Book Title: Nyayavinischay Vivaran Ek Mulyankan
Author(s): Shitalchandra Jain
Publisher: Z_Mahendrakumar_Jain_Nyayacharya_Smruti_Granth_012005.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/211299/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcaya-vivaraNa: eka mUlyAMkana bhAratIya darzana meM jainadarzanakA eka viziSTa sthAna hai aura jainadarzanake kSetrameM AcArya zrImadbhaTTAkalaMkadeva dvArA likhita nyAyavinizcaya advitIya grantharatna hai / isa granthake padya bhAgapara prabala tArkika syAdvAdavidyApati vAdirAjasUrikRta tAtparya vidyotinI vyAkhyAna ratnamAlA upalabdha hai jisakA nAma nyAyavinizcaya-vivaraNa hai| jaisA ki vAdirAjakRta zlokase prakaTa hai * DaoN0 zItalacanda jaina, jayapura praNipatya sthirabhaktyA gurUn padAnapyudArabuddhiguNAn / nyAyavinizcaya vivaraNamabhiramaNIyaM mayA kriyate // ukta zloka se spaSTa hai ki isakA nAma nyAyavinizcaya vivaraNa hI hai, alaMkAra nahIM / isa viSaya para vidvAn saMpAdakane kAphI mahattvapUrNa pramANa upasthita kara vimarza kiyA hai / granthakA saMpAdana 20vIM zatAbdi ke prasiddha mUrdhanya dArzanika vidvAn paM0 mahendrakumAra nyAyAcArya dvArA kiyA gayA hai| paM0 jIM kI jo saMpAdita kRtiyA~ haiM unameM AcArya bhaTTAkalaMkadeva dvArA racita graMtha pramukha haiM / Apako saMpAdakIya eva prastAvanAoM ko par3hakara graMthakA rahasya sugamatAse samajha meM A jAtA hai / vastutaH prAcIna granthoM meM dArzanika granthoMkA sampAdana ati dusAdhya kArya hai / isa kAryake liye niSThA, samaya, zaktike sAtha vidvattA atyanta apekSita hai / kyoMki dArzanika granthoMmeM granthAntaroMke avataraNa pUrvapakSa aura uttarapakSa donoMmeM pracura mAtrAmeM Ate haiM una sabakA sthAna khojanA tathA upayukta TippaNiyoMkA saMkalana Adi sabhI kArya dhairya aura sthiratA ke binA nahIM saha sakate vizeSakara una granthoMke sampAdana meM jinakA mUla bhAga upalabdha na ho aura vivaraNakI pratiyAM azuddhiyoM kA puJja hoM aisI sthitimeM sampAdakakI pratibhAkI samIkSA vidvAn hI kara sakate haiM / hama jaise atyalpabuddhi vAle to unakI sampAdita kRtiyoMkA mUlyAMkana hI kara sakeMge / prastuta kRti nyAyavinizcayavivaraNa do bhAgoM meM vibhakta hai / isameM kula tIna prastAva haiM jisameM prathama bhAga ke prathama prastAva meM pratyakSakI vivecanA hai aura dvitIya bhAgake dvitIya evaM tRtIya prastAva meM kramazaH anumAna evaM pravacanakI vivecanA | granthakArane sarvaprathama nyAyake vinizcaya karane kI pratijJA kI hai / ve nyAya arthAt syAdvAdamudrAMkita AmnAyako kalikAla doSase guNadveSI vyaktiyoM dvArA malina kiyA huA dekhakara vicalita ho uThate haiM aura bhavya puruSoMkI hitakAmanA se samyagjJAna-vacana rUpI jalase usa nyAya para Aye hue malako dUra karake usako nirmala banAneke lie kRtasaMkalpa hote haiN| jisake dvArA vastu svarUpakA nirNaya kiyA jAya use nyAya kahate haiM / arthAt nyAya una upAyoMko kahate haiM jinase vastu tattvakA nizcaya ho / aise upAya tattvArthasUtrameM pramANa aura naya do tathA inake bheda prabheda hI nirdiSTa haiM / vidvAn sampAdakane apane mantavyameM likhA hai ki dArzanika kSetrameM darzanakI vyAkhyA badalI hai aura vaha caitanyAkArakI paridhiko lA~cakara padArthoMke sAmAnyAvalokana taka jA pahu~cI parantu siddhAnta granthoMmeM darzanakA anupayukta darzana talavata hI varNana hai / vidvAn sampAdakane akalaMkake jJAnakI sAkAratA viSayaka vivecanameM dhavalA - jayadhavalAkA AdhAra lete hue nyAyavinizcaya-vivaraNakA yuktisaMgata tulanAtmaka adhyayana prastAvanA meM prastuta kiyA hai| isa prastAvanA ko par3hakara granthakI kArikAoM ke hRdayako samajhane meM kaThinAI nahIM hotI hai / Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 / kRtiyoMko samIkSAe~ : 29 artha sAmAnya vizeSAtmaka aura dravya paryAyAtmaka hai, ke vivecana prasaMgameM suyogya vidvAnne