Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ pANDava purANa meM rAjanaitika sthiti ku0 rItA biznoI "pANDava purANa" AcArya zubhacandra bhaTTAraka dvArA vi0 saM0 1608 meM racita jaina purANa hai| isa grantha meM kaurava-pANDavoM kI kathA kA varNana jaina mAnyatA ke anusAra kiyA gayA hai / jaina sAhitya meM yaha purANa "jaina-mahAbhArata" ke nAma se prasiddha hai| yadyapi AcArya zubhacandra ne mahAbhArata kI kathA ko lekara hI isa purANa kI racanA kI hai tathApi isameM vaidika mahAbhArata kI kathA se pada-pada para bheda dRSTigocara hotA hai| mahAbhArata kathAviSayaka grantha hone ke kAraNa isa purANa meM sthAna-sthAna para rAjanIti sambandhI bAteM spaSTa dikhalAI par3atI haiN| pANDava purANa meM hameM rAjatantrAtmaka zAsana praNAlI ke darzana hote haiN| pANDava purANa meM rAjanIti sambandhI jina bAtoM kI jAnakArI milatI hai ve saMkSepa meM isa prakAra haiMrAjya pANDava purANa ke adhyayana se rAjya kI utpatti ke jisa siddhAnta ko sarvAdhika bala milatA hai vaha hai sAmAjika samajhautA siddhaant| isa siddhAnta ke anusAra rAjya daivIya na hokara eka mAnavIya saMsthA hai jisakA nirmANa prAkRtika avasthA meM rahane vAle vyaktiyoM dvArA pArasparika samajhaute ke AdhAra para kiyA gayA hai| isa siddhAnta ke pratipAdaka atyanta prAcIna kAla se eka prAkRtika avasthA ke astitva ko svIkAra karate haiM, jisake antargata jIvana ko vyavasthita rakhane ke liye rAjA yA rAjya jaisI koI vyavasthA nahIM thii| isa prAkRtika vyavasthA ke viSaya meM paryApta matabheda hai / kucha ise pUrva-sAmAjika to kucha pUrva-rAjanaitika avasthA mAnate haiN| isa prAkRtika avasthA ke antargata vyakti apanI icchAnusAra prAkRtika niyamoM ko AdhAra mAnakara apanA jIvana vyatIta karate haiN| prAkRtika avasthA ke svarUpa ke sambandha meM matabheda hote huye bhI yaha sabhI mAnate haiM ki kisI na kisI kAraNa manuSya prAkRtika avasthA ko tyAgane ko vivaza huye aura samajhaute dvArA rAjanaitika samAja kI sthApanA kI' / pANDava purANa ke anusAra isa avasthA ko tyAgane kA kAraNa samayAnusAra sAdhanoM kI kamI tathA prakRti meM parivartana honA thaa| inhIM saGkaToM ko dUra karane ke liye samaya-samaya para vizeSa vyaktiyoM kA janma huaa| ina vyaktiyoM ko 'kulakara' kahA gayA hai| inhoMne hA, mA aura dhikkAra aise zabdoM kA daNDa rUpa meM prayoga karake logoM kI Apatti dUra kii| rAjya kI utpatti kA mUla kulakaroM aura inake kAryoM ko hI kahA jA sakatA hai| rAjA rAjya meM rAjA kA mahattva sarvopari hai| rAjA ke abhAva meM rAjya kI kalpanA nahIM kI jA 1. rAjanIti vijJAna ke siddhAnta ( pukharAja jaina ) pR0 100-101 / 2. pANDava purANa, 20139-142 / 3. pANDava purANa, 2 / 107 /
