Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ "pAlitANA-kalpasUtra'nI jaina citrakaLA para vizeSa prakAza muni zIlacand vijaya bhAratIya citrakalAnA itihAsamAM eka mahattvapU` zu`khalA samAna banI rahelI ane judAM judAM kAraNeAsara, jainAzrita citrakaLA, gujarAtI citrakaLA, pazcima bhAratIya citrakaLA, apabhra'za zailInI citrakaLA ane mAru-gurjara zailInI citrakaLA, ema judAM judAM nAme vaDe oLakhAvavAmAM AvelI jaina citrakaLAnA eka viziSTa gaNI zakAya tevA dastAveja eTale ke eka viziSTa hastaprata, hamaNAM tAjetaranAM varSomAM ja, prakAzamAM Avela che. jo ke DA. umAkAnta ke. zAhe, peAtAnA Treasures of Jaina Bhandara mAM, A sacitra pratanI noMdha lIdhI ja che, tA paNa te pratanA thADAka vadhu paricaya karAvavAnI gaNatarIthI A upakrama thAya che. A prata, zrIkalpasUtranI tADapatrIya prata che. DA. umAkAntabhAIe tene "pAlitANA-kalpasUtra"3 evI saMjJA ApI che, ane ApaNe paNa e ja sa`jJAe tene eLakhIzuM. A pratanI viziSTatA tenA citrone AbhArI che. 3946 se.mI. mApa dharAvatI A hastapratanI kula pRSTha saMkhyA 145 che, ane temAM pahelAM 110 pRSThomAM kalpasUtra che ane bAkInAM pRSThamAM kAlakAcArya kathA che. A prata sa`, 1439mAM lakhAI che, ema tenI aMtya puSpikA vAMcatA samajAya che. aMtya puSTikA A pramANe che: "kRtti zrIANikaacaary kathAnakaM samAptaM // cha // graMthAgraM 699 // cha // cha // saM. 1439 ASADhAdi 40 varSe ASADha zudi 13 zanau zrIkharataragacche zrIjinodayasUriziSya zrIjinarAjasUribhyo sA0 tejAsuta sAdhu dharaNA sAdhu kaDUna zrIkalpapustikA likhApya zrIsatgurubhyo vAcanArtha pradattA // cha // cha // A uparAMta, A puSpikA uparathI e paNa khabara paDe che ke, A prati pATaNamAM lakhAI che. joke te aMge AmAM kAI spaSTa ullekha nathI, paraMtu puSpikAmAM AvatA kharataragacchIya A. jinarAjasUri tathA sAdhu dharaNA-e ene ullekha, AvuM anumAna karavA prere che. A banne vyaktie mATe, purAtattvAcArya muni zrIjinavijayajI sa`pAdita "taLajIvadRAvasrI maMtra'4mAM A pramANe ullekha maLe che : "zrI jinodayasUripaTTe paJcAzattamaH zrIjinarAjasUriH / tasya ca saM. 1432 phAlguna vada SaSThayAM pATaNanagare sAhadharaNakatana dimahotsavena sUripadaM jAtam / . sa. 1461 devalavADAkhye tAre varSAM gatAH / '' A ullekha parathI spaSTa samajI zakAya che ke, 'sAha dharaNu' e pATaNanA vatanI hAvA joIe ane teNe A. jinarAjasUrinA suripada-utsava karyAM hatA. A. jitarAjasUrinA pada-mahe|tsava karAvanAra 'sAha dhAraNuM' te ja prastuta prati lakhAvanAra 'sAdhu dharaNA' haze, ema nakkI karavAmAM have kAI Apatti nathI jaNAtI. te tethI ja nakkI thAya che ke prastuta prati pATaNamAM ja lakhAI che. Ama pazu, pATaNa e madhyakAlIna kalA ane sAhityanuM kendrasthaLa teA hatuM ja.pa joke A pratanAM citromAM nAnA-sAnerI zAhIneA upayoga jarAya nathI thayA, tA pazu, A
