Book Title: Nischay aur Vyavahar Kiska Ashray le
Author(s): Sagarmal Jain
Publisher: Z_Anandrushi_Abhinandan_Granth_012013.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/211281/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ m tt`rk m` l`lf wtmrkh ALANKaanirwAAAAD marnamaAaranAAJSAMARRIABAnasurarianAM bhAmA pravabhiAnandamAza na AcAryapravaraAbhana zrAAnandabhantha zrAjA wrrearrammamawwwmaramaniamasomamim DA0 sAgaramala jaina ema. e., pI-eca. DI. [bhAratIya dharma evaM darzanoM ke tulanAtmaka adhyayana meM saMlagna, cintanazIla lekhaka / saMprati hamIdiyA mahAvidyAlaya, bhopAla meM darzanavibhAga ke adhyakSa RA THA nizcaya aura vyavahAra : kisakA Azraya leM ? cAhe tatvajJAna kA kSetra ho yA AcaraNa kA, bauddhika vizleSaNa hamAre sAmane yathArthatA yA satya ke do pahalU upasthita kara detA hai, eka vaha jaisA ki hameM dikhAI par3atA hai aura dUsarA vaha jo isa dikhAI par3ane vAle ke pIche hai; eka vaha jo pratIta hotA hai, dUsarA vaha jo isa pratItI ke AdhAra meM hai| hamArI buddhi svayaM kabhI bhI isa bAta se santuSTa nahIM hotI hai ki jo kucha pratItI hai vahI usI rUpa meM satya hai / varan vaha svayaM hI usa pratItI ke pIche jhA~kanA cAhatI hai| vaha vastutattva ke indriyagamya sthUla svarUpa se santuSTa nahIM hokara usake sukSma svarUpa taka jAnA cAhatI hai / dUsare zabdoM meM dRzya se hI santuSTa nahIM hokara usakI taha taka praveza pAnA yaha mAnavIya buddhi kI naisargika pravRtti hai| jaba vaha apane isa prayAsa meM vastutatva ke pratIta hone vAle svarUpa aura usa pratItI ke pIche rahe hue svarUpa meM antara pAtI hai to svayaM hI svataHprasuta isa dvividhA meM ulajha jAtI hai ki inameM se yathArtha kauna hai ? pratItI kA svarUpa yA pratItI ke pIche rahA haA svarUpa? vyavahAra aura paramArtha dRSTikoNa kI svIkRti Avazyaka kyoM ? tatvajJAna kI dRSTi se sat ke svarUpa ko lekara pramukhataH do dRSTiyA~ mAnI gaI haiM, eka tatvavAda aura 2. aneka tatvavAda / ' eka tatvavAdI vyavasthA meM paramatatva eka yA advaya mAnA jAtA hai / yadi parama tatva eka hai to prazna uThatA hai yaha nAnArUpa jagata kahA~ se AyA ? yadi anekatA yathArtha hai to vaha eka aneka rUpa meM kyoM aura kaise ho gayA? yadi ekatva hI yathArtha hai to isa pratItI ke viSaya meM nAnArUpAtmaka jagata kI kyA vyAkhyA? ye aise prazna haiM, jinakA samucita uttara ekatatvavAda nahIM de sakatA / isI prakAra dvitatvavAdI yA aneka tatvavAdI dArzanika mAnyatAe~ una do yA aneka tatvoM kA pArasparika sambandha spaSTa karane meM asaphala ho jAtI haiN| kyoMki sattAoM ko eka dUsare se svatantra mAnakara unameM pArasparika sambandha siddha nahIM kiyA jA sktaa| advaitavAda yA ekatatvavAda isa nAnArUpAtmaka jagata kI vyAkhyA nahIM kara sakatA aura dvitatvavAda yA anekatatvavAda una do athavA aneka sattAoM meM pArasparika sambandha nahIM batA sktaa| eka ke lie anekatA ayathArtha hotI hai, dUsare ke lie unakA sambandha ayathArtha hotA hai| lekina indriyAnubhava se anekatA bhI yathArtha dikhatI hai aura sattAoM kA pArasparika sambandha bhI yathArtha dikhatA hai, ataH inheM jhuThalAyA bhI nahIM jA sakatA / ekatatvavAda yA advaitavAda meM anekatA kI samasyA kA aura nATA UL 1 yahA~ dvitatvavAda ko bhI aneka tatvavAda meM hI samAhita mAna liyA gayA hai| Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcaya aura vyavahAra kisakA Azraya leM ? aneka tatvavAda meM unake pArasparika sambandhoM kI samasyA kA ThIka nidAna nahIM milatA / yahI kAraNa thA ki dArzanikoM ko apanI vyAkhyAoM ke lie satya ke sambandha meM dRSTikoNoM (nayoM) kA avalambana lenA hI par3A aura jina dArzanikoM ne dRSTikoNoM kA avalambana lene se inkAra kiyA ve ekAMgI banakara raha gaye / inheM indriyajanya saMvedanAtmaka jJAna aura tArkika cintanAtmaka jJAna meM se kisI eka ko ayathArtha kahakara tyAganA pdd'aa| cArvAka yA bhautikavAdiyoM ne vastutatva yA sat ke indriyapradatta jJAna ko hI yathArtha samajhA aura buddhi kI vidhAoM yA vikalpoM se pradatta jJAna ko jo indriyAnubhUti para kharA nahIM utaratA thA, ayathArtha khaa| dUsarI ora kucha vicArakoM ne usa indriyagamya jJAna ko ayathArtha kahA jo ki bauddhika vizleSaNa meM kharA nahIM utaratA hai aura buddhipradatta jJAna ko hI yathArtha maanaa| lekina yaha samasyA kA samAdhAna nahIM thA / sambhavata: isa dArzanika samasyA ke nirAkaraNa kA prathama prayAsa jaina aura bauddha AgamoM meM parilakSita hotA hai / mahAvIra ne kahA ki na to indriyajanya anubhUti hI asatya hai aura na buddhi pradatta jJAna hI asatya hai / eka meM vastutatva yA sat kA vaha jJAna hai jisa rUpa meM vaha hamArI indriyoM ko parilakSita hotA hai athavA jisa rUpa meM hamArI indriyAM use grahaNa kara pAtI haiM, dUsare meM vastutatva yA sat kA vaha jJAna hai jisa rUpa meM vaha hai / jainAgamoM ke anusAra pahalI lokadRSTi yA vyavahAra naya hai aura dUsarI paramArtha dRSTi yA nizcayanaya hai / lokadRSTi yA vyAvahArika dRSTi sthUla tatvagrAhI hai, vaha hameM yaha batAtI hai ki tatva yA sattA ko janasAdhAraNa kisa rUpa meM samajhatA hai| jabaki paramArtha dRSTi yA nizcayanaya sUkSma tatvagrAhI hai, vaha hameM yaha batAtI hai ki sattA kA buddhipradatta vAstavika svarUpa kyA haiM ? jaise pRthvI sapATa hai yA sthira hai yaha vyavahAranaya yA lokadRSTi hai, kyoMki vaha hameM isa rUpa meM pratIta hotI hai yA hamArA vyavahAra aisA mAnakara hI calatA rahatA hai / jabaki pRthvI gola hai yA calatI hai yaha nizcaya dRSTi hai arthAt vaha isa rUpa meM hai| donoM meM se ayathArtha to kisI ko kahA hI nahIM jA sakatA kyoMki eka indriya pratItI ke rUpa meM satya hai yA indriyagamya satya hai aura dUsarA buddhiniSpanna satya hai yA buddhigamya satya hai / yaha to sattA ( Reality) ke sambandha meM do dRSTiyA~ haiM aura inameM se ayathArtha yA mithyA koI bhI nahIM hai / donoM hI apane-apane kSetra meM satya haiM / yadyapi donoM meM koI bhI eka, svatantra rUpa meM vastu tatva yA sattA kA pUrNa svarUpa pragaTa nahIM karatI haiN| vastutaH sattA yA tatva ( Reality ) apane Apa meM hI eka pUrNatA hai, anantatA hai aura ananta ke ananta pakSoM kA pragaTana vANI aura bhASA ke mAdhyama se sambhava nahIM ho sakatA / indriyAnubhUti, bhASA aura vANI sabhI ananta ke ekAMza kA grahaNa kara pAtI hai| vahI ekAMza kA bodha naya kahalAtA hai / usake ananta pakSoM ko jina-jina dRSTikoNoM se dekhA jAtA hai ve sabhI naya ( Standpoints) kahe jAte haiM aura isIlie jaina vicArakoM ne kaha diyA thA ki jitane vacana ke prakAra athavA bhASA ke prArUpa ( kathana ke DhaMga ) ho sakate utane hI naya ke bheda haiN| lekina phira bhI jaina 1 lokavyavahArA'bhyupagamaparA nayA vyavahAranaya ucyate / vyavahRyate iti vyavahAraH / - abhidhAna rAjendra pR0 - abhidhAna rAjendra khaNDa 4, pR0 2 nizcinoti tatvamiti nizcayaH / 3 anantadharmA'dhyAsite vastunyekAMzagrAhako bodha ityarthaH / 4 jAvaiyA vayaNapahA tAvaiyA ceva hoMti naya vAyA / AcArya pravasa 246 - abhidhAna rAjendra khaNDa 4 pR0 1853 / -- sanmati tarka 13-47 wwwner 1892 / 1862 / AcArya pravAsa abhi 310 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandana grantha zrI Ananda grantha ~~~ 250 dharma aura darzana vicArakoM ne nayoM kA eka dvividha vargIkaraNa prastuta kiyA thaa| jisameM anya sabhI vargIkaraNa bhI antarbhUta hai / ' Jo PU DIS za jainAgama bhagavatI sUtra meM vyavahAra aura nizcaya dRSTi kA pratipAdana bar3e hI rocaka DhaMga se kiyA gayA hai / gautama bhagavAna mahAvIra se pUchate haiM, bhante ! phANita pravAhI gur3a meM kitane rasa, varNa, gandha aura sparza hote haiM ? mahAvIra isake pratyuttara meM kahate haiM ki gautama ! maiM isa prazna kA uttara