Book Title: Naychakra me Udhrut Agam Patho ki Samiksha
Author(s): Jitendra Shah
Publisher: Z_Parshvanath_Vidyapith_Swarna_Jayanti_Granth_012051.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/211239/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayacakra meM uddhata Agama-pAThoM kI samIkSA jitendra zAha dvAdazAra nayacakra eka mahattvapUrNa dArzanika grantha hai / jisake kartA AcArya mallavAdI ne (chaThIM uttarArdha) evaM TIkAkAra AcArya siMhasUri ne ( sAtavIM uttarArdha ) kucha AgamoM ke vAkyoM ko uddhRta kiyA hai / nayacakra mUla evaM TIkA meM uddhRta Agama pAThoM kI vartamAna meM prasiddha Agama pAThoM se tulanA karane para bhinnatA pAI jAtI hai / jisakA saMkSipta vivecana prastuta lekha meM kiyA gayA hai / nayacakra mUla meM AcArAMga, sUtrakRtAMga, sthAnAMga, vyAkhyAprajJapti ( bhagavatIsUtra ) ke pAThoM ko uddhRta kiyA gayA hai / TIkA meM AcArAMga, sUtrakRtAMga, sthAnAMga, vyAkhyAprajJapti, naMdIsUtra, jIvAbhigamasUtra, prajJApanA, anuyogadvArasUtra Adi jainAgamoM ke jAkyoM ko uddhRta kiyA gayA hai / jisameM pAThakramoM kI bhinnatA ke alAvA bhASAkIya bhinnatA pAI jAtI hai / yadyapi yaha satya hai ki vartamAna kAla meM pAye jAne vAle AgamoM ke bhI aneka pAThabheda prApta hote haiM tathApi yaha saba pATha-bheda prAyaH bhASAkIya parivartanoM ke AdhAra para hI hai / jAgRta, supta, suSupta evaM turIya - ye cAra avasthAe~ inakA niparUNa karate hue nayacakra dvitIya vidhi ara meM AcArAMga ke eka vAkya ko uddhRta kiyA gayA hai, jo isa prakAra haisuttA amuNI sayA, muNINo sayA jAgaraMti / jabaki vartamAna prApta Agama meM -- 'suttA amuNI, muNiNo sayayaM jAgaraMti' pATha milatA hai / ukta donoM pAThoM kI tulanA karane para antara pAyA jAtA hai / upalabdha Agama pATha meM prathama sayA pada kA lopa ho gayA hai aura dUsare sayA pada kI jagaha sayayaM pada milatA hai / isI prakaraNa meM TIkAkAra siMhasUri ne bhagavatIsUtra kA eka vAkya uddhRta kiyA hai, yathA No sutte sumiNaM pAsati, sutta jAgariyAe vaTTamANe sumiNaM pAsati / vartamAna kAla meM prApta vyAkhyAprajJapti meM - 'goyamA ! no sutte suviNaM pAsai, no jAgare suviNaM pAsai, sutta jAgare suviNaM pAsai / ' - yaha pATha milatA hai jisameM 'no jAgare suviNaM pAsai', pATha adhika hai tathA nayacakrake vaTTamANe pada kA lopa ho gayA hai / sutta jAgariyAe ke sthAna para suttajAgare pATha milatA hai / sumiNa ke sthAna para suviNa milatA hai / AcArya hemacandra ne AThaveM adhyAya meM i: svapnAdau 1 / 46 sUtra se svapna Adi zabdoM ke Adi a kA i karake siviNa yA simiNa zabda ko sAdhA hai ukta sUtra kI vRtti meM 'A ukAro'pi' kahakara sumiNa zabda ko ArSa mAnA hai / isase yaha siddha hotA hai ki sumiNa zabda adhika prAcIna hai / pAsati ke sthAna para pAsai pATha milatA hai jisameM kriyA pratyaya ti meM se 'ta' kA lopa pAyA jAtA hai / vyaMjana kA lopa honA mahArASTrIya prAkRta kA lakSaNa hai, na ki prAcIna prAkRta kA / Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jitendra zAha prathama vidhi naya ke anta meM AcArya mallavAdI ne bhagavatIsUtra kA 'AtA bhante ! NANe aNNANe ? gotamA ! NANe niyamA AtA, AtA puNa siyA NANe siyA aNNANe |'-yh pATha uddhata kiyA gayA hai| vartamAna upalakSya bhagavatIsUtra meM - 'AyA bhaMte ! nANe annANe ? NoyamA ! AyA siya nANe, siya annANe, nANe puNa niyama aayaa|'-yh pATha milatA hai jisameM pATha-krama meM bhinnatA pAI jAtI hai| AtA ke sthAna para AyA pada hI prasiddha huA hai jisameM madhyavartI 'ta' kA lopa huA hai| saMskRta Atman zabda kA azoka ke pUrvI zilAlekhoM meM evaM pAli suttanipAta meM attA zabda milatA hai, vahI zabda