granthako AdhAra banAte haye itara bhAratIya dArzanikoMkI samAlocanA karate hae rAhala sAMkRtyAyanake vicAroMko vistArase ullekha karake samIkSA kI hai aura jainadarzanakI dRSTise padArthakI kaisI vyavasthA hai isako sUkSmAtisUkSma tarkoke mAdhyamase viSayako samajhAyA hai| - isI taraha vidvAna sampAdakane pratyakSake bhedoMke vimarzameM AcArya akalaMka dvArA mAnya bheda aura uttaravartI AcAryoM dvArA mAnya bhedoMko spaSTa karate hue likhA hai ki akalaMka devane pratyakSake tIna bheda kiye haiM :-1-indriya pratyakSa 2-anindriya pratyakSa 3-atIndriya pratyakSa / cakSa Adi indriyoMse rUpAdikakA spaSTa jJAna indriya pratyakSa hai| manake dvArA sukha AdikI anumati mAnasa pratyakSa hai| akalaMkadevane laghIyastrayasvavRttimeM smRti, saMjJA, cintA aura abhinibodhako atindriya pratyakSa kahA hai| isakA abhiprAya itanA hI hai ki-mati, smRti, saMjJA, citA aura abhinibodha ye saba matijJAna haiM, matijJAnAvaraNake kSayopazamase inakI utpatti hotI hai / matijJAna indriya aura manase utpanna hotA hai| indriyajanya matijJAnako jaba saMvyavahAra meM pratyakSa rUpase prasiddhi honeke kAraNa indriyapratyakSa mAna liyA taba usI taraha manomati rUpa smaraNa pratyabhijJAna tarka aura anumAnako bhI pratyakSa hI kahanA caahiye| parantu saMvyavahAra indriyajanya matiko to pratyakSa mAnatA hai para smaraNa Adi ko nhiiN| ataH akalaMkakI smaraNa Adiko anindriya pratyakSa mAnanekI vyAkhyA unhIM taka sImita rhii| ve zabdayojanAke pahile smaraNa Adiko matijJAna aura zabdayojanAke bAda inhIMko zrutajJAna bhI kahate haiN| para uttarakAlameM asaMkIrNa pramANa vibhAgake lie-"indriyamati aura manomatiko sAMvyavahArika pratyakSa, smRti Adiko parokSa, zrutako parokSa aura avadhi, manaHparyaya tathA kevalajJAna ye tIna jJAna paramArtha pratyakSa" yahI vyavasthA sarvasvIkRta huii| nyAyavinizcayavivaraNake dvitIya bhAgakI vistRta prastAvanAmeM pramANa vibhAgakI carcA karate hue vidvAna sampAdakane likhA hai ki dvitIya bhAgake do prastAvoMmeM parokSa pramANake viSayameM AcArya akalaMkadevane jainadArzanika kSetrameM eka naI vyavasthA dii| akalaMkadevane pAMca iMdriya aura manase honevAle jJAnako jo ki Agamika paribhASAmeM parokSa thA, sAMvyavahArika pratyakSa koTimeM liyA aura smRti, saMjJA, cintA, Abhinibodhika aura zruta ina pA~coMko AgamAnusAra parokSa pramANa kahA hai| pravacana prastAvameM sarvajJatAke viSayameM paryApta UhApoha kiyA hai| vidvAn lekhakane akalaMkake abhiprAya ko samajhAneke lie sarvajJatAkA itihAsa batAte hue likhA hai ki sarvajJatAke vikAsakA eka apanA itihAsa bhI hai / bhAratavarSakI paramparAke anusAra sarvajJatAkA sambandha bhI mokSase thaa| mumukSuoMke vicArakA mukhya viSaya yaha thA ki mokSake upAya, mokSakA AdhAra, saMsAra aura usake kAraNoMkA sAkSAtkAra ho sakatA hai yA nhiiN| vizeSataH mokSa prAptike upAyoMkA arthAta una dharmAnuSThAnoMkA jinase AtmA bandhanoMse mukta hotA hai, kisIne svayaM anubhava karake upadeza diyA hai yA nahIM? vaidika paramparAoMke eka bhAgakA isa sambandhameM vicAra hai ki dharmakA sAkSAtkAra kisI eka vyaktiko nahIM ho sakatA, cAhe vaha brahmA, viSNu yA mahezvara jaisA mahAna bhI kyoM na ho ? dharma to kevala apauruSeya vedase hI jAnA jA sakatA hai| vedakA dharmase nidhi aura antima adhikAra hai| usameM jo likhA hai vahI dharma hai| manuSya prAyaH rAgAdi dveSoMse dUSita hote haiM aura alpajJa bhii| yaha sambhava hI nahIM hai ki koI bhI manuSya kisI bhI sampUrNa nirdoSa yA sarvajJa banakara dharma jaise atIndriya padArthoMkA sAkSAtkAra kara sake / vidvAn sampAdakane nyAyavinizcayavivaraNake donoM bhAgoMkI prastAvanAoMmeM jo cintanapUrNa prameya diyA hai vaha bilkula maulika, mahattvapUrNa evaM nayA hai / jo dArzanika vidvAnoM ke lie atyanta anukaraNIya, bicAraNIya evaM dizAbodha dene vAlA hai|