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ ku. rItA biznoI sakatI hai| manu ke anusAra binA rAjA ke isa loka meM bhaya se cAroM ora cala-vicala ho jAtA hai isa kAraNa sabakI rakSA ke lie Izvara ne rAjA ko utpanna kiyA / kAmandaka ke anusAra jagat kI utpatti evaM vaddhi kA ekamAtra kAraNa rAjA hI hotA hai| rAjA prajA ke netroM ko usI prakAra Ananda detA hai jisa prakAra candramA samudra ko AhlAdita karatA hai / mahAbhArata meM rAjA ko samAja kA rakSaka batalAte hue kahA gayA hai ki prajA ke dharmAcaraNa kA mUla ekamAtra rAjA hotA hai| rAjA ke Dara se hI manuSya-samAja meM zAnti banI rahatI hai| rAjA ke abhAva meM koI vastu nirApada nahIM raha paatii| kRSi, vANijya Adi rAjA kI suvyavasthA para hI nirbhara hote haiN| rAjA samAja kA saJcAlaka hotA hai usake abhAva meM manuSya kA jIvana duHsAdhya ho jAtA hai| pANDava purANa meM rAjA ke mahattva ko batalAte huye kahA gayA hai ki jaisA rAjA hotA hai vaisI hI prajA hotI hai| yadi rAjA dharmAcaraNa karane vAlA hotA hai to prajA bhI dharma meM sthira rahatI hai aura yadi rAjA pApI hotA hai to prajA bhI pApI ho jAtI hai aura yadi rAjA samAnavRtti kA hotA hai to prajA bhI vaisI hI ho jAtI hai| isase spaSTa hai ki rAjA ke AcAra-vicAra tathA guNa-doSoM kA prajA para sIdhA prabhAva par3atA hai| jaina AgamoM meM sApekSa aura nirapekSa do prakAra ke rAjAoM kA ullekha huA hai| sApekSa rAjA apane jIvana kAla meM hI patra ko rAjyabhAra sauMpa dete the jisase gaha-yaddha kI sambhAvanA na rhe| nirapekSa rAjA apane jIte jI rAjya kA uttarAdhikArI kisI ko nahIM banAte the| pANDava purANa meM prathama prakAra ke sAkSepa rAjAoM kI sthiti dRSTigocara hotI hai-Adiprabhu dvArA bAhubalI kumAroM ko podanapura kA rAjya tathA anya ninyAnabe putroM ko bhinna-bhinna deza kA rAjya denA, rAjA somaprabha dvArA apane putroM meM samasta rAjya vibhakta karanA Adi / pANDava purANa meM rAjA ke nirvAcana kA AdhAra pramukha rUpa se pitR yA vaMzAnukrama hI hai| rAjya vyavasthA rAjyazAstroM meM rAjya ko saptAGga mAnA gayA hai| mahAbhArata ke anusAra saptAtmaka rAjya kI rakSA yatnapUrvaka kI jAnI cAhiye / kauTilya arthazAstra ke anusAra svAmI, amAtya, janapada, durga, koSa, daNDa aura mitra ye sAta rAjya ke aGga hote haiM, jinheM prakRti kahA jAtA hai, inake abhAva meM rAjya kI kalpanA nahI kI jA sktii| inameM sabhI kA sthAna mahattvapUrNa hai| mahAbhArata meM sabhI kA mahattva samAna batAyA gayA hai| 1. manusmRti, 713 / 2. kAmandaka nItisAra, 119 / 3. mahAbhArata zAntiparva 68 adhyAya / 4. pANDava purANa, 17 / 260 / 5. pANDava purANa, 2 / 225 / 6. pANDava purANa, 3 / 4 / 7. mahAbhArata zAntiparva, 69 / 64-65 / 8. kauTilya arthazAstra, 6 / 1 / 1 / 9. mahAbhArata zAntiparva, 61 / 401
