttama lokopayogI graMtho ja svIkAravA. (2) graMthonuM saMzodhana ane saMpAdana sUkSmatApUrvaka karavuM. (3) AkarSaka, kalAtmaka ane suMdara chApakAma karavuM. (4) lekhako ane anya prakAzako sAthe pUrNa sadabhAvanAyukta vyavahAra rAkhavo, temane grAhaka ke harIpha tarIke na gaNavA, paNa AmIya mAnavA. A kArAgathI ja AcArya mahAvIraprasAda drivedInI prasiddha kRti "svAdhInatA" ane tyAra pachI premacaMdaMjI, jenendrajI, caturasena zAstrI ane sudarzanajI jevA hiMdInA ucca kakSAnA lekhakonI kRtio A saMsthAne prakAzana mATe maLI rahetI. lekhakanA hakako pUrA thaI gayA pachI paNa koI Akasmika kAraNasara tene jarUra paDaye Arthika sahayoga ApavAnI emanI nIti hatI. AthI A saMsthA dvArA prakAzita graMtho tarata ja khapI jatA ane Alocako upara khAsa AdhAra rAkhavo paDato nahIM. Ama aneka graMthonA prakAzananA prazaMsanIya kArya uparAMta temaNe svataMtrapaNe itihAsa ane sAhityathI saMbaMdhita lekho paNa lakhyA. A temanuM eka mahAna ane maulika kArya banI rahyuM. jaina sAhityano ItihAsa': A mahAna aitihAsika graMthamAM teoe nyAya, darzana, adhyAtma, yoga, vyAkaraNa, kAvyazAstra, alaMkAra, bhASA, karmasiddhAMta ityAdi viSayo upara bIjI sadIthI mAMDIne teramI sadIthI paNa pachInA mahAna AcAryo, vidvAno, sAdhako, kavio ane sAhityakArono ane temanA jIvananAM vividha pAsAMno adhikana silasilAvAra citAra Apyo che. sAdhakone ane itihAsa tathA anusaMdhAnanA vidyArthIone te khUba ja upayogI thAya tevo che. A uparAMta teoe "nItivAkyAmRta" ane "ArAdhanA" jevA upalabdha ane bIjA aneka aprApya ane aprakAzita graMthono paNa vizad paricaya Apyo. cAritrika ane dhArmika viSayo uparAMta vAMza, gotra, zilAlekho, vividha zabdonI yutpatti ane teno aMtihAsika saMdarbha; vividha vaicArika, dArzanika ane sAMskArika bAbato viSenuM maulika ciMtana, tIrthakSetronI mAhitI vagere aneka viSayonuM temaNe niSpakSa vizleSaNa karyuM che. A parathI temanI agAdha ane UMDI adhyayanazIlatA temaja vivecanAtmaka zaktino paricaya maLe che. jena mitra" ane "jena-hiSI" A baMne lokapriya jaina sAmayikonuM saMpAdanakArya teoe eTalI kuzaLatA, niSThA ane vidvattApUrNa rIte karyuM ke A baMne sAmayiko guNavattAnI dRSTie ucca khyAti prApta karI zakyAM. prajJAcakSu sukhalAlajI sAthenAM saMsmaraNo : paMDita sukhalAlajI sAthe premIjIno saMbaMdha traNa dAyakAthI paNa vadhu samaya sudhI rahyo ane dhIme dhIme temanI AtmIyatA vadhatI gaI. paM. sukhalAlajI AgrAmAM hatA tyAre premIjInI banAvelI nIcenI prArthanA, potAnA mitro tathA vidyAthIo sAthe dararoja bolatA : - - - - - - - - - * * * * * * * *----* - * - * * *
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMpAdakaratna paMDita zrI nAthUrAma premI prArthanA dayAmaya aisI mati ho jAya. tribhuvana kI kalyANa-kAmanA, dina-dina baDhatI jAya. sa auroM ke sukha ko sukha samajuM, sukha kA karuM upAya; apane du:kha saba sahUM kiMtu, paradu:kha nahi dekhA jAya. dayAmaya satya dharma ho, satya karma ho, satya dhyeya bana jAya; satyAnveSaNa meM hI ''premI'', jIvana yaha laga jAya, dayAmaya 169 paMDitajIne A prArthanA ati priya hatI. jaina-hiauSImAM chapAtA premIjInA lekho uparathI paMDitajIne temanA pratye khUba AdarabhAva Upajyo hato. premIjI eka jaina paMDita hovA chatAM ATalA asAMpradAyika ane nirbhaya hatA, A vAta jANIne temane atyaMta AnaMdAzcaryano anubhava thato. I. sa. 1918mAM premIjI pUnA mukAme zrau jinavijayajInA nivAsasthAne AvyA. paMDita