Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ nikSepavAda : eka anvIkSaNa 0 zrI rameza muni zAstrI vicAra pravAha ko pravAhita karane ke lie bhASA kA mAdhyama Avazyaka hI nahIM apitu anivArya hai| jaba mAnava ke mAnasa sAgara meM mAvoM kI lahareM laharAne lagatI haiM, taba una laharoM kA prakaTIkaraNa karane ke lie agara bhASA kA paridhAna na pahanAyA jAye to ve lahareM aprakaTa dazA meM saMsthita ho jAtI haiN| ataH bhAvAbhivyakti ke lie bhASA kA mAdhyama atyanta apekSita hai| bhASA zabdoM se banatI hai| eka hI zabda ke aneka artha hote haiN| kabhI-kabhI aisA bhI banAva bana jAtA hai-vaktA ke vivakSita artha ko na samajhane ke kAraNa anartha ho jAtA hai| etadartha anartha kA nivAraNa karane ke lie nikSepa kA nirUpaNa hai| yaha aneka arthoM ko prayojanavazAt evaM prasaMgavazAt abhivyakta karane kI sundara prakriyA pradAna karatA hai| nikSepa kI paribhASA artha ko abhivyakti dene ke lie zabda meM artha kA Aropa krnaa| nikSepa kA paryAyavAcaka zabda nyAsa hai| prakaraNAdivaza apratipatti Adi kA nivAraNa kara yathAsthAna niyukta karane ke lie zabda aura artha kI racanA vizeSa ko nikSepa kahA hai / 2 nAmAdi bhedoM kA nikSepaNa karanA vyavasthApita karanA nikSepa hai|3 lakSaNa va vidhAna se adhigama artha kA vistAra ke sAtha nirUpaNa karane ko nikSepa kahA hai|4 upakrama se samIpa meM lAe gaye vyAciravyAsita zAstra meM nAma Adi kA nyAsa karane ko nikSepa kahA hai| nikSepoM kA vargIkaraNa jisa prakAra AcAryavarya zrI siddhasena ne nayoM ke lie bheda-prabheda ke sambandha meM cintana karate hue kahA-jitane bhI vacana mArga ho sakate haiM utane hI naya haiM / kAraNa ki cetana ho yA acetana ho isa virATa vizva kA pratyeka padArtha ananta guNa-dharmoM kA akhaNDa piNDa hai| pratyeka vastu 1 (ka) nyavasaM nyasata iti vA nyAso nikSepaH / -rAjavAtika (kha) nyAso nikSepaH / -tattvArthabhASya 15 2 prakaraNAdivazenApratipazyAdivyavacchadeka yathAsthAnaviniyogAya zabdArtharacanAvizeSA nikSepAH / -jainatarka bhASA 3 nikSipyate nAmAdi bhedairvyavasthApyate anenAsminnasmAta iti nikSepaH / -anuyogadvAravRtti 4 vistareNa lakSaNato vidhAnatazcAdhigamArtho nyAso nikSepaH / -tattvArthabhASya upakramAnitavyAciravyAsita zAstranAmAdi nyasanaM nikSepaH / 6 sanmati tarka 3, 47 / 7 anantadharmAttvakameva tattvam / -sthAdvAda maJjarI
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ nikSepavAda : eka anvIkSaNa 326 meM eka-do nahIM kintu ananta dharma gauNa-mukhya bhAva se pragaTa-apragaTa dazA meM sadA-sarvadA saMsthita haiN| isalie naya bhI ananta haiM para una sabakA vargIkaraNa jainAgamoM meM sAta nayoM meM kiyA gayA hai / una sAtoM nayoM ke mUla meM sirpha do prakAra ke naya batAye gaye hai-dravyAthika aura paryAyAthika / 2 paryAyAthika ke sthAna meM bhAvArthika zabda kA prayoga huA hai / usI prakAra nikSepoM ke bheda ananta ho sakate hai / para nikSepoM ke samasta bheda-prabhedoM kA samAveza cAra prakAroM meM ho jAtA hai / anuyogadvArasUtra meM batAyA gayA hai-"vastu vinyAsa ke jitane krama haiM utane hI nikSepa ke prakAra ho sakate haiN| para ukta cAra nikSepoM ko hI prAdhAnya diyA gayA hai| nAma, sthApanA, dravya aura bhAva yaha nikSepoM kA vargIkaraNa hai|' anuyoga yA vyAkhyA ke dvAroM ke varNana meM ina cAra nikSepoM kA vistArapUrvaka varNana kiyA gayA hai| nikSepa apane nAma Adi medoM ke mAdhyama se pratipAdya padArtha kA svarUpa samajhAne ke lie spaSTatara vivecana karatA hai| minna-bhinna zAstroM evaM granthoM meM nikSepoM ke bheda darzAye gaye haiN| sthAnAMgasUtra meM 'sarva' ke cAra prakAroM kI