do nayoM se detA hU~ / vyavahArika naya ( lokadRSTi) kI apekSA se to vaha madhura kahA jAtA hai lekina nizcaya naya ( vAstavika dRSTi ) kI apekSA se usameM pA~ca rasa, pA~ca varNa, do gandha aura ATha sparza hote haiM / isa prakAra vahA~ aneka viSayoM ko lekara unakA nizcaya evaM vyavahAra dRSTi se vizleSaNa kiyA gayA hai / vastutaH yaha nizcaya evaM vyavahAra dRSTi kA vizleSaNa hameM yahI batAtA hai ki sat ( Reality ) na utanA hI hai jitanA vaha hameM indriyoM ke mAdhyama se pratIta hotA hai aura na utanA hI jitanA ki buddhi usake svarUpa kA nizcaya kara pAtI hai / jainAcAryoM ne satya ko samajhane kI ina donoM vidhiyoM kA prayoga na kevala tatvajJAna ke kSetra meM hI kiyA varan AcAra darzana kI aneka gutthiyoM ke sulajhAne meM bhI inakA prayoga kiyA hai / AcArya kundakunda ne Agamokta ina do nayoM (dRSTikoNoM) kA prayoga AtmA ke bandhana mokSa, kartRtvaakartRtva tathA naitika jIvana praNAlI yA jJAna, darzana aura cAritra ke sambandha meM vistRta rUpa se kiyA hai aura inake AdhAra para tatvajJAna tathA AcAradarzana sambandhI aneka vivAdAspada praznoM kA samucita nirAkaraNa bhI kiyA hai| yahI nahIM, AcArya kundakunda kI eka vizeSatA yaha bhI hai ki unhoMne nizcaya dRSTi ko bhI azuddha nizcaya dRSTi aura zuddha nizcayadRSTi aise do rUpoM meM vibhAjita kiyA hai aura isa prakAra unake anusAra eka vyavahAranaya dUsarA azuddha nizcayanaya, tIsarA zuddha nizcayanaya aise tIna vibhAga banAye gaye / isa prakAra sat ke nirUpaNa kI ina do dRSTiyoM ko darzana jagata meM prastuta karane aura unake AdhAra para dArzanika samasyAoM ke nirAkaraNa karane kA prathama zreya jainavicAraNA ko milanA caahie| phira bhI yaha jAna lenA aprAsaMgika nahIM hogA ki jainadarzana aura vedAntadarzana meM sat ke svarUpa ko samajhane ke lie ina hai / ajaina darzanoM meM sarvaprathama bauddha AgamoM meM hama do dRSTiyoM kA aura neyArthaM kahA gayA hai| bhagavAna buddha ne aMguttaranikAya meM kahA hai- bhikSuo ! ye do tathAgata para mithyAropa karate haiM, kauna se do ? jo neyyArtha sUtra ( vyavahArabhASA ) ko nItArtha - sUtra ( paramArthabhASA ) karake pragaTa karatA hai aura nItArtha-sUtra ( paramArthabhASA ) ko neyyArtha -sUtra ( vyavahArabhASA ) karake pragaTa karatA hai / 2 bauddha darzana kI do pramukha zAkhAoM - vijJAnavAda aura zUnyavAda - meM bhI tathatA yA sat ke svarUpa ko samajhAne ke lie dRSTikoNoM kI ina zailiyoM kA upayoga huA hai / vauddha vijJAnavAda tIna dRSTikoNoM kA pratipAdana karatA hai ( 1 ) parikalpita ( 2 ) paratantrata ( 3 ) pariniSpanna / zUnyavAda meM nAgArjuna do dRSTikoNoM kA pratipAdana karate haiM - 1 lokasaMvRti satya aura 2 paramArtha satya / 3 candrakIrti ne lokasaMvRti ko bhI mithyA saMvRti aura tathyasaMvRti ina do bhAgoM meM vibhAjita zailiyoM kA khulakara prayoga huA varNana pAte haiM, jahA~ unheM nItArtha 1 nizcayavyavahArayoH sarvanayAntarbhAvaH / - vahI, khaNDa 4 pR0 1853 / 2 aMguttaranikAya, dUsarA nipAta ( hindI anuvAda prathama bhAga, pR0 62 ) 3 dva e satye samupAzritya buddhAnAM dharmadezanA / lokasaMvRti satyaMca satyaM ca paramArthataH / / - mAdhyamika vRtti 462, bodhicaryA 361 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcaya aura vyavahAra kisakA Azraya leM ? 251 kiyA hai / isa prakAra zUnyavAda meM bhI 1. mithyAsaMvRti, 2 tathyasaMvRti aura 3. paramArtha, yaha tIna dRSTikoNa milate haiM / vedAntadarzana meM zaMkara ne bhI apane pUrvavartiyoM kI isa zailI ko grahaNa kiyA aura unheM 1. pratibhAsika satya, 2. vyavahArika satya aura 3. pAramArthika satya kahA / isa prakAra jainAgamoM ne jise vyavahAranaya aura nizcayanaya, paryAyArthikanaya aura dravyArthikanaya athavA abhUtArthanaya aura bhUtArthanaya kahA use hI bauddhAgamoM meM nItArtha aura neyArtha kahA gyaa| vijJAnavAdiyoM ne unheM paratantra aura pariniSpanna kahA aura zUnyavAda meM unheM hI lokasaMvRti aura paramArtha nAma se batAyA gayA, jabaki zaMkara ne unheM vyavahArika satya aura pAramArthika satya ke nAma se abhihita kiyA / na kevala bhAratIya vicArakoM ne apitu aneka pAzcAtya vicArakoM ne bhI vyavahAra aura paramArtha ke dRSTikoNa ko svIkAra kiyA hai / hire kliTasa, pAramenAiDIsa, sAka eTIja, pleTo, arastU, spinojA, kAMTa, hegala aura breDale ne bhI kisI-na-kisI rUpa meM ise mAnA hai / bhale hI unakI mAnyatAoM meM nAmoM kI bhinnatAyeM hI hoM, lekina antatogatvA unake vicAra inhIM do nayoM arthAt vyavahAra aura paramArtha kI ora hI saMketa karate haiM / yahA~ hameM yaha smaraNa rakhanA cAhie ki zaMkara ke pratibhAsika, candrakIrti kI mithyAsaMvRti yA vijJAnavAda ke parikalpita dRSTikoNoM ke samarUpa kisI dRSTikoNa kA pratipAdana jainAgamoM meM nahIM hai / yadi inakI tulanA kI jAnI ho to vaha kisI sImA taka jaina vicAraNA meM mithyAdRSTi se kI jA sakatI hai, yadyapi donoM meM kAphI antara bhI hai| isI prakAra AcArya kundakunda kA azuddha nizcayanaya vyavahAra aura paramArtha kI madhyasthiti kA dyotaka mAnA jA sakatA hai| isa sandarbha meM eka aura mahattvapUrNa antara jaina aura jainetara vicAraNAoM meM kiyA jA sakatA hai aura vaha yaha ki bauddha aura vedAnta vicAraNA meM vyavahAradRSTi yA lokasaMvRti ko paramArtha kI apekSA nimnastarIya mAnA gayA hai, jabaki jainadarzana ke anusAra vyavahAra aura nizcaya apane-apane svasthAnoM kI apekSA se samastarIya haiN| vastutaH unameM koI tulanA karanA hI anucita hai| jainadRSTi ke anusAra vyavahAranaya ke nirAkaraNa ke lie nizcayanaya kA avalambana hai, kintu nizcayanayAvalambana bhI kartavya kI itizrI nahIM hai, usake Azraya se AtmA ke svarUpa kA bodha karake use chor3ane para hI tatva sAkSAtkAra sambhava hai / vastutaH sattA kA paramasvarUpa vicAra kA viSaya nahIM hai / vaha to vizuddha anubhUti kA viSaya hai / vaha tatvadarzana hai, tatvajJAna nahIM hai / yadi vaha jJAna kahA jA sakatA hai to tatvadarzana yA vizuddha anubhUti AtmA para jo kucha apane cihna banAtI hai, vahI jJAna hai| jJAna apanI pUrNatA meM darzana yA anubhUti se pUrNa tAdAtmya kara letA hai, usameM koI saMzleSaNa yA vizleSaNa nahIM hotA, koI vikalpa nahIM hotA hai / sat kI yathArtha upalabdhi vikalpoM ke Upara uThane para hI sambhava hai / AcArya amRtacandra sUri likhate haiM " tatvavedI dRSTikoNa yA nayapakSa rUpI vana, jisameM vikalpa rUpI jAla uThate haiM, ko lAMghakara jo antara aura bAhya sabhI ora samarasa evaM ekarasa hai vahI svabhAvamAtra kI anubhUti karatA hai / tatvavedI to uThatI huI caMcala vikalpa rUpI laharoM aura una vikalpoM kI laharoM se pravartana hone vAle nayoM (dRSTikoNoM) ke indrajAla ko tatkAla dUra kara detA hai / " 1 isa prakAra hama dekhate haiM ki sattA ke yathArtha bodha ke lie na kevala vyavahAra yA nizcaya 1 svecchAsamucchaladanalpa vikalpajAlAmevaM vyatItya mahatI nayapakSAkakSAM / antarbahiH samarasaikarasa svabhAvaM svaM bhAvamekamupayAtyanubhutimAtraM / indrajAlamidameva mucchalatpuSkaloccala vikalpavIcibhiH / yasya visphuraNameva tatkSaNaM kRtsnamasyati tadasmi cinmahaH // - samayasAra TIkA, kalaza 60-61 AsAya pravara abhinaMdana AgAja 24 zrI Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AgAmapravabhimAsAna AcAryapravara abhinava zrIAnandagranthazrAAnandAnthara 252 dharma aura darzana P r-May-.. (paramArtha) dRSTikoNoM ko jAnanA hI paryApta hai varan unake bhI pare jAnA hotA hai jahA~ dRSTikoNoM ke samasta vikalpa zUnya ho jAte haiN| jaina vicAraNA ke uparokta dRSTikoNa kA samarthana hameM bauddha aura vedAnta kI paramparA meM bhI milatA hai| bauddha aura vedAnta kI paramparA meM pAyA jAne vAlA yaha vicArasAmya tulanAtmaka adhyayana kI dRSTi se kAphI mahattvapUrNa