sukhalAlajI te samaye tyAM ja hatA. temaNe uparyukta prArthanAnI kaDI bolI premIjInuM svAgata karyuM. Ama parokSa prIti pratyakSa prItimAM pariNamI ane thoDA ja divasonA paricayamAM premIjInI bahuzrutatA ane akRtrima, AtyaMtika saraLatAthI paMDitajI khUba prabhAvita thayA. A gaThabaMdhana AjIvana vikAsa pAmatuM rahyuM. te eTale sudhI ke jyAre jyAre paMDitajI muMbaI Ave tyAre tyAre premIjIne avazya maLe ane temanI sAthe rahe paNa kharA. premIjInAM dharmapatnI ramAbahena, putra hemacandra tathA putravadhU caMpA--sau sAthe paMDitajIne gharanA jevo saMbaMdha thaI gayo hato. brATakopara ane muluMDanA TekarIvALA viratAromAM teo kalAko sudhI sAthe pharavA jatA. paMDitajInA sanmatitakane joIne premIjIne temanA pratye khUba bahumAna UpajyuM hatuM ane bIjA nyAyagraMthonuM paNa tevuM ja saMpAdana karavAnI premIjIe temane vinaMti karI hatI. premIjInA mAdhyamathI paMDitajIne paNa jugalakizorajI mukhtAra, bAbu sUrajabhAnu vakIla ane paM. darabArIlAlajI ''satyabhakta'' jevA aneka sArA sArA vidvAnonA paricayamAM AvavAnuM banyuM. A badhAnI sAthe sAhitya, darzana, itihAsa, tattvajJAna, saMzodhana Adi vividha viSayo para mukta carcA ane vidgoSThIo thatI tathA sAttvika vinodathI sauno samaya sadvicAra ane dharmacarcAmAM vyatIta thato. premIjInA asAMpradAyikatA, saraLatA ane nirbhayatAnA guNonI paMDitajI para khUba sArI asara thaI hatI; uparAMta teonuM sAdagIbharyuM ane saccAIvALuM aMgata jIvana, sanata kartavyaparAyaNatA, agAdha vAcana-mananathI prApta thayelI bahuzrutatA, jIvananAM badhAM ja kSetromAM udAra daSTi, nAnA-moTA sau koI sAthe pUrNa premamaya vyavahAra
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 arvAcIna jaina jyotidharo ane sudhArAvAdI pANuM paNa paMDitajIne sparzI gayAM hatAM. tethI ja temanI maitrIpUrNa AtmIyatAmAM pariNamI hatI. premIjIe potAnI traNa utkaTa ane aMtima abhilASAo paMDitajI samakSa nIce pramANe rajU karI hatI : (1) jaina vidvAnonI bahuzrutatA, sAtvikatA ane pratiSThAnuM stara UMce AvavuM joIe. (2) jena bhaMDAronuM ochAmAM ochuM digaMbara bhaMDAronA uddhAranuM, rakSaNanuM, anveSaNanuM ane navIna paddhati pramANe te graMthonAM prakAzanonuM kAma satvare hAtha dharAvuM joIe. (3) jainomAM rahelI jAti-upajAtinI saMkucinatAnuM ane baheno tathA khAsa karIne vidhavAonI dayanIya dazAnuM nivAraNa karavAnI yojanA kAryAnvita karavI joIe. upasaMhAra : eka taddana gAmaThI ane garIba parivAramAM janmI, potAnA athAga ane prAmANika parizramathI hiMdI bhASA temaja jaina sAhityanA akhila bhAratIya staranA eka mahAna prakAzaka, saMpAdaka ane sAhityakAra tarIke temaNe prApta karelI siddhi kharekhara prazaMsanIya ane anukaraNIya che. temanI 66 varSanI avasthAe pragaTa thayelA temanA abhinaMdanagraMthamAM jaina samAjanA ja nahIM paNa samasta bhAratanA rASTrapremI, samAjapremI, hiMdIpremI ane sevApremI-ema vividha kSetranA 125thI paNa vadhAre mahAnubhAvoe utsAha, svecchA ane sakriyatApUrvaka je rasa dAkhavyo, ne pachI temanI bahumukhI pratibhAnI saheje kalpanA thaI zake che. AvA virATa vyakitatvanA jIvanazilpI thavA mATe teoe samAjasevA, jJAnapipAsA, avirata parizramazIlatA, dhairya, nipuNatA, sahiSNutA, satyasaMzodhakanA. vizvamaitrI, asAMpradAyikatA, sudhArAvAdIpaNuM vagere aneka uccatama guNonuM dAyakAo sudhI niSThApUrvaka sevana kyuM hatuM. tethI ja teo mAnavamAMthI mahAmAnava taraphanI saphaLa saphara karI zakayA hatA.