Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ nIti, dharma aura samAja ca TIke prati sUkSmatAse dhyAna diyA jAya to pratIta hogA ki vaha akelI nahIM raha sktii| vaha kisI ke sAhacayakI talAza karatI hai / para use cITekA to kyA vijAtIya cIMTIkA bhI sahacAra anukUla nahIM jacatA / vaha sajAtIyake sahacArameM hI masta rahatI hai| aise kSudra jantuko chor3akara aba dUsare bar3e jantu pakSIkI ora dhyAna dIjie / murgese viyukta murgI mayUra ke sahacArase saMtuSTa nahIM hotii| use bhI svajAtIya kA hI sAhacarya cAhie / eka bandara aura eka hariNa ye donoM svajAtIya prANIke sAtha rahakara jitanI prasannatAkA anubhava kareMge yA apane jIvanako dIrghAyu banA sakeMge, utanI mAtrAmeM cAhe jitanI sukhasAmagrI milane para bhI vijAtIya ke sahacArameM prasanna nahIM raha skeNge| manuSya jAtine jima kuttako apanAkara apanA vaphAdAra sevaka aura sahacArI banAyA hai, vaha bhI dUsare kutte ke abhAvameM asantuSTa hI rahegA / yahI kAraNa hai ki vaha dUsare kutte ke prati IrghA rakhane para bhI aura duma reko dekha kara prAraMbha meM usase lar3akara bhI annameM usake sAtha ekarama hokara khilavAr3a karane laga jAtA hai / sUkSma jaMtu, pakSI aura pazu jAti ke isa niyamako hama manuSya jAlimeM bhI dekhate haiM / pakSI yA pazuko pAlatU banAkara manuSya jaMgalameM akelA rahanekA kitanA bhI abhyAsa kyoM na kare para anta meM usakI prakRti manuSya jAtike hI sAhacarya kI talAza karatI hai / samAna rahana-sahana, samAna AdateM, samAna bhASA aura zarIrakI samAna racanAke kAraNa sajAtIya sAhacarya kI talAzakI vRtti hai- jIvamAtrameM dekhate haiN| phira bhI manuSya ke sivAya kisI sI jIvavarga yA dehadhArI vargako hama samAjakA nAma nahIM dete / vaha varga samudAya yA gaNa bhale hI kahA jAya kinnu samAja honekI pAtratA to manuSya jAtimeM hI hai / aura
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma aura samAja "usakA kAraNa yaha hai ki manuSya meM aisI buddhi-zakti aura viveka-zaktikA bIja hai ki vaha apanA rahana-sahana, veza-bhUSA, bhASA, khAna-pAna aura anya saMskAroM kA parivartana kara sakatA hai, abhyAsa kara sakatA hai| manuSya jaba cAhe taba prayatnase dUsarI bhASA sIkha sakatA hai aura anya-bhASAbhAcI logoM ke sAtha saralatAse ghula-mila jAtA hai / veza-bhUSA aura khAna-pAna badala kara yA binA badale udAratAkA abhyAsa karane bhinna prakArake veza-bhUSA aura khAna-pAnavAle manuSyoM ke sAtha basa kara saralatAse jiMdagI bitA sakatA hai| dUsaroMkA jo acchA ho use lene meM aura apanA jo acchA ho use dUsaroM ko denemeM sirpha manuSya prANI hI gauravakA anubhava karatA hai / bhinna deza, bhinna raMga aura bhinna saMskAravAlI mAnava-prajAke sAtha kevala manuSya hI ekatA siddha karake use vikasita kara sakatA hai| isI zaktike 'kAraNa manuSya kA varga samAja nAmake yogya huA hai| manuSya jahA~ kahIM hogA kisI na kisI samAjakA aMga hokara rhegaa| vaha 'jisa samAjakA aMga hogA usa samAja ke Upara usake acche bure saMskArakA asara hogA ho / yadi eka manuSya vIr3I pItA hogA to vaha apane AsapAsake logoM meM bIr3IkI talapa ( tar3apa ) jAgarita karake usa vyasanakA vAtAvaraNa khar3A karegA / aphIma khAnevAlA cInI apane samAjameM usIkI maci bar3hAvegA / yadi koI vastutaH zikSita hogA to vaha apane samAjameM zikSAkA vAtAvaraNa jAne anajAne