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 pAlitANA-kalpasUtra"nI jaina citrakaLA para vizeSa prakAza pratamAMnA lakhANane be vibhAgamAM vaheMcI denArA tema ja pratanA pRSThonI khate bAjunA be ema kula traNa hAMsiyAmAM dorAyelI kinArAmAM sAnerI zAhInI rekhA jovA maLe che. citrakaLAnA samIkSakoe, tADapatrIya laghucitronA itihAsane, be vibhAgamAM vaheMcyA che, temAM khIja vibhAganA samayagALA, sAmAnyataH, vi. saM. 1357 thI 15007tA manAyo che. prastuta prata paNa A ja samayanI ane vibhAganI che. A samayanI upalabdha bIjI tADapatrIya sacitra pratA paikI eka, ujamaphAInI dharmazALAnA saMgrahanI kalpasUtranI prata (sa. 1427) che, ane emAM senAne upayeAga thayAnuM noMdhAyuM nathI. khIjI be pratie anukrame, Avazyaka laghurRttinI (kha'bhAta) vi. sa. 1445mAM lakhAyelI prata tathA IDaranI zeTha ANu cha maMgaLajI peDhInA saMgrahanI kalpasUtranI prata che. A bannemAM, citromAM senAnA upayega thayeA che. IDaranI pratanA cAkkasa samayanA ullekha, jo ke mULa pratamAM che nahi, tA pazu vidvAnA ane caudamA saikA.(A,D.)nA aMta bhAgamAM lakhAI hovAnuM mAne che. ane e uparathI, A cAreya pratA krama A pramANe goThavI zakAya : 1. ujamaphAInI dharmAMzALAnI kalpa-prata sa. 1427 (I. 1370)nI prata. 2. pAlitANA-kalpasUtra saM. 1439 (I, 1382) 3. IDaranI kalpasUtra-prata. 4. kha'bhAtanI Avazyaka laghuvRttinI prata, sa'. 1445 (I. 1389) Ama, prastuta pAlitANA-kalpasUtra e ujamaphAI dhama zALAvALI prata ane IDaranI prata-e banne vaccenI eka mahattvapUrNa kaDIrUpa manI rahe che. pAlitANA-kalpasUtramAM 56 citro che emAM pahelAM 40 citro kalpasUtranAM ane zeSa 16 citro kAlaka-kathAnAM che. e citrA TrA paricaya A pramANe cheH-- 1. (pR. 1) mahAvIra svAmI, 2. (pR. 2.) RSabhadatta ane devAnandA, 3, (pR. 31.) cauda svapna, 4. (pR. 3 va.) RSabhadatta dvArA svapnaSphaLa kathana, 5. (pR. 5 1.) indrasabhA, 6. (pR. 6 va.) bALaka sahita mAtA ane zastava, 7. (pR. 7 3.) indranI AjJA svIkAratA harinaigameSI, 8. (pR. 9 v.) garbhApahAra, 9. (pR. 10 1.) vimAnamAM hiranegameSI, 10. (pR. 13 va.) ga*sa MkramaNa, 11. (pR. 16 va.) cauda svapnA jotAM trizalA, 12. (pR. 20 6.) siddhA ane trizalA 13. (pR. 32 6.) rAjA ane svapnapAThaka tathA rAjra ane rANI, 14. (pR. 38 31.) mahAvIra janma ane pAMca rUpadhArI indra dvArA bhagavAnane laI janmAbhiSeka mATe meru tarapha prayANu, 15. (pR. 40 ) janmAbhiSeka, 16. (pR. 41 va.) siddAnI kauTuMbika puruSone AjJA, 17, (pR. 42 va.) AjJAnA amala karyonuM ko bhiA dvArA nivedana, 18. (pR. 47 vaeN.) mahAvIra-dIkSAyAtrA, 19. (pR. 48 1.) mahAvIra-dIkSAyAtrA, 20. (pR. 50 6) mahAvIradIkSA(dezaluMcana), 21. (OM. 50 1.) mahAvIrakAusagga mudrAe, 22. (pR. 53 2.) samavasaraNa (mahAvIra-kevaLajJAna), 23. (pR. 55 1.) mahAvIranirvANa, 24. (pR. 56 6.) gautama gaNudhara, 25. (pR. 60 .) siddhAvasthAmAM mahAvIra svAmI, 26. (pR. 62 1.) pArzvanAtha-janma, 27. (pR. 62 va.) pArzva-dIkSA (dIkSAyAtrA ane lAca), 28. (pR. 63 1.) pA-samavaraNa, 29. (pR. 66 va.) pArzva-nirvANu, 30. (pR. 67 vaeN.) temi-janma, 31. (pR. 71 .) nemi-samavasaraNu ane nirvANu, 32. (pR. 76 ) RRSama-janma, 33. (pR. 78 ga.) RSabha-dIkSA ane samavasaraNu, 34. (pR. 81 6.) RSabha-nirvANu, 35. (pR. 81 1.) mahA
