Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyakumudacandra aura usake sampAdana kI vizeSatAyeM * DaoN0 sudarzanalAla jaina, vArANasI grantha paricaya maTTAkalaGkadevakRta laghIyastraya aura usakI svopajJa vivRttikI vistRta vyAkhyAkA nAma hai 'nyaaykumudcndr'| nyAyakumudacandra eka vyAkhyA grantha hokara bhI apanI mahattAke kAraNa svatantra grantha hI hai| isameM bhAratIya darzanake samagra tarka-sAhitya evaM prameya-sAhityakA AloDana karake navanota prastuta kiyA gayA hai / tArkika-ziromaNi prabhAcandrAcAryane niSpakSabhAvase vAtsyAyana, udyotakara Adi vaidika tArkikoMke aura dharmakIrti Adi bauddha tAkikoMke matoMkA vivecana unake hI granthoMkA AdhAra lekara utanI hI niSpakSatAse kiyA hai jitanA ki jainAcAryoMke mantavyoMkA prastutIkaraNa kiyA hai| jaina siddhAntoMke saMdarbhameM uThane vAlI sUkSmase sUkSma samasyAoMko uThAkara unakA tArkika zailImeM vizada samAdhAna prastuta kiyA hai / tarkazAstra vaha zAstra hai jo atIta, anAgata, dUravartI, sUkSma aura vyavahita arthoMkA jJAna karAtA hai| takazAstrakA vizeSataH sambandha anumAna pramANase hai| parantu kabhI-kabhI indriyapratyakSa aura AgamakI pramANatAmeM saMdeha honepara takake dvArA hI usa saMdehakA nivAraNa kiyA jAtA hai| isa zailIkA Azraya lekara paravAdiyoMke prAyaH sabhI siddhAntoMkI samIkSA nyAyakumudacandra meM kI gaI hai| jisa prakAra prabhAcandrAcAryakRta prameyakamalamArtaNDa-prameyarUpI kamaloMkA vikAsa karaneke lie mArtaNDa ( sUrya ) hai usI prakAra nyAyakumudacandra bhI nyAyarUpI kumudoMkA vikAsa karane ke lie candramA hai| jaisA ki pahale kahA jA cukA hai ki nyAyakumudacandra bhaTTAkalaGkakRta laghIyastraya aura usakI svopajJavivRtikI vyAkhyA hai / laghIyastraya pramANapraveza, nayapraveza aura pravacanapraveza ina tIna choTe-choTe prakaraNoMkA saMgraha hai| pramANapravezameM cAra pariccheda haiM, nayapravezameM eka tathA pravacanapravezameM do| isa taraha laghIyastrayameM kula sAta pariccheda haiN| prathama paricchedake prArambhakI do kArikAoM para, paJcama paricchedakI aMtima do kArikAoM para, SaSTha paricchedakI prathama kArikA para aura saptama paricchedako aMtima do kArikAoM para vivRti nahIM hai, zeSa para hai| vivRtimeM diDnAga, dharmakIrti, vArSagaNya aura siddhasenake granthoMse vAkya yA vAkyAMza lie gae hai|' jainadarzanameM svAmI samantabhadra (I0 2rI zatA. ) ko jaina tarka vidyAkI nIMvakA pratiSThApaka mAnA jAtA hai / pazcAt siddhasena divAkara (vi0 saM0625 ke AsapAsa )kA jaina tarkakA avataraNa karAne vAlA aura AcArya bhaTTAkalaGka ( I0-7-8 zatA0) ko jaina tarka ke bhavyaprAsAdako saMsthApita karanevAlA mAna jAtA hai| akala dvArA saMsthApita siddhAntoMkA Azraya lekara paravartI jaina nyAyake grantha likhe ge| AcArya vidyAnaMda ( I0 9vIM zatA0 ) ne isa tarkavidyAko praur3hatA pradAna kI aura AcArya prabhAcandra ( I0 980-1065) ne jaina tarkavidyAkI durUhatAko bodhagamya bnaayaa| prazastapAdabhASya, vyomavatI, nyAyabhASya, nyAyavArtika, nyAyamaMjarI, zAbarabhASya, zlokavArtika, bRhatI, pramANavArtikAlaGkAra, tattvasaMgraha Adi jainetara praur3hatarka granthoMkA gahana adhyayana karake AcArya prabhAcandra ne unakI hI zailI meM prabalayuktiyoM ne unake siddhAntoMkA parimArjana kiyA hai| isa taraha jaina tarka zAstrameM navIna zailIko janma dekara nyAyakumudacandra Adi dvArA vyomavatI jaise prauDha granthoM kI kamIko pUrA kiyA hai| 1. nyAyakumudacandra pra0 bhA0, prastAvanA, pR0 5-7 // 3-4