khar3A karegA / isI prakArase samasta samAjameM yA usake adhikAMzameM jo rasUma aura saMskAra rUr3ha ho gaye hote haiM cAhe ve iSTa hoM yA aniSTa, una rasmoM aura saMskAroMse usa samAjake aMgabhUna vyakti ke lie mukta rahanA azakya nahIM to duHzakya to hotA hI hai / tAra yA TikaTa AphisameM kAma karanevAloMmeM athavA sTezana ke karmacAriyoMke bIca meM ekAdha vyakti aisA jAkara rahe jo rizvatase napharata karatA ho, itanA hI nahIM kintu kitanI hI rizvatakI lAlaca usake sAmane kyoM na dikhAI jAya phira bhI jo usakA zikAra bananA na cAhatA ho, to aise sacce vyaktiko zeSa saba rizvatakhora vargakI orase bar3A bhArI trAsa hogaa| kyoMki vaha svayaM rizvata nahIM legA, isakA matalaba yaha hai ki vaha svabhAvataH dUsare rizvatakhoroMkA virodha karegA 'aura isakA phala yaha hogA ki dUsare loga eka sAtha isa prayatnameM laga jAyeMge "ki yA to vaha rizvata le yA una sabake dvArA parezAna ho / yadi ukta saccA
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ nIti, dharma aura samAja vyakti asAdhAraNa sAhasI aura buddhimAn na ho to vaha itanA hI karegA ki dUsaroMke rizvata lene para taTastha raha jAyagA, virodha nahIM kregaa| aisA hone para hI usakI gAr3I una sabake bIca cala sakegI / isI nyAyase hamAre dezI AI0 sI0 esoMko paradeziyoM ke bIca bahuta bAra bahuta aniSTa sahanA par3atA hai| taba aise aniSToMse samAjako bacAne ke lie samAjake nAyaka yA rAjazAsana karanevAle kAyade kAnUna banAte haiM yA nIti-niyamoMkA sRjana karate haiN| kisI samaya bar3I umra taka kanyAoMko avivAhita rakhane meM amuka aniSTa samAjako pratIta huA, to smRtizAstrameM niyama banAyA gayA ki ATha yA nava varSa kI kanyA jaba taka gaurI ho, zAdI kara denA dharma hai| isa niyamakA ulaMghana karanevAlA kanyAkA pitA aura kanyA donoM samAja meM nindita hote the| usa bhaya se samAja meM bAla-vivAhakI prathA cala pdd'ii| aura jaba isa nItike anusaraNameM adhika aniSTa hone lagA taba samAjake nAyakoM aura rAjakartAoMke lie dUsarA niyama banAnA Avazyaka ho gayA / aba caudaha yA solaha varSa se kama unameM kanyAkA byAha karate hue loga zikSitoMdvArA kI jAnevAlI nindAse Darate haiM yA rAjyake daNDa bhayase niyamakA pAlana karate haiN| eka karjadAra vyakti apanA karja cukAne ke lie tatpara rahatA hai, yaha isa lie ki yadi vaha karja nahIM cukA degA to usakI zAkha-pratiSThA calI jAyagI, aura yadi zAkha calI gaI to koI use karja nahIM degA aura aisA honese usake vyApArameM hAni hogI! isa taraha yadi dekhA jAya to pratIta hogA ki samAja ke pracalita sabhI niyamaukA pAlana loga bhaya yA svArthavaza karate haiM / yadi kisI kAryake karane yA na karanemeM bhaya yA lAlaca na ho to usa kAryako karane yA na karanezale kitane hoMge, yaha eka bar3A prazna hai / kanyA bhI putrake hI samAna saMtati hai, isalie usakA putrake samAna haka honA cAhie, aisA samajha kara use daheja denevAle mAtA-pitAoMkI apekSA ese mAtApitAoMkI saMkhyA adhika milegI jo yahI samajha kara daheja dete haiM ki yadi ucita daheja nahIM diyA jAyagA to kanyAke lie acchA ghara milanA muzkila ho jAyagA yA pratiSThAkI hAni honese apane putroM ko acche gharakI kanyA nahIM milegii| yahI bhaya yA svArtha prAyaH saMtAnakI zikSAke viSaya meM bhI kArya karatA hai| yahI kAraNa hai ki ukta uddezyakI siddhi hone para lar3akA yA lar3akI yogya hone para