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ pANDava purANa meM rAjanaitika sthiti 101 rAjya ke jina sAta aGgoM kI bAta manu', kAmandaka, aura kauTilya Adi ne kI hai ve sabhI pANDava purANa meM pAye jAte haiN| inameM svAmI athavA rAjA sarvapramukha haiN| amAtya bhAratIya manISiyoM ne mantriyoM ko bahuta mahattva diyA hai| mantriyoM ke satparAmarza para hI rAjya kA vikAsa, unnati evaM sthAyitva nirbhara hai| kauTilya ne amAtya kA mahattva batAte huye likhA hai ki jisa prakAra ratha eka pahiye se nahIM cala sakatA usI prakAra rAjya ko sucAru rUpa meM calAne ke liye rAjA ko bhI sacivarUpI dUsare cakra kI AvazyakatA hotI hai| zukranIti meM kahA gayA hai ki rAjA cAhe samasta vidyAoM meM kitanA hI dakSa kyoM na ho? phira bhI use mantriyoM ke salAha ke binA kisI bhI viSaya para vicAra nahIM karanA cAhiye / isI prakAra manusmRti, yAjJavalkyasmRti rAmAyaNa, mahAbhArata' Adi granthoM meM amAtya pada kA mahattva varNita hai| pANDava purANa meM amAtya ko mahattvapUrNa sthAna prApta hai| amAtya rAjA ko nItipUrNa salAha dete the isaliye inheM "yuktivizArada"1deg kahA gayA hai| mantrI prAyaH rAjA ko pratyeka kArya meM salAha dete the| rAjA akampana ne pUtrI sulocanA ke liye yogya vara kI khoja ke liye mantriyoM se salAha kI tathA siddhArtha mantriyoM kI salAha se svayaMvara-vidhi kA Ayojana kiyaa| isI prakAra rAjA drapada ne tathA rAjA jvalanavaTI ne '3 apanI-apanI putrI ke vivAha sambandha meM mantriyoM se salAha lii| mantrIgaNa aneka yuktiyoM se rAjA kI rakSA bhI karate the| kisI vidvAn kA amoghajihvA nAmaka Adeza dene para ki Aja se sAtaveM dina podanapurAdhIza ke mastaka para vrajapAta hogA, cintAtura rAjA ne sabhI mantriyoM se vicAra-vimarza kiyA tathA yukti-nipuNa saba mantriyoM ne salAha karake rAjA ke putale ko siMhAsana para sthApita karake rAjA kI rakSA kI thii|4 / yuddha-kSetra meM bhI mantrI rAjA ke sAtha hote the| jarAsandha ke senApati "hiraNyanAbha" ke 1. manusmRti, 9 / 294 / 2. nItisAra, 4.12 / 3. arthazAstra, 6.1.1 / 4. arthazAstra, 1715 / 5. zukranIti, 2.2 / 6. manusmRti, 7.54 / 7. yAjJavalkya smRti, 1.310 / 8. rAmAyaNa ayodhyAkANDa, 197.18 / 9. mahAbhArata sabhAparva, 5.28 / 10. pANDava purANa, 4 / 131 / 11. pANDava purANa, 3132-40 / 12. pANDava purANa, 15 / 50-51 / 13. pANDava purANa, 4 / 13 / 14. pANDava purANa, 41131-133 /
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ ku0 rItA biznoI yuddha meM mAre jAne para mantriyoM kI salAha se jarAsandha rAjA, mecaka rAjA ko senApati niyukta karatA hai| purohita rASTra kI rakSA ke liye purohita ko niyukta karanA bhI Avazyaka mAnA gayA hai| kauTilya ke anusAra purohita ko zAstra-pratipAdita vidyAoM se yukta, unnatazIla SaDaGgavettA, jyotiSazAstra, zakunazAstra tathA daNDanItizAstra meM atyanta nipuNa aura daivI tathA mAnuSI ApattiyoM ke pratikAra meM samartha honA cAhiye / yAjJavalkyasmRti ke anusAra purohita ko jyotiSazAstra kA jJAtA, saba zAstroM meM samRddha, arthazAstra meM kuzala tathA zAnti karma meM nipuNa honA caahiye| manu ke anusAra bhI purohita ko gRhya karma tathA zAntyAdi meM nipuNa honA cAhiye / __ saMkSepa meM