hai| bauddha zUnyavAdI-paramparA ke prakhara dArzanika AcArya nAgArjuna, AcArya kundakunda aura unake TIkAkAra AcArya amRtacandrasUri ke sAtha samasvara ho kaha uThate haiM-bhagavAna buddha ne samasta dRSTiyoM kI zUnyatA (nayapakSakakSa rahitatA) kA upadeza diyA hai, jisakI zUnya hI dRSTi hai aisA sAdhaka hI paramatatva kA sAkSAtkAra karatA hai| Age paramatatva ke svarUpa ko spaSTa karate hue ve kahate haiM-vaha parama tatva na zUnya hai, na azunya hai, na donoM hai aura na donoM nahIM hai / zUnyavAdI bauddha dArzanika to parama tatva ko zUnya aura azUnya Adi kisI bhI saMjJA se abhihita karanA ucita nahIM samajhate, kyoMki parama tatva ko zUnyaazUnya, Adi kisI saMjJA se abhihita karanA use buddhi kI kalpanA ke bhItara lAnA hai| parama tatva to vicAra kI vidhAoM se pare hai, catuSkoTI vinirmukta hai, vikalpoM ke jAla se pare hai| gItA bhI kahatI hai 'parama tatva ke bodha ke lie vikalpoM ke janaka mana ko AtmA meM sthita karake kucha bhI cintana yA vikalpa nahIM karanA caahie| jisa sAdhaka ke mana meM vikalpoM kA yaha jvAra zAMta ho cukA hai aura jisake mana kI samasta caMcalatA samApta ho gaI hai, vahI yogI brahmabhUta, niSpApa aura uttama sukha se yukta hotA / vyavahAra aura paramArtha ko AcAradarzana ke lie AvazyakatA isa prakAra AcAra darzana apane Adarza ke rUpa meM jisa sattA ke yathArtha svarUpa kI upalabdhi cAhatA hai vaha dRSTikoNoM yA nayoM ke dvArA prApta nahIM hotI lekina nayapakSoM yA dRSTikoNoM se pratyutpanna vikalpoM ke samasta jAla ke vilaya hone para zuddha nirvikalpa samAdhi kI avasthA meM prApta hotA hai| yahI nirvikalpa samAdhi kI avasthA hI jaina, bauddha aura vedAnta ke AcAradarzana kA carama lakSya hai, jisameM sat sAkSAtkAra ho jAtA hai| lekina sambhavataH yahA~ vidvatvarga yaha vicAra karegA ki yadi sAdhanA kA lakSya hI nayapakSoM yA vikalpoM se Upara uThanA hai, to phira AcAradarzana yA tatvajJAna ke kSetra meM nayapakSoM yA tatvadRSTiyoM ke nirUpaNa kI kyA AvazyakatA hai? lekina isa prazna kA samucita uttara jaina AcArya kundakunda aura bauddha zUnyavAdI dArzanika nAgArjuna bahuta pahale de gaye haiN| ___ yadyapi sAdhanA kI pUrNatA yA yathArtha kI upalabdhi vikalpoM se athavA nayapakSoM se Upara uThane meM hI hai lekina yaha Upara uThanA unake hI sahAre sambhava hotA hai, vyavahAra ke sahAre paramArtha ko jAnA jAtA hai aura usa paramArtha ke sahAre usa nirvikalpa sattA kA bodha hotA hai| AcArya 1 zUnyatA sarvadRSTInAM proktA niHsaraNaM jinaiH / yeSAM tu zUnyatAdRSTistAn sAdhyAn babhASire / / -mAdhyA0 13.8 zUnyamiti na vaktavyamazUnyamiti vA bhavet / ubhayaM nobhayaM ceti prajJAtyarthaM na tu kthyte| -mAdhyA0 22.21 AtmasaMsthaM manaH kRtvA na kiMcidapi citayet / -gItA 6 / 25 uttarArdha prazAnta manasaM hyana yoginaM sukhamuttamam / upati zAnta rajasaM brahmabhUtamakalmaSam // -gItA 627 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcaya aura vyavahAra : kisakA Azraya leM? 253 4 tattva kundakunda kahate haiM ki jisa prakAra kisI anArya jana ko usakI anArya bhASA ke abhAva meM vastusvarUpa samajhAne meM koI bhI Aryajana saphala nahIM hotA, use yathArtha kA jJAna karAne ke lie usI kI bhASA kA avalambana lenA hotA hai, isI prakAra vyavahAra dRSTi ke abhAva meM vyavahAra jagata meM rahane vAle prANiyoM ko paramArtha kA bodha nahIM karAyA jA sktaa|' AcArya kundakunda ke hI uparokta rUpaka ko hI lagabhaga samAna zabdoM meM hI zUnyavAdI bauddha AcArya nAgArjuna bhI prastuta karate haiM / 2 yahI nahIM, samakAlIna bhAratIya vicArakoM meM pro0 hariyannA tathA pAzcAtya vicAraka breDale bhI paramArtha (Reality) ke jJAna lie AbhAsa (vyavahAra Apearances) kI upAdeyatA ko svIkAra karate haiM kintu vistArabhaya se unake vistRta vicAroM ko yahA~ prastuta nahIM kara rahe haiM / vAstavikatA yaha hai ki vyavahAra ke binA paramArtha kA bodha nahIM ho sakatA aura paramArtha yA nizcayadRSTi kA bodha hue vinA nirvANa rUpI naitika Adarza kI upalabdhi nahIM ho sktii| ataH pakSAtikrAnta naitika Adarza nirvANa tatva-sAkSAtkAra Atma-sAkSAtkAra ke lie paramArtha aura vyavahAra donoM ko jAnanA Avazyaka hai, mAtra yahI nahIM, donoM ko jAnakara chor3a denA bhI Avazyaka haiN| tattvajJAna aura AcAradarzana ke kSetra meM vyavahAra aura paramArtha kA antara jaina paramparA meM vyavahAra aura nizcaya nAmaka jina do dRSTiyoM kA pratipAdana kiyA gayA hai, ve tatvajJAna aura AcAradarzana, donoM kSetroM ke lie svIkAra kI gaI haiM, phira bhI AcAradarzana aura tatvajJAna ke kSetra meM nizcaya (paramArtha) aura vyavahAra dRSTi kA pratipAdana bhinna-bhinna arthoM meM huA hai| paM0 sukhalAla jI isa antara ko spaSTa karate hae likhate haiM-jaina paramparA meM jo nizcaya aura vyavahAra rUpa se do dRSTiyA~ mAnI gaI haiM ve tatvajJAna aura AcAradarzana donoM kSetroM meM lAgU kI gaI haiN| idhara sabhI bhAratIya darzanoM kI taraha jainadarzana meM bhI tatvajJAna aura AcAra donoM kA samAveza hai| jaba nizcaya, vyavahAra naya kA prayoga tatvajJAna aura AcAra donoM meM hotA hai taba sAmAnya rUpa se zAstracintana karane vAlA yaha antara jAna nahIM pAtA ki tatvajJAna ke kSetra meM kiyA jAne vAlA nizcaya aura vyavahAra kA prayoga AcAra ke kSetra meM kiye jAne vAle prayoga se bhinna hai aura bhinna pariNAma kA sUcaka bhI hai| tatvajJAna kI nizcayadRSTi AcAraviSayaka nizcayadRSTi donoM eka nahIM haiN| isI taraha ubhaya viSayaka vyavahAradRSTi ke bAre meM bhI samajhanA caahie| maiM itanA hI sUcita karanA cAhatA hU~ ki nizcaya aura vyavahAranaya yaha do zabda bhale hI samAna hoM phira bhI tatvajJAna aura AcAra ke kSetra meM bhinna-bhinna abhiprAya se lAgU hote haiM aura hameM vibhinna pariNAmoM para pahuMcAte haiN| 1 jaha Navi sakkamaNajjo aNajjabhAsaM viNA u gAheuM / taha vavahAreNa viNA paramatthuvaesaNamasakkaM / / (yathA nApi zakyo nAryA nAryabhASAM binA grAhayituma / tathA vyavahAreNa binA paramArthopadezanamazakyam) 2 nAnyayA bhASayA mleccha zakyo grAhIyetuM yathA / na lokikamute lokaH zakyo grAhayituM tathA / / vyavahAramanAzritya paramArtho na dezyate / paramArthamanAgamya nirvANa nAdhigamyate / 3 darzana aura cintana pR0-500 aumaamanianarmadAARAJanuaruaamavasmaniraasrmanAmAINIKAurasranAmARMA UNP AcArgaprazAnana AcArya abhilA zrIAnanda zrIAnandana mamimmmmmmmmconomimirmwrimire Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SALAMAAAAAAAAMRAPALAAJAL TRAIN Me zrIAnanda anya zrIAnanda abhina mnamamimarwariyanaman 4 dharma aura darzana ARANI yaha dekhane ke pahale ki ina donoM meM yaha vibhinnatA kisa rUpa meM hai, hameM yaha bhI dekha lenA hogA ki isa vibhinnatA kA mUla kAraNa kyA hai ? vastutaH AcaraNa kA sArA kSetra hI vyavahAra kA kSetra hai| tatvajJAna kI naizcayika (pAramAthika) dRSTi se to sArI naitikatA hI eka vyAvahArika saMkalpanA hai, yadi vizuddha pAramArthika dRSTi se bandhana aura mukti bhI vyAvahArika satya hI Thaharate haiM to phira AtmA ko bandhana meM mAnakara usakI mukti ke nimitta kiyA jAne vAlA sArA naitika AcaraNa bhI vyavahAra ke kSetra meM hI sambhava hai| AcArya kundakunda ne spaSTa rUpa se kahA hai ki jIva karma se baddha hai tathA jIva karma usakA sparza karatA hai yaha vyavahAranaya kA vacana hai, jIva karma se abaddha hai arthAt na baMdhatA hai aura na sparza karatA hai| yaha nizcaya (zuddha) naya kA kathana hai / arthAt AtmA kA baMdhana aura mukti yaha vyavahArasatya hai| paramArtha-satya kI dRSTi se na to baMdhana hai aura na mukti / kyoMki baMdhana aura mukti sApekSa pada hI hai| yadi baMdhana nahIM to mukti bhI nhiiN| Age AcArya svayaM kahate haiM ki AtmA kA baMdhana aura abaMdhana yaha donoM hI dRSTi