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 : DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha saMpAdana aura prakAzana yojanA mANikacaMdra di0 jaina granthamAlAke maMtrI paM0 nAthUrAma jo 'premI' kI icchAse prerita hokara nyAyAcArya, nyAyadivAkara, jainaprAcIna nyAyatIrtha Adi upAdhiyoMse vibhUSita paM0 mahendrakumAra zAstrI jo zrI syAdvAda di0 jaina mahAvidyAlaya, kAzImeM jaina nyAyake adhyApaka the, ne paM0 sukhalAla saMghavI dvArA saMpAdita sanmatitarkakI zailImeM nyAyakumudacandrakA sampAdana prArambha kiyA / yaha paM0 mahendrakumArajI kA isa kSetrameM prathama prayAsa thaa| isake sampAdanameM paM0 sukhalAla saMghavI aura paM0 kailAzacandrajI kA bahumUlya sahayoga rahA hai / sampAdanopayogI sAhityopalabdhi karAnemeM pUjya gaNezaprasAda jI varNIkA audAryapUrNa sahayoga milA / isake sampAdanameM pAMca pramukha pratiyoMse sahAyatA lI gaI thii| aura una pratiyoMke AdhAra para jo yA to azuddha thIM yA adhUrI thIM, prastuta saMskaraNakA sampAdana kitanA kaThina kArya hai, yaha anubhavI sampAdaka hI samajha sakatA hai / sampAdana karate samaya jina-jina bAtoMkA dhyAna rakhanA cAhie una sabhIkA dhyAna rakhA gayA hai| prastuta saMskaraNa mANikacandra granthamAlA, bambaIse I0 san 1938 tathA 1941 meM kramazaH do bhAgoM meM prakAzita huA hai| chapAImeM malapATha, vivRtti, vyAkhyAna, TippaNa, pAThAntara, virAmacihnoM AdikA samacita prayoga kiyA gayA hai / viSayakI subodhatA tathA zodhArthiyoM ke upayogake lie dvitIya bhAgameM nimna 12 pariziSTa die gae haiM (1) laghIyastraya-kArikAnukramaNikA, (2) laghIyastraya aura usakI svavivRtimeM Agata avataraNavAkyoMkI sUcI, (3) laghIyastraya aura svavivRtike vizeSa zabdoMkI sUcI, (4) anya AcAryoM dvArA uddhRta laghIyastraya kArikAyeM evaM vivati aMzoMkI tulanA, (5) nyAyakamadacandrameM udhata granthAntaroM ke avataraNa, (6) nyAyakumudacandrameM nirdiSTa nyAyavAkya, (7) nyAyakumudacandra meM Agata aitihAsika aura bhaugolika nAmoMkI sUcI, (8) nyAyakumudacandrameM ullikhita grantha aura granthakAroMkI sUcI, (9) nyAyakUmadacandrAntargata lAkSaNika zabdoMkI sUcI, (10) nyAyakumudacandrAntargata kucha viziSTa zabda, (11) nyAyakumudacandrAntargata dArzanika zabdoMkI sUcI, (12) mUla grantha tathA TippaNImeM prayukta grantha saMketa sUcI ( pRSTha saMketake sAtha ) / paM0 mahendrakumArajIkA vaiduSya paM0 mahendrakumArajI nyAyAcArya jinhoMne nyAyakumudacandra, prameyakamalamArtaDa, akalaGkagranthatraya Adi mahattvapUrNa evaM gambhIra granthoMkA saTippaNa sundara sampAdana kiyA hai, unakI barAbarIkA Aja dUsarA koI saMpAdaka nahIM dikhalAI par3a rahA hai| Apa jainavidyAke prakANDa manISI to the hI, sAtha hI jainetara nyAyazAstrameM bhI gaharI paiTha thii| nyAyakumudacandrake TippaNa tathA dvitIya bhAgakI 63 pRSThoMkI vistRta prastAvanA Apake vaidRSyako prakaTa karatI hai| prathama bhAgakI 126 pRSThoMkI prastAvanA paM0 