kahA jA sakatA hai ki rASTra meM dharma-pratinidhi purohita thaa| isa pada kA mahattva vaidika yuga se hI rahA hai / purohita kA artha hai- Age sthApita (pura evaM dadhati ) / pANDava purANa meM purohita ko 'purodhaH' kahA gayA hai| vaise to purohita dhArmika satkArya karane ke liye niyukta hote the lekina rAjA duryodhana ke yahA~ eka aise purohita kA ullekha bhI AyA hai jo dhana ke lAlaca meM Akara pANDavoM ke nivAsa lAkSAgRha ko jalAne ko taiyAra ho jAtA hai| rAjA yudhiSThira kA dharmopadeza karane vAle purohita ke rUpa meM rAjA virATa ke yahA~ eka varSa taka ( gupta rUpa se ) rahane kA varNana bhI AyA hai / senApati rAjya ke saptAGgoM meM senApati kA sthAna bhI kama mahattvapUrNa nahIM hai / senA kI saphalatA yogya senApati ke adhIna hotI hai| yuddha bhUmi meM vaha sampUrNa senA kA saJcAlana karatA hai| arthazAstra ke anusAra senApati ko senA ke cAroM aGgoM ke pratyeka kArya ko jAnanA cAhiye / pratyeka prakAra ke yuddha meM sabhI prakAra ke zastra-zAstra ke saJcAlana kA parijJAna bhI use honA cAhiye / hAthI-ghor3e para car3hane aura ratha saJcAlana karane meM atyanta pravINa honA caahiye| caturaGgI senA ke pratyeka kArya kA use parijJAna honA cAhiye / yuddha meM usakA kArya apanI senA para pUrNa niyantraNa rakhane ke sAtha hI sAtha zatru kI senA ko niyantrita karanA hai / mahAbhArata meM senApati meM aneka guNoM kA honA Avazyaka 1. pANDava purANa, 19 // 66 / 2. kauTilya arthazAstra, adhikAra, prakaraNa 4 adhyAya 4, pR0 24 / 3. yAjJavalkyasmRti, 1.3.13 / 4. manusmRti, 778 / 5. yAska nirukta 2.12 / 6. pANDava purANa, 12 / 132-138 / 7. pANDava purANa, 17244 / 8. arthazAstra adhikAra 2, prakaraNa 49-50 adhyAya 33, pR0 237 /
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ pANDava purANa meM rAjanaitika sthiti 103 mAnA gayA hai' / zukranIti meM bhI senApati ke Avazyaka guNoM kA varNana kiyA gayA hai / pANDava purANa meM senApati ke mastaka para paTTa bAMdhane kA ullekha AyA hai / cakravartI jarAsandha ke dvArA maghurAjA ke mastaka para carmapaTTa bAMdhane, duryodhana dvArA azvatthAmA ke mastaka para senApatti paTTa bAMdhane tathA kisI samaya bharata cakravartI dvArA jayakumAra ke mastaka para vIrapaTTa bAMdhakara senApati pada diye jAne kA varNana milatA hai / isase spaSTa hai ki senApati ke pada para atyadhika vIra, sAhasI, guNI evaM yogya vyakti niyukta kiyA jAtA thA / dUta dUta rAjya kA abhinna aGga hai / prAcIna samaya se hI rAjanIti meM usane mahatvapUrNa bhUmikA nibhAI hai / mahAbhArata, manusmRti tathA hitopadeza' meM dUtoM ke guNoM kA vizada varNana hai / kauTilya dUta ko rAjA kA gupta salAhakAra mAnA hai / dUta prakAza meM kArya karatA hai jabaki guptacara chipa kara / dUta zabda kA artha hai - sandezavAhaka, jisase spaSTa hai ki kisI vizeSa kArya ke sampAdanArtha hI dUta bheje jAte the / pANDava