sApekSa haiM, naya pakSa haiM, parama tattva samayasAra (AtmA) to pakSAtikrAMta hai, nivikalpa hai| isa prakAra samasta naitika AcaraNa vyavahAra ke kSetra meM hotA hai yadyapi naitika jIvana kA Adarza ina samasta dRSTiyoM se pare nivikalpAvasthA meM sthita hai--ataH AcAra ke kSetra meM nizcaya dRSTi kA pratipAdana naitikatA ke Adarza nirvikalpAvasthA yA vItarAgadazA jise prasaMgAMtara se mokSa bhI kahA jAtA hai ki apekSA se hI huA hai, jabaki tattvajJAna ke kSetra meM nizcaya dRSTi kA AdhAra bhinna hai| tatvajJAna kA kAma mAtra vyAkhyAoM kA prastutIkaraNa hai jabaki AcAra darzana kA kAma yathArthatA kI upalabdhi karA denA hai| tatvajJAna ke kSetra meM nizcaya aura vyavahAra tatvajJAna ke kSetra meM nizcayadRSTi kA kAma sattA ke usa yathArtha svarUpa kA pratipAdana karanA hotA hai jo dezakAla Adi se nirapekSa hai| nizcayadRSTi sattA ke usa yathArtha svarUpa kA pratipAdana karatI hai jo sattA kI svabhAva dazA hai, usakA mUla svarUpa hai yA sva-lakSaNa hai, jo kisI deza-kAlagata parivartana meM bhI usake sAra ke rUpa meM banA rahatA hai| jaise nizcayadRSTi se AtmA jJAnasvarUpa hai, sAkSI hai, akartA hai| nizcayadRSTi dravyadRSTi hai jo satA ke mUlatattva kI ora hI apanI nigAha jamAtI hai aura usakI paryAyoM para dhyAna nahIM detI hai| nizcayadRSTi se svarNAbhUSaNoM meM nihita svarNatatva hI mUla vastu hai, phira cAhe vaha svarNa kaMkaNa ho yA mudrikA ho| nizcayadRSTi se donoM meM abheda hI hai, dUsare zabdoM meM nizcayanaya ameda gAmI hai| nizcaya dRSTi, dravya dRSTi yA isa abhedagAmI dRSTi se AtmA caitanya hI hai, anya kucha nhiiN| na vaha janma letA hai, na maratA hai, na vaha baddha hai, na vaha mukta hai, na vaha strI hai, na vaha puruSa hai, na vaha manuSya hai, na pazu hai, na deva hai, na nAraka hai / tattvajJAna ke kSetra meM vyavahAra dRSTi sattA ke usa pakSa kA pratipAdana karatI hai jisa rUpa meM vaha pratIta hotI hai, vaha sattA ke Agantuka lakSaNoM ko pragaTa karatI hai jo sthAyI nahIM hai 1 jIve kammaM baddhaM puDheM cedi vavahAraNaya bhaNidaM / suddhaNayassa du jIve abaddhaM havai kammaM / / kammaM baddhamabaddhaM jIve evaM tu jANapakkhaM / pakkhAtikkato puNa bhaNNadi jo so smysaaro|| -samayasAra-141 / 142 (saMskRta TIkAvAlI prati se) 2 atha pUnarbahabyakteraneka vizeSasyAbhedatA bhedarAhityaM tadapi nizcayaviSayama, dravyasya padArthasya yannarmalyaM tadapi nizcaya viSayam, nairmalyaM tu vimalapariNatiH bAhyanirapekSa pariNAmaH so'pi nizcayAnayA'rthA boddhavyaH / --abhi0 raa04| 2056 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcaya aura vyavahAra : kisakA Azraya leM? 255 varan kisI dezakAla meM usase saMyojita hue haiM aura kisI dezakAla meM alaga ho jAne vAle hai| sattA ke usa parivartanazIla pakSa kA prastutIkaraNa vyavahAranaya kA viSaya hai jo kSaNika hai, deza evaM kAla sApekSa hai| sattA kI vibhAva dazA kA vivecana karanA athavA usake indriyagrAhya svarUpa kA vivecana karanA vyavahAra naya kA sImA kSetra hai| jaise AtmA kartA hai, bhoktA hai, baddha hai, jJAnadarzana kI dRSTi se sImita hai / vyavahAra ke dRSTi ke anusAra AtmA janma bhI letA hai aura maratA bhI hai, vaha bandhana meM bhI AtA hai aura mukta bhI hotA hai, vaha bAlaka bhI banatA hai aura vRddha bhI hotA haiN| AcAradarzana ke kSetra meM nizcaya aura vyavahAra kA tatvajJAna ke kSetra se antara mahAprAjJa paM0 sukhalAla jI ne AcAralakSI nizcaya aura vyavahAra kA nirUpaNa tatvalakSIya nizcaya (paramArtha) aura vyavahAra ke nirUpaNa se kisa prakAra bhinna hai, ise nimna AdhAroM para spaSTa kiyA hai (1) AcAragAmI naizcayika dRSTi yA vyAvaharika dRSTi mukhyatayA mokSa puruSArtha kI dRSTi se vicAra karatI hai jabaki tatvanirUpaka nizcaya aura vyavahArika dRSTi kevala jagata ke svarUpa ko lakSa meM rakhakara hI pravRtta hotI hai| yadi ise spaSTa karane kA prayAsa kiyA jAve to hama kaha sakate haiM ki tattva nirUpaNa kI dRSTi meM kyA hai' yaha mahattvapUrNa hai jabaki AcAranirUpaNa meM kyA honA cAhie yaha mahattvapUrNa hai| vastutaH tatvajJAna kI vidhAyaka (Positive) yA vyAkhyAtmaka prakRti hI tathA Ardaza darzana kI niyAmaka (Normative) yA Adarza mulaka prakRti hI inameM yaha antara banA detI hai| tattvajJAna ke kSetra meM nizcayadRSTi yaha batAtI hai ki sattA kA mUla svarUpa kyA hai ? usakA sAra kyA hai ? aura vyavahAra dRSTi yaha batAtI hai sattA kisa rUpa meM pratIta ho rahI hai ? usakA indriyagrAhya sthUla svarUpa kyA hai ? usakA AkAra kyA hai ? jabaki AcAradarzana ke kSetra meM nizcayadRSTi kartA ke prayojana athavA karma kI AdarzonmukhatA ke AdhAra para usakI zubhAzubhatA kA mUlyAMkana karatI hai| nizcayanaya meM AcAra kA bAhya svarUpa mahatvapUrNa nahIM hotA varana usakA Antara svarUpa hI mahatvapUrNa hotA hai| isake viparIta AcAra ke kSetra meM vyavahAra dRSTi ke anusAra samAcaraNa ke bAhya pakSa para adhika vicAra kiyA jAtA hai| (2) AcAra darzana aura tatvajJAna ke kSetra meM nizcaya aura vyavahAra naya ke sambandha meM dUsarA mahatvapUrNa antara yaha hai ki tatvajJAna ke kSetra meM naizcayika dRSTi-sammata tatvoM kA svarUpa hama sabhI sAdhAraNa jijJAsU kabhI bhI pratyakSa nahIM kara pAte, hama aise kisI vyakti ke kathana para zraddhA rakhakara hI vaisA svarUpa mAnate haiM, jisane tatvasvarUpa kA sAkSAtkAra kiyA ho| jabaki AcAra ke bAre meM aisA nahIM hai koI jAgarUka sAdhaka apanI Antarika sata-asat vRtiyoM ko va unakI tIvratA aura mandatA ke tAratamya kA sIdhA pratyakSa kara sakatA hai| saMkSepa meM naizcayika AcAra kA pratyakSa vyakti svayaM ke lie sambhava hai jabaki naizcayika tatva kA sAkSAtkAra pratyeka vyakti ke lie sambhava nahIM hai / hamArI sat-asat Antarika vRttiyoM kA hameM sIdhA pratyakSa hotA hai, ve hamArI Antarika anubhUti kA viSaya haiM jabaki tatva ke nizcaya svarUpa kA sIdhA pratyakSIkaraNa sambhava nahIM hotA hai, vaha to mAtra buddhi kI khoja hai| tatvajJAna ke kSetra meM paryAyoM se pRthak zuddha vastu tatva kI upalabdhi sAdhAraNa rUpa meM sambhava nahIM hotI hai jabaki AcAra ke kSetra meM samAcaraNa se pRthak Antarika vRttiyoM kA hameM anubhava hotA hai| (3) tatvajJAna ke kSetra meM nizcaya dRSTi AtmA ke bandhana, mukti, kartRtva, bhokttRva Adi pratyayoM ko mahatva nahIM detI hai, ve usake lie gauNa hote haiM kyoMki ve AtmA kI paryAya dazA ko AcAryapravara trinaAcArya abhI zrIAnandAanzrIAnandAntha 9sar | ) maADAARAARADAANAAKAASALARAMANDowwwaniBADDIMASALAMJANAMAMALINIARIANRAJARAMAYALANALABSAAMAN Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnusalmanianAAAAAM h st m byd nqf m` `lmnkhf myh mn frhnhnhnhrh hy AcAryaprava3 AcArya zrIAnanda prAAnanda Cryyyrewarivarvinvirmiraram 256 dharma aura darzana AC hI sUcita karate haiN| jabaki AcAralakSI nizcayadRSTi meM to bandhana aura mukti AtmA kA kartRtva evaM bhoktRtva aisI maulika dhAraNAeM haiM jise vaha svIkAra karake hI Age bar3hatI hai / yahI kAraNa hai ki AcArya kundakunda evaM anya jainAcAryoM ne nizcaya meM do bheda svIkAra kie| AcArya kundakunda tatvajJAna ke kSetra meM prayukta hone vAle nizcayanaya (paramArthadRSTi) ko zuddha nizcayanaya kahate haiM jabaki AcAralakSI nizcayadRSTi ko azuddha nizcayanaya kahate haiN| anya AcAryoM ne nizcayanaya ke dravyAthika nizcayanaya aura paryAyAthika nizcayanaya aise do vibhAga kiye haiN| isameM dravyAthika nizcayanaya tatvadarzana ke kSetra meM upayoga kI jAne vAlI nizcayadRSTi hai jabaki paryAyAthika nizcayanaya AcAra darzana ke kSetra meM upayoga kI jAne vAlI nizcayadRSTi hai| dravyAthika aura paryAyArthika nayoM kI dRSTi se naitikatA kA vicAra isI tathya ko jaina vicAraNA ke anusAra eka dUsarI