parigaNanA kI gaI hai| vahA~ sarva ke cAra nikSepa batAe gae haiN| nAma-sthApanA ina do nikSepoM ko zabdataH batAyA gayA hai aura dravya evaM bhAva inako arthataH batAyA hai| 'pUrva' zabda para 13 nikSepa kA ullekha huA hai jaise nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla, dig, tApa, kSetra, prajJApaka, pUrva, vastu, prAbhUta, atiprAbhRta aura bhAva / 'samaya' zabda para 12 nikSepa milate haiM-nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla, kRtIrtha, saMgAra, kula, gaNa, saMkara, gaMDI aura bhAva / 'sthAna' zabda para 15 nikSepa kiye gaye hai-nAma, sthApanA, dravya, kSetra, addha, Urdhva, uparati, vasati, saMyama, pragraha, yodha, acala, gaNanA, sandhAna aura bhAva / 'eka' zabda para sAta nikSepoM kA varNana milatA hai nAma, sthApanA, dravya, mAtRkapada, saMgraha, paryava evaM bhAva / isa prakAra "sAmAyika" zabda para 6 nikSepoM kA varNana hai| nikSepoM ke aneka prakAra Agama sAhitya meM milate haiN| kintu nAma Adi cAra nikSepoM meM anya nikSepoM ke aneka prakAroM kA samAveza ho jAtA hai| isa kAraNa ina cAroM kI pradhAnatA hai| nAma nikSepa-nirUpaNa nAma-guNa, jAti, dravya aura kriyA ina cAra kI apekSA na rakhakara kisI kA nAmakaraNa 1 anuyogadvArasUtra-156; sthAnAMga sUtra 552 2 (ka) bhagavatIsUtra-18, 10 (kha) bhagavatIsUtra-18,10, 25, 3 / 25, 4 3 (ka) jattha ya jaM jANejjA nikkhevaM niravasesaM / jattha vi ya na jANijjA caukkaM nikkhive tattha // -anuyogadvAra (kha) nAmasthApanAdravyabhAvatastannyAsaH / -tattvArthasUtra, a0 1, sU0 5 4 (ka) catAri savvA pannattA-nAma savvae, uvaNa savvae, Aesa savvae niravasesavvae -sthAnAMgasUtra, 269 (kha) dazavakAlika hAribhadrIyAvRtti / (ga) suutrkRtaaNg| (gha) sthAnAMgavRtti
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 330 munidvaya abhinandana grantha karanA nAma nikSepa hai| jaise kisI kA nAma maMgala rakhA prakRta artha se nirapekSa artha ki jahAM anyatara pariNati hotI hai vahA~ nAma nikSepa ho jAtA hai| cetana evaM acetana padArthoM meM sthApanA Adi se nirapekSa hokara apane abhiprAyakRta saMjJA rakhakara yathA kisI ko 'indra' nAma se abhihita kiyA jAtA hai| nimittAntaroM kI anapekSA se vastu kA nAmakaraNa kiyA jAtA hai, vaha nAma nikSepa hai| jaise kisI bAlaka kA nAma indrarAja rakhA hai parantu bAlaka meM indra ke sadRza guNa, jAti, dravya aura kriyA kucha bhI parilakSita nahIM ho rahA hai| kevala vyavahArArtha nAma rakha liyA hai yA dUsare zabdoM meM yaha kahA jA sakatA hai ki nAma nikSepa guNa Adi kI apekSA nahIM rakhatA hai / yahA~ para indrarAja kA vyutpatti siddha artha ghaTita nahIM ho rahA hai| pratyeka zabda kA vyutpattisiddha artha hotA hai| kintu nAma nikSepa meM vyutpattilabhya artha kI vivakSA nahIM hotI hai| artha kI apekSA karake jo nAma rakhe jAte haiN| ve arthabodha ke liye nahIM hote haiM kevala nAmamAtra ke liye hI saMketa kiye jAte hai / ataH yaha nAma nikSepa kahA gayA hai| sthApanA pratipAdya padArtha ke samAna yA asamAna AkAra vAlI vastu meM pratipAdya vastu kI sthApanA jaba kI jAtI hai taba vaha sthApanA nikSepa hotA hai| jaise-sUrya ke citra ko sUrya kahanA, kANTanirmita ghor3e ko ghor3e nAma se kahanA ityAdi AkArarUpa yA binA AkArarUpa kalpanA kara lenA, indra kI mUrti ko dekhakara indra kaha denA, vahA~ para mAtra nAma nahIM, kintu vaha mUrti indra kA pratinidhitva kara rahI hai| vaktA ko aisA hI bhAva vivakSita hai| ise sthApanA nikSepa kahate haiN| dravya kisI manuSya athavA vastu meM vartamAna samaya meM guNa kA abhAva hone para mata aura bhaviSyata kAlika paryAya kI mukhyatA lekara