purANa meM dUta vyavasthA kA ullekha adhika milatA hai / rAjA andhakavRSTi dvArA pANDu va kuntI ke vivAhArtha vyAsa rAjA ke pAsa dUta bhejane, drupada rAjA kA draupadI svayaMvara ke liye nimantraNa patrikAyeM dekara dUtoM ko bhejane cakravartI kA yAdavoM ke pAsa dUta bhejane " kezava kA karNa ke pAsa dUta bhejane Adi aneka udAharaNa pANDava purANa meM milate haiM / 2 guptacara 13 guptacara rAjA kI A~kheM haiM, inhIM ke dvArA vaha rAjya kI gatividhiyoM ko dekhatA rahatA hai / prAcIna samaya se hI guptacaroM kA mahattvapUrNa sthAna hai / kauTilya ne kAryabheda se guptacaroM ke nau vibhAga kiye haiM- kApATika, udAsthita, gRhapatika, vaidehaka, tApasa, strI, tIkSNa, rasada evaM bhikSu / manusmRti yAjJavalkyasmRti", evaM mahAbhArata' meM bhI inakA mahattva pratipAdita hai / pANDava 1. mahAbhArata udyoga parva 15 / 19-25 / 2. zukranIti, 2.422 / 3. pANDava purANa, 201304 / 4. pANDava purANa, 201306 / 5. pANDava purANa, 359 / 6. mahAbhArata, udyogaparva, 37 / 27 / 7. manusmRti, 7 / 63-64 / 8. hitopadeza vigraha, 19 / 9. pANDava purANa, 8117 / 10. pANDava purANa, 15 / 53 // 11. pANDava purANa, 1939 / 12. pANDava purANa, 1961 / 13. arthazAstra 1 / 10 / 14. manusmRti, 766 / 15. yAjJavalkyasmRti, 1327 / 16. mahAbhArata 6 / 36 / 7 / 13 /
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 ku0 rItA biznoI purANa meM jarAsandha kA dvArikA meM raha rahe pANDavoM kA gupta puruSoM dvArA khoja karAne kA ullekha milatA hai' | rASTra-rakSA durga, prAkAra evaM parikhA zatruoM ke AkramaNa se nagara evaM rAjA kI rakSA ke liye prAkAra evaM durga kA nirmANa kiyA jAtA thaa| nagara kI surakSA kI dRSTi se usake cAroM ora eka U~cI sudRr3ha dIvAra banAyI jAtI jise prAkAra kahA jAtA thA / pANDava purANa meM atyadhika UMce prAkAra banAne kA ullekha AyA hai / hastinApura nagara ke prAkAra ke zikharoM para tArAoM kA samUha jar3e hue motiyoM ke samAna suzobhita ho rahA thA / isa varNana se hI isa prAkAra kI U~cAI kA anumAna lagAyA jA sakatA hai / nagara kI surakSA ke liye usake cAroM ora parikhA yA khAI khodI jAtI thI / hastinApura nagara kI khAI zeSanAga ke dvArA chor3I huI viSa pUrNaM, maNiyukta aura bhaya dikhAne vAlI mAnoM kAJcala hI pratIta hotI thI / eka anya sthAna para campApurI nagara kI khAI kI tulanA pAtAla kI gaharAI se kI gayI hai / zatru ke AkramaNa ke samaya nagara-dvAra ko banda karane kA varNana bhI AyA hai" / pANDava purANa meM 'durga kA ullekha kahIM nahIM AyA hai / pataJjali ke anusAra durga banAne ke liye aisI bhUmi DhUMDhI jAtI thI, jisameM parikhA bana ske| kyoMki pANDava purANa meM parikhA kA varNana milatA hai isase spaSTa hai ki durga bhI avazya hote hoNge| unakA varNana nahIM kiyA gayA hai / senA kisI bhI rAjya kA AdhAra koSa evaM senA mAne gaye haiN| rAjA kI zakti sainya bala para hI prabhAvazAlI bana pAtI