prakAra se bhI prastuta kiyA jA sakatA hai| jainAgamoM meM dravyAthika aura paryAyAthika aise do dRSTikoNa yA naya bhI svIkAra kie gae haiN| sAMkhyadarzana pariNAmavAda ko mAnatA hai lekina vaha kevala prakRti kI dRSTi se jabaki jainadarzana jar3a aura cetana ubhaya parama tatvoM kI dRSTi se pariNAmavAda mAnatA hai| sat kA eka pakSa vaha hai jisameM vaha pratikSaNa badalatA rahatA hai jabaki dUsarA pakSa vaha hai jo ina parivartanoM ke pIche hai| jainadarzana usa aparivartanazIla zAzvata pakSa ko apanI pUrvamAnyatA ke rUpa meM svIkAra kara letA hai lekina naitikatA kI sArI sambhAvanA evaM sArI vivecanA to isa parivartanazIla pakSa ke lie hai-- naitikatA eka gatyAtmakatA hai, eka prakriyA hai, eka honA hai (Becoming) jo parivartana kI dazA meM hI sambhava hai| usa aparivartanIya pakSa kI dRSTi se jo mAtra (Being) hai, koI naitika vicAraNA sambhava hI nhiiN| jaina vicAraNA yaha bhI nahIM kahatI hai ki hamArA naitika Adarza parivartanazIlatA (becoming) se aparivartanazIlatA (being) kI avasthA ko prApta karanA hai kyoM ki yadi sat svayaM utpAda, vyaya aura dhrauvyaguNa yukta hai to phira mokSa avasthA meM yaha guNa raheMge / jaina vicAraNA mokSAvasthA meM AtmA kA pariNAmIpana svIkAra karatI hai| jaina vicAraNA ke anusAra parivartana yA paryAya ( Mode) do prakAra ke hote haiM.----eka svabhAva paryAya yA sarUpa-parivartana (Homogenous changes) aura dUsare vibhAvaparyAya yA virUpa-parivartana (Hetrogenous changes) hote haiN| jaina naitikatA kA Adarza mAtra AtmA ko vibhAva paryAya kI avasthA se svabhAva paryAya avasthA meM lAnA hai| isa prakAra jaina naitikatA sat ke dravyAthika pakSa ko apanI vivecanA kA viSaya na banAkara sat ke paryAyAthika pakSa ko ho apanI vivecanA kA viSaya banAtI hai| jisameM svabhAva paryAyAvasthA ko prApta karanA hI usakA naitika Adarza hai| svabhAvaparyAya yA sarUpa-parivartana ve avasthAeM haiM jo vastu tatva ke nija guNoM ke kAraNa hote haiM evaM anya tatva se nirapekSa hote haiN| isake viparIta anya tatva se sApekSa parivartana-avasthAeM vibhAvaparyAya hotI haiN| ataH naitikatA ke pratyaya kI dRSTi se hama kaha sakate haiM ki AtmA kA sva svabhAva dazA meM rahanA yaha naitikatA kA nirapekSa svarUpa hai| ise hI AcAralakSI nizcayanaya kahA jA sakatA hai kyoMki jainadRSTi se sAre naitika samAcaraNa kA sAra yA sAdhya yahI hai, jise kisI anya kA sAdhana nahIM mAnA jA sktaa| yahI svalakSya mUlya (end in itself) hai / zeSa sArA samAcaraNa isI ke liye hai, ataH sAdhana rUpa hai, sApekSa hai aura sAdhana rUpa hone ke kAraNa mAtra vyavahArika naitikatA hai| 1 aNNa nirAvekkho jo pariNAmo so shaavpjjaao| (anya nirapekSo yaH pariNAmaH sa svabhAvaparyAyaH) -niyamasAra 28 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcaya aura vyavahAra : kisakA Azraya leM? 257 AcAra darzana ke kSetra meM nizcayadRSTi aura vyavahAradRSTi kA artha AcAra ke kSetra meM nizcayanaya kA artha jaina AcAra darzana kA naitika Adarza mokSa hai, ataeva jo AcAra sIdhe rUpa meM mokSa lakSI hai vaha naizcayika AcAra hai / arthAt samAcaraNa kA vaha pakSa / jisakA sIdhA sambandha hamAre bandhana aura mukti se hai, naizcayika AcAra hai, vastutaH bandhana aura mukti kA sIdhA kAraNa samAcaraNa kA bAhya svarUpa nahIM hotA varan vyakti kI Abhyantara manovRttiyAM hI hotI haiM ataH ve caitasika tatva yA Abhyantara manovRttiyAM jo hamAre bandhana aura mukti kA sIdhA kAraNa banatI haiM AcAra darzana ke kSetra meM nizcaya naya yA paramArtha dRSTi ke sImA kSetra meM AtI haiN| mithyAtva aura kaSAya athavA rAga, dveSa aura moha kI tripuTI kA sambandha hamAre naizcayika AcAra se hai| saMkSepa meM samAcaraNa kA Antar pakSa AcAralakSI nizcayanaya kA sImA kSetra hai| naitika nirNayoM kI vaha dRSTi jo bAhya samAcAraNa yA kriyAkalApoM se nirapekSa mAtra kartA ke prayojana ko lakSya meM rakhakara zubhAzubhatA vicAra karatI hai, nizcaya dRSTi hai|' AcAradarzana ke kSetra meM bhI naizcayika AcAra sadaiva hI eka hotA hai| naizcayika dRSTi se jo zubha hai vaha sadaiva hI zubha hai, jo azubha hai vaha sadaiva azubha hai / deza, kAla evaM vyaktika bhinnatAoM meM bhI usameM vibhinnatAe~ nahIM hotI haiN| vaicArika yA manojanya adhyavasAyoM kA zubhatva aura azubhatva deza-kAlagata bhedoM se nahIM badalatA, usameM apavAda ke liye koI sthAna nahIM hotA hai| vyavahArika naitikatA meM yA samAcaraNa ke bAhya bhedoM meM bhI usakI ekarUpatA banI raha sakatI hai| paM0 sukhalAlajI ke zabdoM meM naizcayika AcAra kI (eka hI) bhUmikA para vartamAna eka hI vyakti anekavidha vyavahArika AcAroM meM se gujaratA hai| yahI nahIM, isake viparIta samAcaraNa kI bAhya ekarUpatA meM bhI naizcayika dRSTi AcAra kI bhinnatA ho sakatI hai| vastutaH AcAra darzana ke kSetra meM naizcayika AcAra vaha kendra hai jisake AdhAra se vyavahArika AcAra ke vRtta banate haiN| eka kendra se khIce gaye aneka vRtta bAhya rUpa se bhinna-bhinna pratIta hote hue bhI apane kendra kI dRSTi se eka hI rUpa mAne jAte haiM, unameM paridhigata vibhinnatA hote hue bhI kendra gata ekatA hotI hai / jainadRSTi ke anusAra nizcaya AcAra sAre bAhya AcaraNa kA kendra hotA hai, sAra hotA hai| AcAra darzana ke kSetra meM nizcaya aura vyavahAra ke sahI mUlyAMkana ke liye hama eka dUsarI dRSTi se bhI vicAra kara sakate haiN| AcAra darzana meM nizcaya dRSTi yA paramArtha dRSTi naitika samAcaraNa kA mUlyAMkana usake Antar pakSa, prayojana yA usakI lakSyonmukhatA ke AdhAra para karatI hai / dUsare zabdoM meM kaheM to yaha eka vaiyaktika dRSTi se hI jo vyakti ke samAcaraNa kA mUlyAMkana usake lakSya kI dRSTi se karatI hai / jainadarzana ke anusAra naizcayika naitikatA naitika samAcaraNa ke saMkalpAtmaka pakSa kA adhyayana karatI hai lekina naitikatA mAtra saMkalpa hI nahIM hai| naitika jIvana ke lie saMkalpa atyanta Avazyaka, anivArya tatva hai lekina mAtra aisA saMkalpa jisameM samAcaraNa (Performance) kA prayAsa na ho, saccA saMkalpa nahIM hotaa| isalie naitika jIvana ke lie saMkalpa ko mAtra saMkalpa nahIM rahanA cAhie varan kArya rUpa meM pariNata bhI honA cAhie aura yahI saMkalpa kI 1 bAhya nirapekSapariNAmaH (jaina vicAraNA meM pariNAma zabda mana-dazAoM kA sUcaka hotA hai) --abhidhAnarAjendra. khaNDa 4, pR0-2056 2 darzana aura cintana, bhAga 2, pR0-466 3 bAhyasya AbhyantaratvaM-abhidhAna rAjendra. khaNDa 4 pR0-2056 nasannamaanBRAJARURAAJKARINNAMAIRinandanaasarawadAAJAMALALAINIAAAAAAJALANKARAMBAKAARAAAAAAAAAABADALAIM AcAryapravara abhiAcAryapravara Abha zrIAnandathazrIAnandantha Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ HARiminadAAAAAAAAAAAAAwatantanARMANAJASNALAMAuditArAAAAAAAAAAAKAMANA... apAmapravabhibhAcAryapravara abhinaya zrIAnandasanthazrAAnanda1051 258 dharma aura darzana IAAD kArya rUpa meM pariNati naitikatA kA dUsarA pakSa prastuta karatI hai| mAtra saMkalpa to vyakti taka sImita ho sakatA hai, usakA samAja para koI prabhAva nahIM hotA, vaha samAja nirapekSa ho sakatA hai, lekina saMkalpa ko jaba kArya rUpa meM pariNata kiyA jAtA hai, to vaha mAtra vaiyaktika nahIM rahatA hai varan sAmAjika bana jAtA hai| ataH naitikatA kA vicAra kevala naizcayika yA pAramArthika dRSTi para hI nahIM kiyA jA sakatA hai| aisA naitika mUlyAMkana mAtra AMzika hogA, apUrNa hogaa| ataH naitikatA ke samucita mUlyAMkana ke lie naitikatA meM bAhya yA sAmAjika pakSa para bhI vicAra karanA hogA, lekina yaha sImA kSetra AcAralakSI nizcaya naya kA nahIM varan vyavahAra naya kA hai / AcAra ke kSetra meM vyavahAra dRSTi naitikatA ke kSetra meM vyavahAra dRSTi vaha hai jo samAcaraNa ke bAhya pakSa para bala detI hai| usameM