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma aura samAja bhI unakI zikSA samApta kara dI jAtI hai / kyoM ki vaha zikSA zikSA ke lie nahIM dI jAtI thI / yahI bAta kitane hI samAjoM ke punarvivAha ke pratibandhake viSaya meM bhI dekhI jAtI hai / jisa samAja meM punarvivAha nahIM hote usameM bhI aneka strI-puruSa aisA spaSTa mAnanevAle hote haiM ki ' balAtkAra se vaidhavya ' dharma nahIM hai, phira bhI yadi unakI choTI bahana yA putrI vidhavA ho jAtI hai to usakI icchA honepara bhI usakA punarvivAha kara dene ko ve taiyAra nahIM hote / prAyaH aisA bhI hotA hai ki ve punarvivAha viruddha anicchA se bhI caukI karane laga jAte haiM / balAtkAra se brahmacarya kI isa nIti ke pIche bhaya aura svArthako chor3akara anya kucha bhI hetu nahIM hotA / gRhasthakI bAta jAne deM / tyAgI yA guru mAne jAnevAle vargakI bhItarI bAta dekheM to pratIta hogA ki unake bhI adhikAMza nIti-niyama aura vyavahAra bhaya yA svArthase prerita hote haiN| kisI tyAgI ke ziSya durAcArI ho jAyeM yA svayaM guru hI bhraSTa ho jAya to una ziSyoM kA vaha guru, ziSyoM kI vRttimeM sudhAra huA hai yA nahIM yaha binA dekhe hI, unheM vezadhArI rakhanekA pUrNa prayatna kregaa| kyoM ki use ziSyoMkI bhraSTatA kAraNa apanI pratiSThA kI hAnikA bhaya rahatA hai / AcArya ke bhraSTa honepara bhI usake sAMpradAyika anuyAyI use padabhraSTa karane meM hicakicAte | itanA hI nahIM kintu usapara balAtkAra brahmacarya thopa dete haiM / kyoM ki unheM apane saMpradAya kI pratiSThA kI hAnikA Dara rahatA hai | puSTimArgI AcAryakA punaH punaH snAna aura jainadharmake sAdhukA sarvathA asnAna yaha aksara sAmAjika bhaya ke kAraNa hI hotA hai | maulavI ke gItApAThameM aura paMDita ke kurAna pATha meM bhI sAmAjika bhaya hI prAyaH bAdhaka hotA hai| ina sAmAjika -nIti-niyamoM aura rIti- rasmoMke pIche prAyaH bhaya aura svArtha hI hote haiM / bhaya aura svArthase anuSThita nIti-niyama sarvathA tyAjya nikamme hI haiM yA unake binA bhI cala sakatA hai, yaha pratipAdana karanekA yahA~ abhiprAya nahIM hai / yahA~ to itanA ho batAnA abhipreta hai ki dharma aura nItimeM pharka hai / 14 jo bandhana yA kartavya, bhaya yA svArthamUlaka hotA hai, vaha hai nIti | kintu jo kartavya, bhaya yA svArthamUlaka na hokara zuddha kartavya ke taurapara hotA hai aura jo sirpha usakI yogyatAke Upara hI avalamvita hotA hai, vaha hai dharma / nIti aura dharma bIcakA yaha pharka tuccha nahIM haiN| yadi hama tanika gaharAI se soceM to
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ nIti, dharma aura samAja yaha spaSTa pratIta hogA ki nIti samAja ke dhAraNa aura puSTi ke lie Avazyaka honepara bhI usase samAjakA saMzodhana nahIM hotaa| saMzodhana arthAt zuddhi, aura zuddhi hI saccA vikAsa hai / yadi yaha dhAraNA vAstavika ho to kahanA cAhie ki vaisA vikAsa dharmake binA nahIM ho sktaa| jisa samAja meM ukta dharmakA jitane aMzameM adhika pAlana hotA ho vaha samAja utane aMzameM uccatara hai / isa vastuko spaSTa karaneke lie kucha dRSTAMtoMpara vicAra kiyA jAya / do vyaktiyoM ko kalpanAmeM rakhA jAya / unameMse eka to TikaTa mAsTara hai jo apanA hisAba saMpUrNa sAvadhAnIpUrvaka rakhatA hai aura relave-vibhAgako eka pAIkA bhI nukasAna na ho isakA dhyAna rakhatA hai / vaha