vartamAna meM vyavahAra karanA vaha dravya nikSepa hai| jo bhUtakAla meM adhyApaka thA kintu vartamAna meM nahIM hai phira bhI adhyApaka kahanA; kisI ghar3e meM kisI samaya pAnI bharA gayA hai vaha ghar3A aba pAnI se khAlI hai tadapi use pAnI kA ghar3A 1 tattha NAma maMgalaM NAma NimittaMtara hiravekkhA maMgala saNNA tattha NimittaM cauvihaM jAha davvaguNa kiriyA cedi / -jayaghavalA TIkA 2 prakRtArtha nirapekSAnAmArthanyatarapariNati mnikssepH| --jainatarkabhASA 3 attAmippAyakayAsamA ceyaNamaceyaNe vAvi / ThavaNAdIniravikkhA kevala sannA u nAmi do / -bRhatkalpabhASya 4 nimittAntarAnapekSaM saMjJAkarma nAma -tatvArthavAtika 5 yadvastuno'bhidhAnaM sthitamanyArthe tadartha nirapekSaM paryAyAnAbhidheyaM ca nAma yAdRcchikaM ca tathA / -anuyogadvArasUtra TIkA, pR0 11 6 yattu tadartha viyuktaM tadabhiprAyeNa ya ca tatkaraNi / lepyAdikarma tat sthApaneti kriyatelpakAlaM ca / -anuyogadvArasUtra TIkA, pR0 12 7 bhUtasya bhAvino vA bhAvasya hi kAraNaM tu yalloke / tat dravyaM tattvajJaH sacetanAcetanaM kathitaM // -anuyogadvArasUtra TIkA, pR0 14 8 bhAvo vivakSita kriyA'numAti yukto hi vai samAkhyAtaH / sarvarindrAdivadihendanAdi kriyAnubhavAt / / -anuyogadvAra sUtra TIkA, pR0 28
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ nikSepavAda : eka anvIkSaNa 331 kahanA athavA pAnI bharane ke liye ghar3A ma~gavAyA hai, para usameM pAnI nahIM bharA gayA hai tathApi use pAnI kA ghar3A hai-isa prakAra kahanA, yaha dravya nikSepa hai| nAma aura sthApanA ina donoM nikSepoM meM zabda ke utpattilabhya artha kI apekSA kI gaI hai| kintu dravya nikSepa kA viSaya dravya hI hotA hai| bhUta evaM bhAvI paryAyoM meM jo dravya hai usakI vivakSA se jo vyavahAra kiyA jA rahA hai jaise koI jIva indra hokara manuSya yoni meM utpanna huA hai yA manuSya yoni kA jIva indra hogA taba vartamAna manuSya paryAya ko indra kahanA-yaha dravya nikSepa hai| vyavahAra meM jo hama kArya meM kAraNa kA upacAra karake jo aupacArika prayoga karate haiM athavA kAraNa meM kArya kA upacAra karake jo aupacArika prayoga kiyA karate haiM ve sabhI dravya nikSepa kI bhAva nikSepa kisI padArtha kI vartamAna paryAya ke anusAra hI, usako usI rUpa meM kahanA bhAva-nikSepa hai| jisa zabda kA prayoga kiyA jAya usa zabda kA utpattilabhya artha vastu meM spaSTatayA parilakSita honA caahie| paramaizvarya sampanna jIva ko indra kahanA-koyalA hone para koyalA, rAkha hone para rAkha, pUjA karate samaya para pujArI kahanA-use bhAvanikSepa kahate haiN| bhAvanikSapa kI aneka paribhASAe~ haiN| vartamAna paryAya usa viziSTa kriyA se upalakSita ho rahI hai to bhAva nikSepa hai| indra zabda kA jJAtA vartamAna kAla meM usake artha meM upayukta huA hai to zuddha naya ke dRSTikoNa se vahI bhAva indra hai arthAt yathArtha indra hai / 2 / / nAma sthApanA Adi ke bheda isa prakAra haiMnAma sthApanA dravya bhAva tadAkAra atadAkAra Agama noAgama Agama noAgama jJa zarIra, bhavya zarIra, tadvyatirikta | laukika kuprAvAcanika lokottara laukika, kuprAvAcanika lokottara saMkSepa meM kahanA cAhie ki nikSepa meM zabda aura vAcya kI madhura saMgati hai| artha sUcaka zabda ke pIche artha kI sthiti ko dyotita karane vAlA jo vizeSaNa prayukta hotA hai yahI nikSepa paddhati kI upayogitA hai| cAhe vizeSaNa kA prayoga na bhI kiyA jAya tathApi vaha vizeSaNa antahita avazya rahatA hai| 1 vartamAnaparyAyopalakSitaM dravyaM bhAvaH / 2 jo puNa jahatthajutto suddhanayANaM tu esa mAviMdo / iMdassa vi ahigAraM viyaannmaannotvjutto|| For Private &Personal Use Only -bRhatkalpabhASya..jainelibrary.org