ekarUpatA nahIM vividhatA hotI hai| DA0 sukhalAla jI saMghavI ke zabdoM meM "..." vyavahArika AcAra aisA eka rUpa nhiiN| naizcayika AcAra kI bhUmikA se niSpanna aise bhinna-bhinna deza-kAla-jAtisvabhAva-ruci Adi ke anusAra kabhI-kabhI paraspara viruddha dikhAI dene vAle AcAra vyavahArika AcAra kI koTi meM gine jAte haiN|"1 vyavahArika AcAra deza, kAla evaM vyakti sApekSa hotA hai, usakA svarUpa parivartanazIla hotA hai| vaha to una paridhiyoM ke samAna hai jo samakendraka hote hue deza (space) meM alaga hotI hai| AcAra darzana ke kSetra meM vyavahAradRSTi kartA ke prayojana ko gauNa kara karmapariNAmoM kA lokadRSTi se vicAra karatI hai| vaha yaha batAtI hai ki dezakAlagata naitikatA kyA hai| kisa deza aura kisa kAla meM samAcaraNa ke niyamoM kA bAhya svarUpa kyA hogA? isakA nizcaya naitikatA kI vyavahAra dRSTi karatI hai| vaha deza, kAla evaM naiyaktika paristhitiyoM ke AdhAra para naitika samAcaraNa ke bAhya svarUpa kA nirdhAraNa karatI hai| jahA~ taka samAcaraNa ke zubhatva aura azubhatva ke mUlyAMkana karane kA prazna hai AcaraNa ke Abhyantara pakSa yA kartA ke prayojana ke AdhAra para unake zubhatva aura azubhatva kA mUlyAMkana naitikatA kI nizcaya dRSTi karatI hai jabaki AcaraNa ke bAhya pakSa yA usake phala ke AdhAra unake zubhatva aura azubhatva kA nizcaya naitikatA kI vyavahAra dRSTi karatI hai| jaina vicAraNA ke anusAra karmoM ke isa dvividha mUlyAMkana meM hI usakA samucita mUlyAMkana sambhava hotA hai, yadyapi yaha bhI sambhava hai ki koI karma nizcaya dRSTi se zuddha yA naitika hote hue bhI vyavahAradRSTi se azuddha yA anaitika ho sakatA hai| jaise-sAdhu kA vaha vyavahAra jo zuddha manobhAva aura Agamika AjJAoM ke anukUla hote hue bhI yadi lokanindA yA lokaghRNA kA kAraNa hai to vaha nizcayadRSTi se zuddha hote hue bhI vyavahAradRSTi se azuddha hai / isI prakAra koI karma yA samAcaraNa kA rUpa vyavahAradRSTi se zuddha yA naitika pratIta hote hue bhI nizcayadRSTi se azubha yA anaitika ho sakatA hai| jaise phalAkAMkSA se kiyA huA tapa athavA paropakAra, yaha vyavahAra dRSTi se zubha hote hue bhI nizcaya dRSTi se azubha hai| jaina AcAra darzana isa tathya ko svIkAra karatA hai ki naitika samAcaraNa meM mAtra AntarapakSa yA kartA kA vizuddha prayojana hI paryApta nahIM hai, lokavyavahAra kI dRSTi se bAhya AcaraNa bhI Avazyaka hai| yahI nahIM, aisA sAdhaka jisane naitika Adarza kI upalabdhi kara lI hai use bhI loka-vyavahAra kI dRSTi kA AcaraNa karanA Avazyaka hai| 1 darzana aura cintana, bhAga 2 pR0-466 2 vyavahArA janoditam (lokAbhimatameva vyavahAraH) abhidhAna rAjendra khaNDa 4 pR0-2056 3 kSetra kAlaM ca prApyayo yathA sambhavati tena tathA vyavahAraNIyam-abhidhAna rAjendra khaNDa 4 -pR0 107 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcaya aura vyavahAra : kisakA Azraya leM? 256 nizcaya naitikatA kA svarUpa naitikatA ke naizcayika yA pAramArthika svarUpa kI carcA karane ke pUrva punaH yaha batA denA Avazyaka hai ki prathamataH vizuddha dravyAthikanaya yA zuddha nizcaya jo ki tatvamImAMsA kI eka vidhi hai, jaba naitikatA ke kSetra meM prayukta kI jAtI hai to vaha do bAteM prastuta karatI hai 1-naitika Adarza yA sAdhya kA zuddha svarUpa, 2-naitikatA sAdhya kA naitika sAdhanA se abheda / hameM isa sambandha meM bhI spaSTa rahanA cAhie ki naitika sAdhya vaha sthiti hai ki jahA~ Akara naitikatA svayaM samApta ho jAtI hai kyoMki usake Age koI pAnA nahIM hai, koI cAhie nahIM hai aura isalie koI naitikatA nahIM hai| kyoMki naitikatA ke liye 'cAhie' yA 'Adarza' Avazyaka hai ataH naitika sAdhya usa sthAna para sthita hai jahA~ tatvamImAMsA aura AcAra darzana milate hai, ataH naitika sAdhya kI vyAkhyA zuddha nizcayanaya, vizuddha pAramArthika dRSTi se hI sambhava hai| vastutaH to vaha avAcya evaM nirvikalpa avasthA hai| dUsarI ora naitika sAdhya pUrNatA kI vaha sthiti hai ki jaba hama usa sAdhya kI bhUmikA para sthita hokara vicAra karate haiM to vahA~ sAdhya, sAdhaka aura sAdhanApatha kA abheda ho jAtA hai, kyoMki jaba Adarza upalabdha ho jAtA to Adarza, Adarza nahIM rahatA aura sAdhaka, sAdhaka nahIM rahatA, na sAdhanApatha, sAdhanApatha hI rahatA hai| naitika pUrNatA kI avasthA meM sAdhaka, sAdhya aura sAdhanApatha kA vibheda Tika nahIM pAtA hai| yadi sAdhaka hai to usakA sAdhya hogA aura yadi koI sAdhya hai to phira naitika pUrNatA kaisI ? sAdhya, sAdhaka aura sAdhanA sApekSika pada hai, yadi eka hai to dUsarA hai| sAdhya ke abhAva meM na sAdhaka, sAdhaka hotA hai aura na sAdhanApatha, sAdhanApatha / usa avasthA meM to mAtra vizuddha sattA hai, AtmA hai| yadi pUrvAvasthA kI dRSTi se upacAra rUpa meM kahanA ho to kaha sakate haiM ki usa dRSTi se sAdhya bhI AtmA hai, sAdhaka bhI AtmA hai aura jJAna, darzana aura cAritra rUpa sAdhanA patha bhI AtmA hai| tIsare AcAra darzana meM pAramArthika dRSTi yA Antarika naitikatA kI dRSTi AcaraNa kI zubhAzubhatA kA nirNaya AcaraNa ke bAhya rUpa se nahIM karatI varan kartA ke Antarika prayojana athavA naitika sAdhanA ke Adarza ke sandarbha meM karatI hai| AcaraNa kA dikhAI dene vAlA rUpa usake lie mahattvapUrNa nahIM hotA hai| AcaraNa ke vidhi-vidhAnoM se pAramArthika yA naizcayika AcAra kA koI sambandha nahIM hotA hai, usakA sambandha to vizuddha rUpa se kartA kI Antarika manovRttiyoM se hai| saMkSepa meM naitikatA kI naizcayika dRSTi kA sambandha vaiyaktika naitikatA (Individual Morality) hai| jaina vicAraNA ke anusAra kaSAyoM (antarika vAsanAoM) kA sambandha isI naizcayika naitikatA se hai| manuSya meM vAsanA evaM Asakti yA tRSNA kI agni jisa mAtrA meM zAMta hotI hai, usI mAtrA meM vaha naizcayika AcAra kI dRSTi se vikAsa kI ora bar3hA huA mAnA jAtA hai| naizcayika naitikatA meM kriyA yA AcaraNa kA mahatva nahIM, mahatva hai manobhAvoM kA / naizcayika naitikatA kriyA (Doing) yA AcaraNa kI avasthA nahIM, varan anubhUti yA sAkSAtkAra kI avasthA hai| isameM zubhAzubhatva kA mApa isa AdhAra para nahIM hotA ki vyakti kyA karatA hai, varan isa AdhAra para hotA hai ki vaha apane paramAtmatva ko kahA~ taka pahacAna pAyA hai| Atmopalabdhi (Self realization) yA parama tatva (Reality) kA sAkSAtkAra hI naitika jIvana kA paramAdarza hai aura isa Adarza ke sandarbha meM manobhAvoM kA Akalana karanA hI paramArthika yA naizcayika naitikatA kA pramukha kArya hai| vyakti ke Antarika vicalana yA saMgharSa ko samApta kara vikAra evaM manojagata meM sAMgasaMtulana yA Antarika samatva ko banAe rakhanA naizcayika AcAradarzana kA kSetra hai| ApApratriAcArya atra bayA OI zrAAndakA anya prAAnanna Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AyAma pravara abhinaM, Apa abhinaMdana 260 dharma aura darzana vyavahAra naitikatA kA svarUpa vyavahArika naitikatA kA sambandha AcaraNa ke una bAhya vidhi-vidhAnoM se hai jinake pAlana kI naitika sAdhaka se apekSA kI jAtI hai / samAjadRSTi yA lokadRSTi hI vyavahArika naitikatA ke - zubhAzubhatva kA AdhAra hai / vyavahAra naitikatA kahatI hai ki kArya cAhe kartA ke prayojana kI dRSTi se zuddha ho lekina yadi vaha lokaviruddha yA janabhAvanA ke pratikUla hai to usakA AcaraNa nahIM karanA cAhie / " V phra vastutaH naitikatA kA vyavahAradarzana AcaraNa ko sAmAjika sandarbha meM parakhatA hai / yaha AcaraNa zubhAzubhatva ke mApana kI samAjasApekSa paddhati hai jo vyakti ke sammukha samAjika naitikatA ( Social Morality ) ko prastuta karatI hai / isakA paripAlana vaiyaktika sAdhanA kI dRSTi se itanA mahatvapUrNa nahIM hai jitanA samAja yA saMgha vyavasthA kI dRSTi se / yahI kAraNa hai vaiyaktika sAdhanA kI paripUrNatA ke pazcAt bhI jaina