hai| prAcIna kAla se hI rAjazAstra praNetAoM ne bala kA mahattva svIkAra kiyA hai / kauTilya ke anusAra rAjA ko do prakAra ke kopoM se bhaya rahatA hai pahalA - Antarika kopa. jo amAtyoM ke kopa se utpanna hotA hai, dUsarA bAhya kopa, jo rAjAoM ke AkramaNa kA hai / ina donoM kopoM se rakSA sainya bala se hI ho sakatI hai / pANDava purANa meM caturaGgiNI senA (bala) kA ullekha aneka sthAnoM para hai / caturaGgabala ke antargata hasti-senA, azva-senA, ratha- senA tathA pAdAti senA AtI hai / rAjA zreNika mahAvIra prabhu ke darzanArtha vaibhAra parvata para caturaGga senA ke sAtha pahu~cate haiM" / isI prakAra rAjA pANDu vana krIDA ke liye caturaGga senA ke sAtha vana ke liye prasthAna karate haiM / yuddha kSetra meM to zatru rAjAoM se yuddha karate samaya caturaGgiNI senA kA 1. pANDava purANa, 19 / 26 / 2 pANDava purANa, 20185 / 3. pANDava purANa, 21186 | 4. pANDava purANa, 7 / 270 / 5 pANDava purANa, 21 / 130 / 6. pataJjali kAlIna bhArata, pR0 381 / 7. pANDava purANa 1 / 105 / 8. pANDava purANa, 912 -6 /
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ pANDava purANa meM rAjanaitika sthiti 105 prayoga hotA thA lekina sulocanA ke svayaMvara meM jayakumAra ke varaNa karane para arkakIrti kumAra tathA jayakumAra ke bIca huye yuddha meM caturaGga senA kA ullekha AyA hai| isI prakAra draupadI svayaMvara ke samaya pANDava-kauravoM ke bIca huye yuddha meM caturaGga senA kA varNana AyA hai| isase spaSTa hai ki rAjA loga hara samaya yuddha ke liye taiyAra rahate the tathA senA hamezA susajjita evaM tatpara rahatI thii| ina caturaGga senA ke atirikta pANDava purANa meM vidyAdhara senA tathA akSauhiNI senA kA ullekha bhI AyA hai| yuddha-praNAlI pANDava purANa meM prApta yuddha sambandhI varNana prAcIna kAla se calI A rahI dharmayuddha kI paramparA kI hai| pANDava purANa ke yuddha varNana se spaSTa hai ki prAyaH rAtri meM yuddha roka diyA jAtA thaa| lekina bIsaveM parva meM eka sthAna para kahA gayA hai ki yoddhAgaNa rAtri meM aura dina meM hamezA lar3ate rahate the aura jaba unheM nidrA AtI thI taba ve raNabhUmi meM hI idhara-udhara lur3hakate the aura so jAte the phira uThakara lar3ate the aura marate the| yuddha ke samaya ucita-anucita, mAna-maryAdA kA pUrA dhyAna rakhA jAtA thaa| yuddha bhUmi meM droNAcArya ke upasthita hone para arjuna ziSya kA guru ke sAtha yuddha karanA anucita batalAte haiM tathA maryAdA kA pAlana karate huye, guru ke kahane para bhI ve guru se pahalA bANa chor3ane ko kahate haiM / pitAmaha bhISmAcArya ke yuddha bhUmi meM pRthvI para gira par3ane para donoM pakSoM ke sabhI rAjA raNa chor3akara AcArya ke pAsa A jAte haiN| isase spaSTa hai ki bar3oM kA mAna-sammAna yuddha bhUmi meM bhI kiyA jAtA thaa| pANDava purANa ke yuddha varNanoM meM prAyaH aneka prakAra ke divya astra-zastra prayoga karane