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ muni zIlacandra vijaya 229 vIrasvAmInA cha gaNudhare, 36. (pR. 82 1.) bAkInA pAMca gaNudhare, 37. (pR. 93 i.) samavasaraNa, 38. (pR. 93 va.) AcArya samakSa caturvidha saMdha, 39. (pR. 109 2) samavasaraNa, 40. (pR. 110 .) AcArya samakSa caturvidha saMgha; (kAlaka-kathA-) 41. (pR. 111 2) vajasiMha ane surasuMdarI (kAlakanAM pitA-mAtA), 42. (pR. 112 ka.) guNAkarAcArya ane rAjakumAra kolaka, 43. (pR. 131 .) kAlaka-dIkSA grahaNa, 44. (pR. 118 ka.) zAhi (yavana rAjane darabAra 45. (pR. 124 5.) kAlakAcArya samakSa rajU karAyele baMdIvAna gardabhila, 46. (pR. 125 1) kAlakAcArya ane vikramAditya, 47. (pR. 126 .) rAjA vikramAditya, 48. (pR. 128 ka.) kAlakAcArya ane balamitrabhAnumitra, 49. (pR. 133 .) kAlakAcArya ane zAlivAhana, 50. (pR. 133 2.) kAlakAcArya samakSa caturvidha saMdha, 51. (pR. 139 va.) zadhyAtara gRhastha ane kAlakAcAryanA ziSyo para. (pR. 140 la.) sAgaracaMdrasUri ane vRddha kAlakAcArya, 53. (pR. 14ra va.) kAlakAcAryanA caraNe paDI kSamA prArthanA ziSya, 54. (pR. 143 1.) sImaMdharasvAmInuM samavasaraNa, 55. (pR. 144 a.) kAlakAcArya ane vRddha brAhmaNanA veSe indra, pa6. (pR. 145) kAlakAcArya samakSa mULa veSe pragaTa thatA indra. che. umAkAntabhAI zAhe A citronI kramavAra neMdha ApI che. paraMtu, temAM pR. 41 (a), pR. 112 () ane pR. 125 (a) (citrakramAMka 16, 42, 46,) A traNa citronI noMdha levAI nathI. vaLI pR. 128 B' A citranI, tenA paricaya vinA, noMdha che, paraMtu mULa pratamAM pR. 128 B.mAM kaI citra che nahi. A uparAMta, temaNe, citra 5 ne "svapAThaka" tarIke; citra 13 ne "trizalAnA harSa-zoka" tarIke; citra 17 ne "dAna" tarIke; citra 45 ne "kAlaka" tarIke; citra 47 ne "gaI bhila" tarIke; citra 48"ne AropI 'gadabhila' tarIke; citra kane" upadeza ApatA kAlaka' tarIke; citra 51 ne "rAjA samakSa UbhelA be sAdhu tarIke, oLakhAvela che, tema ja citra 53mAM "The preceptor and king" AvuM lakhIne e citramAM rAjA hevAnuM noMdhyuM che. upara ApelI citronI yAdI ane paricaya jo tuM samajAze ke A badhI mAhitI kSatipUrNa che. naMdhamAM AvI kSati rahI javAnuM kAraNa kadAca e hoI zake ke, A prata, De. zAhane, khUba ja a5 kahI zakAya teTalA samaya pUratI ja jovA maLI hatI, ane tethI tenuM vyavasthita nirIkSaNa na thaI zakavAne kAraNe ane khUba tvarAthI na UtArI levI paDI hevAne kAraNe Ama banyuM haze. De. umAkAntabhAI, pAlitANu-kalpasUtrane, temAM pa0 (1 pa6) citro hevAthI; te citro utkRSTa zailIo (superior workmanship) AlekhAyAM hevAthI; temaja je yugamAM tADapatranuM sthAna kAgaLe levA mAMDayuM hatuM te yuganI tADapatrIya zailInuM pratibiMba rajU karatuM hovAthI, pazcimabhAratanI jaina citrakaLAnA "khUba agatyabharyA dastAveja' tarIke oLakhAve che, ane te taddana yathArtha che. lAghava-kauzalya eTale ke eka ja laghu-citramAM, ekathI vadhu svataMtra citro thaI zake tevI ghaTanAone, samAvI devAnuM kauzalya, e A pratanI citrakaLAnuM nedhapAtra lakSaNa che. dA.ta. citra 6 (Fig 1), 13, 14, 27, 31, 33, 38 vagere. A citramAM, sAmAnya rIte anya kalpasUtronAM citromAM ekeka svataMtra citrarUpe jovA maLatI be be ghaTanAone paNa, eka ja citramAM, khUba nipuNatAthI samAvI levAmAM AvI che. A pratamAM bIjI vizeSatA e jovA maLe che ke, je pRSThomAM citra che, te pRSThanA-je tarapha