isalie ki yadi bhUla hogI to vaha daMDita hogA, aura naukarIse bhI barakhAsta kiyA jaaygaa| itanA sAvadhAna bhI vaha yadi dUsarA bhaya na ho to musAphiroM ke pAsase rizvata lenese nahIM cuuktaa| kintu hamArI kalpanAkA dUsarA sTezana mAsTara rizvata lene kA aura usake hajama ho jAnekA kitanA ho anukUla prasaMga kyoM na ho, rizvata nahIM letA aura 'rizvata-khorIke vAtAvaraNako bhI pasaMda nahIM karatA / isI prakAra eka tyAgI vyakti khule taurase paise lene meM aura apane pAsa rakhane meM akiJcana vratakA bhaMga mAnakara paise nahIM lenA aura na apane pAsa saMgraha karatA hai / phira bhI yadi vastuta: usake manameM AkiJcanya bhAvakI jAgRtti nahIM huI hogI arthAt lobhakA saMskAra naSTa nahIM huA hogA, to vaha dhanika ziSyoMkA saMgraha karake abhimAna karegA aura usase mAno vaha svayaM dhanavAn ho gayA ho, isa prakAra dUsaroMse apaneko unnata mAnatA huA apane gauravapUrNa ahaMpanakA pradarzana karegA / jaba ki dUsarA yadi vaha saccA tyAgI hogA to mAlika banakara rupaye apane pAsa rakhegA hI nahIM aura yadi rakhegA to usake manameM abhimAna yA apane svAmitvakA gaurava tanika bhI na hogA / yadyapi vaha aneka dhanikoM ke bIca meM rahatA hogA, aura aneka dhanika usakI sevA karane hoMge phira bhI usakA use abhimAna nahIM hogA yA unake kAraNa apaneko dUsaroMre unnata bhI nahIM mAnegA / isa prakAra yAde kisI samAjameM kevala naitika dRSTise tyAgI varga hogA to pariNAmataH vaha samAja unnata yA zuddha nahIM ho sakatA, kyoMke usa samAjameM tyAgI ke vezameM bhogoMkA sevana isa
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma aura samAja prakAra hogA jisase tyAgakA pAlana bhI mAnA jAya aura bhogoMkA sevana bhI puSTa ho / aisI sthitimeM svAgI vargameM gRhasthoMkI taraha khule taurarara dhana saMgrahakI spardhA nahIM honepara bhI dUsarekI apekSA apane pAsa adhika dhanika ziSyoM ko phusalAkara samajhAkara phaMsAkara apanA kara rakhanekI gaDha spardhA to avazya hogI / aura aisI spardhA meM par3akara ve jAnameM yA anajAnameM samAja kI sevA karane ke bajAya ku-sevA hI adhika kreNge| isake viparIta samAjameM yada dhArmika dRSTise tyAgIvarga hogA to usameM na hogI paise saMgrahakI spardhA aura na hogI dhanika ziSyoM ko apane hI banAkara rakhanekI phikra / arthAt vaha ziSya-saMgraha yA ziSya-parivArake viSaya meM atyanta nizcinta hogA aura isa prakAra sirpha apane sAmAjika kartavyoM meM hI prasannatAkA lAbha kregaa| aise vargake do tyAgiyoM ke bIca na hogI sardhA aura na hogA kleza / isI prakAra jisa samAjameM ve rahate hoMge usameM bhI koI klezakA prasaMga upasthita na hogA / isa prakAra hama isa natIjepara pahu~cate haiM ki kisI samAja meM naitika dRSTi se kitane hI tyAgI kyoM na hoM phira bhI unase usa samAjakA kalyANa na hokara akalyANa hI adhika hogaa| isake viparIta kisI samAjameM dhArmika dRSTise sirpha eka hI tyAgI kyoM na ho phira bhI vaha akelA hI samAjakI zuddhi atyadhika mAtrAmeM karegA / eka dUsarA dRSTAnta leN| eka saMnyAsI bhoga-vAsanAkA avirbhAva hone para bhI samAjameM apayazake bhayase bAhya rUpase tyAgI rahakara bhI anAcArakA sevana karatA rahatA hai / jabaki dUsarA tyAgI vaisI vAsanAke prakaTa hone para yadi usakA damana nahIM kara sakatA to cAhe kitanA bhI apayaza aura tiraskAra kyoM na ho phira bhI spaSTa rUpase