kailAzacandrajI zAstrI dvArA likhita hai| isake bAda bhI Apane dvitIya bhAgameM prabhAcandrakI vaidika aura avaidika itara AcAryoMse tulanA karate hue abhinava tathyoMko prakaTa karanevAlI prastAvanA likhI hai| grantha saMketa sUcI, zuddhipatraka Adike sAtha vistRta viSayasUcI donoM bhAgoMmeM dI gaI hai jisase viSayakI durbodhatA samApta ho gaI hai| saMpAdanakI pramukha vizeSatAe~ ___paM0 mahendrakumAra jIke vaiduSyako tathA sampAdana kalAkI vaijJAnikatA ko prakaTa karanevAlI prastuta nyAyakumudacandrake saMskaraNako pramukha vizeSatAe~ nimna hai 1-Adhunika vaijJAnika paddhati se saMpAdana kiyA gayA hai| granthasaMketasUcI, vistRta viSayasUcI, pariziSTa, prastAvanA, zuddhipatraka, sahAyaka granthasUcI, virAma cihna / prayoga, TippaNa, pAThAntara, tulanA Adi sabhI suvyavasthita aura prAmANika haiM /
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 / kRtiyoMkI samIkSAe~ : 27 2-TippaNI aura dvitIya bhAgakI prastAvanA sabase adhika mahattvapUrNa hai jisameM sampAdakane athaka zrama kiyA hai| aitihAsikatAke bIjoMko udghATita karate hue tulanAtmaka dRSTi apanAI gaI hai| viSaya vivecanameM saMkIrNatA nahIM apanAI gaI hai| 3-kucha TippaNiyAM granthakArake Azayako spaSTa karaneke lie tathA kucha pAThazuddhike lie bhI dI gaI hai| 4-pratyeka viSayake antameM pUrvapakSa aura uttarapakSa saMbaMdhI granthoMkI vistRta sUcI dI gaI hai jisase usa viSayake paryAlocanameM aura adhika sahAyatA milatI hai| 5-prastAvanAmeM AcArya akalaMka aura prabhAcandrake saMbaMdhameM jJAtavya aneka aitihAsika aura dArzanika mantavyoMkA vivecana kiyA gayA hai| prasaGgataH jaina evaM jainetara granthakAroMkI tulanA karate hue bahuta-sI bAtoMke rahasya khole gae haiN| ise yadi jainatarka yugake itihAsakI rUparekhA kahI jAya to koI atyukti nahIM hogii| ataH aitihAsikoMke lie yaha prastAvanA bahuta upayogI hai| - 6-jo pATha azuddha the unako sudhAranekA prayatna kiyA gayA hai| saMpAdakane isa bAtako iMgita karaneke lie usa kalpita zuddhapAThako ( ) aise brakiTameM diyA hai| isake atirikta jo zabda malameM truTita the yA nahIM the unakI jagaha saMpAdakane jinazabdoMko apanI orase rakhA hai use [ ] aise brakriTa ke dvArA pradarzita kiyA hai| 7-isake saMpAdanameM IDara bhaNDArakI (A0 saMjJaka ) pratiko Adarza mAnA gayA hai| zeSa anya cAra pratiyoMkA yathAsthAna upayoga kiyA gayA hai / vivRtikI pUrNatA A0 pratike atirikta jayapurakI pratise kI isa taraha nyAyAcArya paM0 mahendra kumAra jIkA yaha prathama saMpAdana kArya itanA mahattvapUrNa aura AdarzadIpaka huA ki kAlAntarameM inheM prameyakamalamArtaNDa Adi granthoMke saMpAdanakA uttaradAyitva sauMpA gayA jise inhoMne usI lagana aura ImAnadArIse pUrNa kiyaa| nyAyakumudacandrakA inapara itanA prabhAva thA ki inhoMne isake saMpAdana kAlameM utpanna jyeSTha putrakA nAma smRtinimitta 'kumudacandra' rakhA jo kAlakI gatikA nizAnA bana gayA aura saMpAdita yaha grantha hI usakA puNyasmAraka banA jise paM0 jIne apane sAhityayajJakI Ahati mAnA / aise svanAmadhanya paM0 mahendrakumAra jIkI pratibhA jo prabhAcandrAcAryavat thI ko zatazata vandana karate hae unake dvArA pradarzita mArgapara calanekI kAmanA karatA hai|