AcAradarzana samAna rUpa se isake paripAlana ko Avazyaka mAnatA rahA hai / AcaraNa ke sAre vidhi-vidhAna, AcaraNa kI samagra vividhatAe~, vyavahAra naitikatA kA viSaya haiM / vyavahAra naitikatA kriyA ( Doing ) hai ataH AcaraNa kaise karanA isa tathya kA nirdhAraNa karanA vyavahArika naitikatA kA viSaya hai| gRhastha evaM saMnyAsa jIvana ke sAre vidhi-vidhAna jo vyakti aura samAja athavA vyakti aura usake bAhya vAtAvaraNa ke madhya eka sAMga saMtulana ko banAe rakhane ke lie prastuta kiye jAte haiM, vyavahArika naitikatA kA kSetra hai / naitikatA ke kSetra meM vyavahAra dRSTi ke 5 AdhAra vyavahAra dRSTi se naitika samAcaraNa eka sApekSa tathya siddha hotA hai / usake anusAra dezakAla, vaiyaktika svabhAva, zakti aura ruci ke AdhAra para AcAra ke niyamoM meM parivartana sambhava hai / yadi vyavahArika AcAra meM bhinnatA sambhava hai, to prazna hotA hai ki isa bAta kA nizcaya kaise kiyA jAve ki kisa deza kAla evaM paristhiti meM kaisA AcaraNa kiyA jAve ? AcaraNa kA bAhya svarUpa kyA ho ? jaina vicArakoM ne isa prazna kA gambhIratA pUrvaka uttara diyA hai / ve kahate haiM ki nizcaya dRSTi se to saMkalpa (adhyavasAya) kI zubhatA hI naitikatA kA AdhAra hai lekina vyavahAra ke kSetra meM zubhatva aura azubhatva ke mulyAMkana karane, AcaraNa ke niyamoM kA nirdhAraNa karane ke pA~ca AdhAra haiM aura inhIM pAMca AdhAroM para vyavahAra ke bhI pA~ca bheda hote haiM / yahA~ yaha bhI smaraNa rakhanA cAhie ki ina pA~ca AdhAroM meM pUrvAparatva kA krama bhI hai aura pUrva meM AcaraNa ke hetu nirdezana kI upalabdhi hote hue bhI para (nimna ) kA upayoga karanA bhI anaitikatA hai / (1) Agama-vyavahAra kisI deza - kAla evaM vaiyaktika paristhiti meM kisI prakAra kA AcaraNa karanA / isakA prathama nirdeza hameM Agama granthoM meM mila jAtA hai, ataH AcaraNa ke kSetra meM prathamataH AgamoM meM varNita niyamoM ke anusAra vyavahAra karanA cAhie / yahI Agama-vyavahAra hai / (2) zruta vyavahAra zruta zabda ke do artha hote haiM - 1 abhidhAraNa aura 2 paramparA / jaba kisI vizeSa paristhiti meM kaisA samAcaraNa kiyA jAve, isake sambandha meM koI spaSTa nirdeza nahIM milatA ho yA Agama 1 yadyapi zuddhaM tadapi lokaviruddhaM na samAcaret / Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcaya aura vyavahAra kisakA Azraya leM ? 261 anupalabdha ho, aisI sthiti meM kartavya kyA hai ? isakA nirNaya isa sambandha meM jo pUrvAcAryoM se suna rakhA ho usake AdhAra para karanA cAhie athavA prAcIna samaya meM aisI vizeSa paristhiti meM kaisA vyavahAra kiyA gayA thA yA paramparA kyA thI, isake AdhAra para karanA caahie| ( paramparAyAmapi vibhASA kartavyAH ) (3) AjJA vyavahAra kisI deza kAla evaM vaiyaktika vaibhinya ke AdhAra para utpanna vizeSa paristhiti meM kisa prakAra kA samAcaraNa karanA isake sambandha meM na to AgamoM meM spaSTa nirdezana ho, na paramparA yA pUrvAcAryoM ke anubhava hI kucha batA pAte hoM to aisI sthiti meM kartavya kA nizcaya apane se variSThajanoM kI AjJA ke AdhAra para hI karanA cAhie / variSThajanoM, gurujanoM athavA dezakAla Adi paristhitiyoM se vijJa vidvAna (gItArtha) kI AjJA ke anurUpa AcaraNa karanA AjJA vyavahAra hai / (4) dhAraNA vyavahAra yadi paristhiti aisI ho ki jisake sambandha meM na to AgamoM meM spaSTa nirdeza mila rahA ho, na pUrva paramparA hI kucha batA pAne meM samartha ho aura na nikaTa meM koI deza-kAla vijJa variSThajana hI ho, na itanA samaya hI ho ki kisI dUrastha vijJa evaM gurujana se koI nirdeza prApta kiyA jA sake, aisI sthiti meM kiMkartavya yA karma zubhAzubhatA kA nizcaya sva-viveka se karanA caahie| sva-vivekabuddhi se nizcita kie hue kartavyapatha para AcaraNa karanA dhAraNA vyavahAra hai / (5) jIta vyavahAra yadi paristhiti aisI ho ki jisameM kiMkartavya yA karma kI zubhAzubhatA ke nizcaya kA uparokta koI bhI sAdhana sulabha na ho aura sva-buddhi bhI kuNThita ho gaI ho athavA koI nirNaya dene meM asamartha ho vahA~ para lokarUDhi ke anusAra AcaraNa karanA caahie| yaha lokarUDhi ke anusAra AcaraNa karanA jIta - vyavahAra hai / yahA~ sambhavataH eka AkSepa jaina vicAraNA para kiyA jA sakatA hai, vaha yaha hai ki, Agama, zruta, evaM AjJA ke pazcAt sva-viveka ko sthAna dekara mAnavIya buddhi ke mahatva kA samucita aMkana nahIM kiyA gayA hai / lekina yaha mAnyatA bhrAnta hai / vastutaH buddhi ke jisa rUpa ko nimna sthAna diyA gayA hai vaha buddhi kA vaha rUpa hai jisameM vAsanA yA rAga-dveSa kI upasthiti kI sambhAvanA banI huI hai / sAmAnya sAdhaka jo vAsanAtmaka jIvana yA rAga dveSa se Upara nahIM uTha pAyA usake sva-viveka ke dvArA kiMkartavya mImAMsA meM galata nirNaya kI sambhAvanA banI rahatI, buddhi kI isa aparipakva dazA meM yadi sva-nirNaya kA adhikAra pradAna kara diyA jAve to yathArtha kartavyapatha se cyuti kI sambhavanA hI adhika hotI haiM / yadi mUla zabda dhAraNA ko dekheM to yaha artha aura bhI spaSTa ho jAtA hai / dhAraNA zabda viveka buddhi yA niSpakSa buddhi kI apekSA Agraha- buddhi kA sUcaka hai aura Agraha- buddhi meM svArthaparAyaNatA yA rUDhatA ke bhAva hI prabala hote haiM, ataH aisI Agraha buddhi ko kiMkartavyamImAMsA meM adhika ucca sthAna pradAna nahIM kiyA jA sktaa| sAtha hI yadi dhAraNA yA sva-viveka ko adhika mahatva diyA jAvegA to naitika pratyayoM kI sAmanyatA yA vastuniSThatA samApta ho jAyegI aura naitikatA ke kSetra meM vaiyaktikatA kA sthAna hI pramukha ho jaavegaa| dUsarI aura yadi hama dekheM to AjJA, zruta aura Agama bhI abauddhika nahIM haiM varan unameM kramazaH buddhi kI ujjvalatA yA niSpakSatA hI bar3hatI jAtI hai| AjJA dene ke yogya jisa gItArtha kA nirdeza jainAgamoM meM kiyA gayA hai vaha eka ora deza, kAla yA paristhiti ko yathArtha rUpa meM samajhatA hai, dUsarI ora Aryapra zrI Ananda wow www.rim DaoN. Cheng grantha Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ```````````qdh wq`yff``lh hl mn```````h V AcAryapravabhinAsamma zrIAnanda anyazrIAnanda 262 dharma aura darzana Agama granthoM kA marmajJa bhI hotA hai| vastutaH vaha Adarza (Agamika AjJAe~) evaM yathArtha (vAstavika paristhitiyA~) ke madhya samanvaya karAne vAlA hotA hai| vaha yathArtha ko dRSTigata rakhate hue Adarza ko isa rUpa meM prastuta karatA hai ki usa Adarza ko yathArtha banAyA jA sake / gItArtha kI AjJA naitika jIvana kA eka aisA satya hai jisakA Adarza sadaiva yathArtha banane kI kSamatA rakhatA hai| sarala zabdoM meM kaheM to gItArtha kI AjJAoM kA pAlana sadaiva hI sambhava hotA hai kyoMki ve deza, kAla evaM vyakti kI paristhiti ko dhyAna meM rakha kara dI jAtI haiN| zruta evaM Agama-paramparA ke ujjvalatama AdarzoM ko tathA ucca evaM niSpakSa buddhisampanna mahApuruSoM ke nirdezoM ko sAdhaka ke sAmane prastuta karate haiM, jinakI bauddhikatA kA mahatva sAmAnya sAdhaka kI apekSA sadaiva hI adhika hotA hai| AcAradarzana ke kSetra meM naizcayika evaM vyavahArika dRSTikoNoM kI tulanA evaM samAlocanA tulanAtmaka dRSTi se vicAra karane para tatvajJAna ke kSetra meM prayukta naizcayika dRSTi (pAramArthika dRSTi) kI apekSA AcAralakSInaizcayika dRSTi kI yaha vizeSatA hai ki jahA~ tatvajJAna ke kSetra meM naizcayika dRSTi pratipAdita sattA (parama tatva) kA svarUpa vibhinna darzanoM meM bhinna-bhinna hai vahAM AcAralakSI naizcayika dRSTi se pratipAdita nizcaya AcAra (pAramArthika naitikatA) sabhI mokSalakSI darzanoM meM eka rUpa hI hai / AcaraNa ke niyamoM kA bAhyapakSa yA AcaraNa kI zailI bhinna-bhinna hone para bhI usakA Antar pakSa yA lakSya sabhI darzanoM meM samAna hai| vibhinna mokSalakSI darzanoM se naitika Adarza, mokSa kA svarUpa, tatvadRSTi bhinna hote hue bhI lakSya