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 23 "pAlitANA-kalapasUtranI jena citrakaLA para vizeSa prakAza citra hoya te taraphanA- hAMsiyAmAM, haratAla vaDe, citranuM nAnakaDuM ne jhaDapI rekhAMkana-nAno lAIna skeya derI batAvavAmAM Avela che. ApaNe sArI rIte jANIe chIe ke, ghaNI pratamAM, lekhaka, lakhatI vakhate, citra mATenI jagyA choDI daIne lakhatA ane sAthe e jagyAnI pAsenA hAMsiyAmAM, je citra doravAnuM hoya tenI vigata ane sUcanA lakhI detA.14 paNa je kALamAM AvuM lakhI devAnI prathA hajI nahAtI prAraMbhAI, te kALamAM citrakArane kaI rIte sUcanA apAtI haze ? je lakhanAra pote ja citrakAra heya, te te AvI koI sUcanA ApavAnI jhaMjhaTa rahetI nahi. paraMtu lakhanAra ne citrakAra judA hoya, tyAre te, kAM to maukhika rIte ane kAM te bIjI koI rIte paNa, sUcanA ke mArgadarzana ApyA sivAya to nahi ja cAlatuM hoya, e cokkasa che. te maukhika rIta sivAya kaI rIte sUcanA ke samajUtI apAtI haze? A praznano uttara pAlitANA-kalpasUtra jotAM maLI rahe che. upara kahyuM tema, A pratamAM, citrapRSThonA hAMsiyA para, jyAM je viSayanuM citra doravAnuM hoya, te viSayane rapha keca ke AuTalAIna derI devAmAM Avela che. e skecanA AdhAre ja, niSNAta citrakAra, pUruM citra dorI detA haze. jo ke A paddhatimAM kyAreka bhUla thaI javAne paNa pUro saMbhava che. jema ke A ja pratamAM, citra 6mAM, "zakastava ane zayana palaMga para sUtelI devAnaMdA" e be da ekI sAthe AlekhAyAM che; te mATe hAMsiyAmAM te dRzyane keya karIne (Fig. 2) te patra, citrakArane ema ne ema ja seMpI devAmAM AvyuM hovAthI, bIje badhe ThekANe sutalI mAtAnI sAthe bALaka heAya ja che' evA rUDha anubhavanA AdhAre ja, citrakAre, ahIM paNa, devAnaMdAnA hAthamAM navajAta bALaka AlekhI dIdhuM che, hakIkatanI daSTie moTe deSa che. Ama chatAM, ApaNe kahevuM joIe ke, sAva nAnakaDA ane rapha skecane AdhAre ja, je te viSayanuM saMpUrNa citra AlekhI batAvavuM, e, A citronA citrakAranI jevItevI siddhi nathI. alabatta, AvI viziSTatA dharAvatI mAtra A eka ja ke pahelI ja prata che, evuM nathI. bIjI paNa eka prata che, jemAM, hAMsiyAmAM, A rIte ja, citrane skeca doravAmAM Avyo hoya. A prata te khaMbhAtanA zAntinAthabhaMDAranI vi.saM. 1297nI triSazilAkA puruSayaritranI tADapatrIya prata che. A pratanuM eka citrapRSTha, Treasures of Jaina BhandarasmAM, Black and white citromAM, citra naM. 4 tarIke, The. umAkAntabhAIe mUkayuM che. temAM dekhAtI zrAvaka ane zrAvikAnI be AkRtione lAIna skeca, paDakhene hAMsiyAmAM AlekhAyelo spaSTa joI zakAya che, Ama chatAM, A bAbatanI noMdha, e citranA paricayamAM kema nathI levAI, e meTAM AzcaryanI bAbata che. lAge che ke e lAIna skeyane, vidvAna, hastapratomAM khAlI jagyA joIne, pAchaLathI kaIke karelAM ADAM avaLAM cItarAmaNa jevo ja samajIne cAlyA haze. pAlitANu-kalpasUtramAM citra kramAMka 24muM citra zrIgautamasvAmInuM che. (Fig. 3) A citra kharekhara addabhuta kahI zakAya tevuM te che ja, taduparAMta, emAM mukhAkRti evI te vilakSaNa rIte AlekhAI che ke jenArane prathama najare e bhagavAna buddhanuM citra hovAne bhrama thayA vinA na rahe. buddhanI prAcIna citrita mukhAkRtione ghaNu rIte maLatI A citranI mukhAkRti che, ema mane lAgyuM che. kaI ema kahI zake ke buddhanI AMkhe DhaLelI hoya che, ne AmAM te khullI-ApaNI sAme jotI hoya