gRhastha ho jAtA hai / vicAra karanese usa naitika dRSTise rahe hue tyAgIkI apekSA yaha bhogI tyAgI hI samAjakI zuddhikA adhika rakSaka hai / kyoMki prathamane bhaya kA parAjaya nahIM kiyA jabaki dUsarene bhayako parAjita karake Antara aura bAhyakA aikya siddha karake nIti aura dharma donoMkA pAlana kiyA hai / itanI lambI carcAse yaha spaSTa ho gayA hai ki samAjakI saccI zuddhi aura sacce vikAsake lie dharmako hI arthAt nirbhaya niHsvArtha aura jJAnapUrNa kartavya ko hI AvazyakatA hai / aba hameM dekhanA cAhie ki vizvameM vartamAna kaunase paMtha, saMpradAya yA dharma aise haiM jo yaha dAvA kara sakate hoM ki hamane hI mAtra dharmakA pAlana karake samAjakI adhika saMzuddhi kI hai /
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ nIti, dharma aura samAja 7 isakA uttara spaSTa hai aura vaha yaha ki vizvameM aisA eka bhI paMtha, saMpradAya yA dharma nahIM jisane mAtra dharmakA hI AcaraNa kiyA ho aura usake dvArA samAjakI kevala zuddhi hI kI ho / yadi koI saMpradAya yA paMtha apane meM honevAlI kucha satyaniSTha dhArmika vyaktiyoMkA nirdeza karake samAjakI zuddhi siddha karane kA dAvA karatA hai to vaisA dAvA dUsarA virodhI paMtha bhI kara sakatA hai / kyoMki pratyeka pathameM kama yA adhika saMkhyaka aise sacce tyAgI vyaktiyoM ke honekA itihAsa hamAre samakSa maujUda hai / dharmake tathAkathita bAhyarUpoM ke AdhArase hI samAjako mApa kara kisI paMthako dhArmika honekA pramANapatra nahIM diyA jA sakatA / kyoMki bAhya rUpoMmeM paraspara itanA virodha hotA hai ki yadi usIke AdhArase dhArmikatAkA pramANapatra de diyA jAya to yA to sabhI paMthoMko dhArmika kahanA hogA yA sabhIko adhArmika / udAharaNa ke taurapara koI paMtha maMdira aura mUrtipUjA ke apane pracArakA nirdeza karake aisA kahe ki usane usake pracArake dvArA janasamAjako Izvarako pahacAnane meM yA usakI upAsanA meM paryApta sahAyatA dekara samAja meM zuddhi siddha kI hai, to isake viparIta usakA virodhI dUsarA paMtha yaha kahaneke lie taiyAra hai ki usane bhI maMdira aura mUrtike dhvaMsake dvArA samAjameM zuddhi siddha kI hai / kyoMki maMdira aura mUrtiyoM ko lekara jo bahamoMkA sAmrAjya, Alasya aura daMbhakI vRddhi ho rahI thI use maMdira aura mUrtikA virodha karake kucha mAtrA meM roka diyA gayA hai / eka paMtha jo tIrthasthAnakI mahimA gAtA aura bar3hAtA ho vaha zArIrika zuddhidvArA mAnasika zuddhi hotI hai, aisI dalIlake sahAre apanI pravRttiko samAja - kalyANakArI siddha kara sakatA hai, jaba ki usakA virodhI dUsarA paMtha snAna- niyantraNa ke apane kAryako samAja kalyANakArI sAbita karane ke lie aisI dalIla de sakatA hai ki bAhya snAnake mahattva meM pha~sanevAle logoM ko usa rAste se haTAkara Antarika zuddhikI ora le jAneke lie snAnakA niyantraNa karanA ho hitAvaha hai / eka paMtha kaMThI ba~dhAkara aura dUsarA use tur3avAkara samAjakalyANakA dAvA kara sakatA hai / isa taraha dharmake bAhya rUpake AdhArapara jo prAyaH paraspara virodhI hote haiM