dRSTi se eka hI hai aura isI hetukI ekarUpatA ke kAraNa AcaraNa kA naizcayika svarUpa bhI eka hI hai| paM0 sukhalAla jI likhate haiM 'yadyapi jainetara sabhI darzanoM meM nizcayadRSTi-sammata tatvanirUpaNa eka nahIM hai tathApi sabhI mokSalakSI darzanoM meM nizcayadRSTi-sammata AcAra va caritra eka hI hai, bhale hI paribhASA yA vargIkaraNa Adi bhinna ho|' jahA~ taka jaina aura bauddha AcAradarzana kI tulanA kA prazna hai, donoM hI kAphI nikaTa haiM / bauddhadarzana bhI mokSalakSI darzana hai, vaha samasta naitika samAcaraNa kA mUlyAMkana usI ke AdhAra para karatA hai / usakI naitika vivecanA kA sAra cAra Arya satyoM ko dhAraNA meM samAyA huA hai| usake anusAra duHkha hai, duHkha kA kAraNa (duHkha samudaya) hai, duHkha ke kAraNa kA nirAkaraNa sambhava hai aura duHkha ke kAraNa ke nirAkaraNa kA mArga hai / bauddhadarzana ke ina cAra Arya satyoM ko dUsare zabdoM meM kahe to baMdhana (duHkha) aura baMdhana (duHkha) kA kAraNa aura bandhana se vimukti (mokSa) aura bandhana se vimukti kA mArga inhIM cAra bAtoM ko jaina naitikatA meM kramazaH baMdha, Azrava, mokSa aura saMvaranirjarA kahA gayA hai| jaina vicAraNA kA baMdha bauddha vicAraNA kA duHkha hai, Azrava usa duHkha kA kAraNa hai, mokSa duHkha vimukti hai aura saMvara-nirjarA duHkha-vimukti kA mArga hai| nizcaya aura vyavahAra meM mahatvapUrNa kauna yaha prazna uThAyA jA sakatA hai ki naizcayika AcAra athavA naitikatA ke Antarika svarUpa aura vyavahArika AcAra yA naitika AcaraNa ke bAhyasvarUpa meM mahatvapUrNa kauna hai ? __ jainadarzana kI dRSTi se isa prazna kA uttara yaha hogA ki yadyapi sAdhaka kI vaiyaktika dRSTi se naitikatA kA Antarika pahalU mahatvapUrNa hai lekina phira bhI sAmAjika dRSTi se AcaraNa ke bAhya pakSa kI avahelanA nahIM kI jA sakatI-jaina naitikatA yaha mAnakara calatI hai ki yathArtha naitika jIvana meM naizcayika AcAra aura vyavahArika AcaraNa meM ekarUpatA hotI hai, AcaraNa ke Antara 1 darzana aura cintana, bhAga 2 pR0-468 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcaya aura vyavahAra : kisakA Azraya leM ? 263 evaM bAhya pakSoM meM koI antara nahIM hotA / vizuddha manobhAva kI avasthA meM anaitika AcaraNa sambhava hI nahIM hotaa| yahI nahIM vaha naitika pUrNatA kI prApti ke pazcAta bhI sAdhaka ko saMghadharma ke bAhya niyamoM ke samAcaraNa ko yathAvata karate rahane kA vidhAna karatI hai| jaise naitikatA kahatI hai ki yadi ziSya naitika pUrNatA ko prApta kara letA hai aura AcArya usa pUrNatA ko prApta nahIM kara pAyA ho phira bhI saMghamaryAdA ke lie ziSya ko guru kI yathAvata sevA karanA cAhie / isa prakAra vaha nizcaya dRSTi yA paramArtha dRSTi para bala dete hue bhI vyavahAra kA lopa nahIM karatI, mAtra yahI nahIM paramArtha kI upalabdhi para bhI vyavahAra dharma ke yathAvat paripAlana para Avazyaka bala detI hai| gItA aura bauddha AcAradarzana bhI vaiyaktika dRSTi se AcaraNa ke Antara pakSa para yatheSTha bala dete hue bhI loka vyavahAra saMcaraNa yA AcaraNa ke bAhya rUpoM ke paripAlana ko bhI Avazyaka mAnate haiN| gItA kahatI hai ki jisa prakAra sAmAnya jana lokavyavahAra kA saMcaraNa karatA hai usa prakAra vidvAna bhI anAsakta hokara lokazikSA ke hetu ko dhyAna meM rakhakara lokavyavahAra kA saMcaraNa karatA rhe| gItA kA varNAzramadharma aura lokasaMgraha kA siddhAnta bhI isI kA pratIka hai| isa prakAra hama kaha sakate haiM ki naizcayika AcAra yA naitika jIvana ke Antarika svarUpa kA vaiyaktika dRSTi se paryApta mahatva hote hue bhI lokadRSTi se AcaraNa ke bAhya pakSa kA mahatva jhuThalAyA nahIM jA sakatA | jainadRSTi ke anusAra vAstavikatA yaha hai ki naitikatA ke Antara aura bAhya pakSa kI yA naizcayika aura vyAvahArika AcaraNa kI sabalatA apane sva-sthAna meM hai / vaiyaktika dRSTi se nizcaya yA AcaraNa kA Antar pakSa mahatvapUrNa hai lekina samAja dRSTi se AcaraNa kA bAhya svarUpa bhI mahatvapUrNa hai, donoM meM koI tulanA hI nahIM kI jA sakatI, kyoMki nizcayalakSI evaM vyavahAralakSI / donoM meM se AcaraNa kA mahatva vyaktigata aura samAjagata aise do bhinna-bhinna AdhAroM para kisI eka ko bhI chor3A nahIM jA sakatA kyoMki vyakti svayaM meM hI vyakti aura samAja donoM hI eka sAtha hai / mahAtmA gAMdhI ke AdhyAtmika guru tulya satpuruSa zrI rAjacandrabhAI isI tathya ko spaSTa karate hue kahate haiM 'yadi koI nizcayadRSTi arthAt naitika jIvana meM Antarika vRttiyoM ko hI mahatva detA hai aura AcaraNa kI bAhya kriyAoM (sad vyavahAra) kA lopa karatA hai vaha sAdhanA se rahita hai / vAstavikatA yaha hai ki tAtvika nizcaya dRSTi ko arthAt AtmA asaMga, abaddha aura nitya siddha hai aisI vANI ko sunakara sAdhana arthAt kriyA ko chor3anA nahIM cAhie, varan paramArtha - dRSTi ko Adarza rUpa meM svIkAra karake arthAt usa para lakSya rakhakara ke bAhya kriyAoM kA AcaraNa 1 je sadaguru upadezathI pAmyo kevalajJAna / guru rahyA chadmastha paNa vinaya kare bhagavAna // Atmasiddhi zAstra 16 gItA 3 / 25 2 3 lahya svarUpa na vRtti nuM grahya vrata abhimAna / grahe nahIM paramArthane levA laukika mAna // 28 athavA nizcaya naya grahe mAtra zabdanI mAMya / lope sadvyavahArane sAdhana rahita thAya // 26 nizcaya vANI sAMbhalI sAdhana tajavAM noya / nizcaya rAkhI lakSamAM sAdhana karavAM soya / / 131 naya nizcaya ekAMta thI AmAM nathI kahela / ekAMte vyavahAra nahIM vanne sAdha rahela // 132 - Atmasiddhi zAstra ( rAjacandrabhAI) zrI AnandakA antha QUARR phra AcArya pravara abhinan grantha Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAAnanda prAAkAzana MAITrawariviaviM H ANI 264 dharma aura darzana VASNA karate rahanA cAhie / kyoMki yathArtha naitika jIvana meM ekAnta naizcayika dRSTi athavA ekAMta vyavahAra dRSTi alaga-alaga nahIM rahakara kArya nahIM karatI varan eka sAtha kArya karatI hai| naitikatA ke AntapakSa aura vAhyapakSa donoM hI milakara samagra naitika jIvana kA nirmANa karate haiN| naitikatA ke kSetra meM Antara zubha aura bAhya vyavahAra naitika jIvana ke do bhinna pahalU avazya haiM lekina alaga alaga tathya nahIM haiN| unheM alaga-alaga dekhA jA sakatA hai lekina alaga-alaga kiyA nahIM jA sktaa|' anta meM hama eka jainAcArya ke zabdoM meM yahI kahanA cAheMge ki nizcaya rAkhI lakSa mAM, pAle je vyavahAra / te nara mokSa pAmaze saMdeha nahIM lagAra // FORE Ananda-vacanAmRta 0 prArthanA buddhi aura tarka kA viSaya nahIM kiMtu zraddhA aura bhAvanA kA viSaya hai buddhimAnoM ke lie prArthanA abUjha pahelI hai, kiMtu zraddhAlu bhakta ke lie vaha gur3a kI mIThI DalI hai| yaha mata dekho ki prArthanA laMbI hai yA choTI, saMskRta, prAkRta meM hai yA bhASA meM, kiMtu yaha dekho ki ApakI tanmayatA usameM hotI hai yA nhiiN| prArthanA to pitA ke sAtha bacce kI bAta jesI sarala aura bhAvanAtmaka honI caahie| / prArthanA kI jo bhI vidhi, jo bhI pATha hameM zuddha caitanya ke nikaTa le jAye vahI acchA hai| 0 prAkRtika aura bhautika duniyA meM pazu manuSya se adhika samartha hai, kintu bauddhika aura bhAvanAtmaka duniyA meM manuSya pazu se hajAra gunA zreSTha hai| jo manuSya hokara bhI yadi buddhi evaM bhAvanA se hIna hai to vaha phira apane ko pazu se zreSTha kaise kaha sakatA hai ? U ajJAna kA artha hai mithyAdhAraNA galata dhAraNA / murkha ko loga kahate haiM gadhA hai / gadhA kauna? ga-arthAt galata dhA-arthAt dhaarnnaa| galata dhAraNA, mithyAjJAna, ajJAna, mUrkhatA ye saba 'gadhA' ke sUcaka haiN| 0 saMskRta vyAkaraNa ke anusAra 'devatA' zabda strIliMga hai| isalie saMtoM aura tapasviyoM ko 'devatA' kI kAmanA-upAsanA nahIM karanA cAhie, kintu jo devatAoM kA bhI ArAdhya hai, usa 'parama puruSa' kI upAsanA meM hI laganA caahie|