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ muni zIlacandra vijaya 31 tevI-AMkhe che paraMtu, AvuM hovA chatAMya, bIja keTalAMka tattave evAM hoya che ke jenA AdhAre A bhrama sahaja rIte ja thaI jAya. dA.ta. uttara gujarAtamAM AvelA mahuDInA keTayarka maMdiramAMthI maLI AvelI AThamI zatAbdInI dhAtupratimA, jaina tIrthaMkaranI che, e to suvidita che; ane tenI AMkho paNa sAva DhaLelI ke bIDAyelI nathI ja; chatAM, De. maMjulAla 2. majamudAra jevA khyAtanAma vidvAne tene buddhanI mUrti tarIke oLakhAvI dIdhI che!15 ghaNI vakhata evuMye bane che ke, kaLA samIkSake citragata viSayathI pUrepUrA paricita na hoya toya, mauna rahevAne badale bhaLato ja viSaya lakhI devAnuM vadhu pasaMda kare che. ahIM e aMge be udAharaNa paryApta thaI paDaze. 1. The Development of Style in Indian Painting6mAM zrIkAla khaMDAlAvAlAe, Plate VII tarIke mukelA "abhimAnarUpI hAthI para caDhI beThelA bAhubalIne hAthI uparathI nIce UtaravA mATe samajAvatI be bahene (brAhmI-suMdarI)'nA citrane "marudevI(?)" e paricaya ApIne mUkyuM che. 2. e ja rIte, bhAratIya jJAnapIThe prakAzita karelA jaina Dha sthApatya"nA tRtIya khaMDamAM, 28mA citra tarIke mUkAyeluM ka9pasUtranuM eka citra, sthavirAvalIne, rohagupta (vaira ziva mamitA paravAdI sAthenA vAdano ane te banee sAmasAmI prayojelI pratispadhI: sAta sAta vidyAonA prasaMgane darzAvatuM citra hevA chatAM, tyAM, te citrane, gaI bhilla ane kAlakAcAryanA citra tarIke oLakhAvavAmAM AvyuM che. pAlitANu-kalpasUtranAM citromAM bIjI ghaNI ghaNI viziSTatAo che ane jema jema tene abhyAsa thato jaze, tema tema navAM navAM tathya bahAra Avaze ja, e niHzaMka che. samajazaktinI maryAdA samajIne ahIM ja aTakuM, e pahelAM eka vAta kahevI ucita gaNAze ke prastuta pAlitANu-kalpasUtra, pAlitANAnI zrInemi-darzana jJAnazALAnA graMthabhaMDAranI che ane have tenuM rajIsTrezana paNa thaI gayuM che. pAdaTIpa 1. " zrIva nA manaMdanI "nA dvitIya khaThAMtargata prathama khaMDamAM De.yu.pI. zAhane lekhaH "mAru gurnAda vivAre prAcIna pramANa'-jue. 2. "Treasures of Jaina Bhandaras" (L. D. Series 69) pp. 13-15. 3. ejana p. 14. 4. pR. 32, prakAzaka: bAbuM pUraNacanda nAhAra, kalakattA, vi.saM. 1988. pa. juo "Treasures of Jaina Bhandaras" p. 16. 6. juo "Jain Miniature Painting From Western India" By Dr. Motichandra chapter III, p. 28, 7. jaina citrakalpaduma" sA.ma. navAba likhita lekha "gujarAtanI jainAzrita kaLA ane tene ItihAsa" pR. 41. 8. ejana.
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 232 "pAlitANA-kalpasUtranI jena citrakaLA para vizeSa prakAza 9. juo "Treasures of Jain Bhandaras" p. 15. 90. ORRI "Jain Miniatnre Painting from Western India" p. 34." 99. gyarl "Treasures of Jaina Bhandaras''-catalogue pp. 67-68. 12. ejana, p. 14, "It was temporarily brought in the L.D. Institute, Ahmeda. bad and was very soon returned to the owner monk in Palitana." 13. ejana p. 14. 14. juo "jaina citraka956ma"mAM sA. ma. navAbane lekha, pR. 34. 15. juo "Gujarat: Its Art-heritage" By M.R.Majmudar (prakAzaka: muMbaI yuni. varsiTI)mAM Plate LIV tathA tene paricaya. 16. prakAzaka: Macmillar Company of India-1974.
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAyava vANi Hala Godadersonacsacoolsex moTA yaadi| hAemA samizaNa