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma aura samAja yaha nizcita nahIM kiyA jA sakatA ki amuka paMtha hI saccA dhArmika hai aura usIne samAja meM saccI zuddhi kI hai / Ta phira kyA aisI koI bhUmikA hai jo sarvasAmAnya ho aura jisake AdhArapara nirvivAda rUpase yaha kahA jA sake ki bAhyarUpa kaisA bhI kyoM na ho kintu yadi vaha vastu vidyamAna hai to usase samAjakA aikAntika kalyANa hI hogA aura vaha vastu jisa paMtha, jAti yA vyaktimeM jitane aMza meM jyAdaha hogI utane aMza meM usa jAti pantha yA vyaktise samAjakA adhika kalyANa hI kiyA hai ? vastutaH aisI vastu hai aura vaha Uparako carcAse spaSTa bhI ho gaI hai| vaha hai nirbhayatA, nirlepatA aura viveka / vyakti yA paMthake jIvana meM yaha hai yA nahIM yaha atyaMta saralatA se jAnA jA sakatA hai / jaisA mAnanA vaisA hI kahanA aura kahane se vipa rIta nahIM calanA athavA jaisA karanA vaisA hI kahanA --- yaha tatva yadi jIvana meM hai to nirbhayatA bhI hai / aisI nirbhayatAko dhAraNa karanevAlA naukara seThase Dara kara kisI bAta ko nahIM chupAegA aura kaisA bhI jokhima sirapara lene ko taiyAra rhegaa| koI bhI bhakta gRhastha apane bar3appanakI hAnike bhaya se dharmaguruke sAmane athavA kahIM bhI doSoM ko chipAnekA athavA bar3appanakA mithyA dikhAvA karanekA DhoMga karane ke bajAya jo kucha saca hogA use prakaTa kara degaa| koI bhI dharmaguru yadi vaha nirbhaya hogA to apanA pApa tanika bhI gupta nahIM rakhegA | isI prakAra jo nirlobha hogA vaha apanA jIvana bilakula sAdA banAvegA / nirlobha paMthake Upara bahumUlya kapar3oM yA gahanoMkA bhAra nahIM hogaa| yadi kisI paMtha meM nirlepatA hogI, to vaha apanI samagra zaktiyA~ ekAgra karake dUsaroM kI 'sevA lekara hI saMtuSTa nahIM hogA / yadi viveka hogA to usa vyakti yA paMthakA kisI ke sAtha kleza honekA koI kAraNa hI nahIM rhegaa| vaha to apanI zakti aura saMpattikA sadupayoga karake hI dUsaroMke hRdayako jItegA ! viveka jahA~ hotA hai vahA~ kleza nahIM hotA aura jahA~ kleza hotA hai vahA~ viveka nahIM hotA / isa prakAra hama kisI vyakti yA paMtha dharma hai yA nahIM, yaha - saralatA se jAna sakate haiM aura ukta kasauTI se jA~ca kara nizcita kara sakate haiM ki amuka vyakti yA paMtha samAjake kalyANake lie hai yA nahIM / jAtimeM mahAjana paMca, paMthameM usake netA aura samasta prajAmeM zAsanakartA
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ nIti, dharma aura samAja nItikA nirmANa karate haiM, dezakAlAnusAra usameM parivartana karate haiM aura usakA pAlana karavAte haiN| phira bhI samAjakI zuddhikA kArya avaziSTa raha jAtA hai / yaha kArya koI mahAjana, paMDita yA rAjA sirpha apane padake kAraNa siddha nahIM kara sakatA / jaba ki yahI kArya mukhya hai, aura yahI kArya karanA paramAtmAkA sandeza hai| jisa vyaktiko isa kAryakI lagana ho use dUsaroMko upadeza denekI bajAya apane jIvanameM hI dharma lAnA cAhie / yadi jIvana meM varmakA praveza huA to utane aMzameM usakA jIvana samAjakI zuddhi siddha karegA, phira bhale hI vaha dUsaroMko zuddha honekA upadeza vacana yA lekhanase na detA ho / samAjakI zuddhi jIvana-zuddhimeM samAviSTa hai aura jIvana-zuddhi hI dharmakA sAdhya hai| isalie yadi hameM samAja aura apane jIvanako nIroga rakhanA hai to svayaM apanemeM ukta dharma hai yA nahIM, aura hai to kitanI mAtrAmeM, isakA nirIkSaNa karanekI Adata DAlI jAya to vaha sadaivake lie sthAyI hogI aura aisA honese hamAre sAmane upasthita vizAla samAja aura rASTrake baTakake rUpameM hamane bhI apanA kucha hissA adA kiyA hai, aisA kahA jaaygaa| [paryuSaNa vyAkhyAnamAlA, bambaI, 1932 / anu0--pro0 dalasukha bhAI]