kA ullekha AyA hai-udAharaNataH zAsana devatA se prApta nAgabANa', uttama daivI gadA, jalabANa, sthala bANa tathA nabha baann'| vidyA ke bala se bhI yuddha kiyA jAtA thaa| isa sandarbha meM mAhezvarI vidyA, bahurUpiNI, staMbhinI, cakriNI, zUlA, mohinI' 3, bhrAmarI Adi kA ullekha yuddha varNanoM meM pAyA jAtA hai| 1. pANDava purANa, 3381-84 / 2. pANDava purANa, 15 // 130-131 / 3. pANDava purANa, 33104 / 4. pANDava purANa, 18 / 170, 19445, 19396 / 5. pANDava purANa, 20 // 38, 196196 / 6. pANDava purANa, 201241 / / 7. pANDava purANa, 183131-134 / 8. pANDava purANa, 19 / 251 / 9. pANDava purANa, 20 / 176 / 10. pANDava purANa, 201133 / 11. pANDava purANa, 20 / 283 / 12 pANDava purANa, 20 / 307 / 13. pANDava purANa, 201330 /
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ ku0 rItA biznoI pANDava purANa meM yuddha varNanoM kA bAhulya hai| kavi kA yuddha varNana kA kauzala advitIya hai| yuddha varNanoM ke paThana athavA zravaNa mAtra se hI yuddha kI bhISaNatA kA dRzya AkhoM ke sAmane upasthita ho jAtA hai| udAharaNArtha- arjuna ke dvArA girAye huye bhagna rathoM se mArga ruka gayA tathA jinako zuNDAyeM TUTa gayI hai aura jo duHkha se cigghAr3a rahe haiM aise hAthiyoM se mArga vyApta huaa| raNabhUmi meM mastaka rahita zarIra nRtya karane lage tathA unake mastakoM dvArA bhUmi lAla ho gayI / agAdha samudra meM tairane ke liye asamartha manuSya jaise usameM kahIM bhI sthira nahIM hote vaise hI yoddhAoM ke rakta ke pravAha meM tairane vAle mAnava kahIM bhI nahIM Thahara ske| yuddha ke prArambha meM raNa sUcaka vAdya bajAye jAte the inameM raNabherI2, pAJjajanya zaMkha', devadatta zaMkha , dundubhi', Adi kA ullekha AyA hai| sainya meM huye zakuna tathA apazakuna para bhI vicAra karane kA ullekha pANDava purANa meM AyA hai| magadhapati jarAsandha ke sainya meM anekoM dunimitta huye jo ki jaya ke abhAva ko sUcita karate the taba duryodhana ne apane kuzalamantrI ko bulAkara ina saba dunimittoM ke bAre vicAra kiyA thaa| nyAya tathA daNDa vyavasthA ___ nyAya tathA daNDa vyavasthA ke bAre meM pANDava purANa meM vizeSa ullekha nahIM AyA hai eka sthAna para kevala itanA kahA gayA hai ki zrIvarmA rAjA ne apane cAra brAhmaNa mantriyoM ko, jo ki akampanAcArya ke saMgha ko tathA zrutasAgara muni ko mArane ke liye udyata huye the, gadhe para baiThA kara tathA unake mastakoM ko maDa vAkara daNDa svarUpa unheM nagara se bAhara nikAla diyA thaa| isake atirikta kahIM para bhI nyAya va daNDa vidhAna kA koI bhI ullekha nahIM AyA hai| -dvArA balarAma siMha biznoI 21, paTelanagara, mujaphpharanagara 251001 ( u0 pra0) 1. pANDava purANa, 201111-113 / 2. pANDava purANa, 3381, 19 / 32 / 3. pANDava purANa, 1977, 201164 / 4. pANDava purANa, 211127 / 5. pANDava purANa, 15 / 129 / 6. pANDava purANa, 19382-85 / 7. pANDava purANa, 7449-50 /