dhvaniparivartana ke niyamoM ke anusAra paravartI kAla meM 'AtA' banatA hai aura bhI bAda paravartI kAla meM arthAt mahArASTrIya prAkRta kAla meM madhyavartI 'ta' kA lopa hokara 'ya' banatA hai arthAt AtA kA AyA hotA hai| vartamAna meM Atman ke attA, atpA, AtA, appA, AyA zabda milate haiM jo nizcita hI alaga-alaga kAla ke haiM ataH yaha spaSTa hai ki AtA aura AyA bhI bhinna kAla ke haiN| caturtha vidhi niyama ara ke anta meM AcArAMga kA 'je egaNAme se bahuNAme' (1-3-4 ) yaha pATha uddha ta hai| vartamAna meM 'je egaM NAme se bahu NAme je bahuMNAme se egaM NAme'-yaha pATha milatA hai| TIkAkAra siMhabhUri ne svabhAvAdi kA nirUpaNa karate hue yathoktaM (pR0 29 ) aura 'tathA' kaha kara ke do AgamapAThoM ko uddha ta kiyA hai-yathA / _ 'kimidaM bhaMte ! atthitti vuccati ? goyamA ! jIvA ceva ajIvA ceva' evaM 'kimidaM bhaMte ! samaetti vuccati ? gotamA ! jIvA ceva ajIvA ceva / ' kintu vartamAna meM upalabdha Agama meM uparokta pATha nahIM pAyA jAtA / yadyapi muni jaMbUvijayajI ne donoM pATha sthAnAMga sUtra ke mAne haiM aura TippaNa meM vartamAna sthAnAMga sUtra se tulanA bhI kI hai jaisA ki - jadatthi NaM loge taM ceva savvaM dupaoAraM, taM jahA-jIvacceva, ajIvacceva... sthAnAMgasUtra 2.1.57.59 tathA-samayAti vA AvaliyAti vA jIvAti vA ajIvAti vA paccai / sthAnAMgasUtra 2.4.95 isa prakAra anya kaI pATha haiM jinameM pATha bheda yA krama bheda pAyA jAtA hai| ataH yaha siddha hotA hai ki granthakAra evaM TIkAkAra ke sAmane koI anya Agama pATha yA paraMparA maujUda rahI hogii| bhASAkIya dRSTi se dekhA jAya to nayacakra evaM TIkA meM 'ya' zruti vAle zabda kA prayoga atyalpa hai| AcArya hemacandra ke prAkRta vyAkaraNa ke AdhAra para asaMyukta, anAdi ka, ga, ca, ja, ta,da,pa,ya, va kA prAyaH lopa hotA hai aura lopa hone ke bAda zeSa 'a' varNa ke sthAna para ya zruti hotI hai jo mahArASTrIya prAkRta kA lakSaNa hai aura aisA karane para bhASA kA svarUpa badala jAtA hai evaM racanAkAla meM bhI antara mAnanA par3atA hai / nayacakra meM uddha ta Agama pATha meM 'ya' zruti vAle pATha alpa hI haiM jaisA ki gautama zabda ke lie kevala eka yA do sthala ko chor3akara sabhI jagaha para gotama zabda kA hI prayoga prApta hotA hai jaba ki upalabdha Agama meM prAyaH Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 nayacakra meM uddhRta Agama-pAThoM kI samIkSA goyama zabda hI pAyA jAtA hai| AtmA ke lie AtA prayoga milatA hai tathA pAsati, vuccati, kato Adi pada prApta hote haiM jinameM madhyavartI ta kA kahIM bhI lopa nahIM huA hai| jaba ki vartamAna upalabdha Agama pAThoM meM AyA, pAsai, vuccai, kao Adi pATha milate haiM, isase yaha siddha hotA hai ki nayacakra meM uddhata Agama pAThoM kI bhASA prAcIna hai| upalabdha Agama meM kAlakrama se bhASAkIya parivarta upalabdha Agama kI bhI kaI pratiyA~ upalabdha haiM tathA aneka pratiyoM kA upayoga karake AgamoM kA saMpAdana Aja bhI ho rahA hai tathApi yaha Azcarya kI bAta hai ki jahA~ prAcIna pATha milate bhI haiM vahA~ bhI prAcIna pATha yA zabdoM ko TippaNa meM rakhA jAtA hai aura paraMparAgata pATha ko hI mUla meM rakhA jAtA hai| ataH yaha Avazyaka hai ki prAcInatama pANDulipiyoM evaM prAcIna granthoM meM upalabdha Agama pAThoM ke AdhAra para Agama kI bhASA kA nirdhAraNa karake eka niyamAvalI yA sUcI taiyAra kI jAya jo ki Agama ko vAstavika svarUpa pradAna karane meM sahAyaka ho| Agama prabhAkara muni zrI puNyavijayajI ne Agama pAThoM ko nirdhArita karane ke lie eka sUcI banAI thI jo Aja upalabdha nahIM hai| saMbhava hai ki unake saMgraha meM vaha sUcI ho| usa sUcI ko prApta karake tathA bhASA vaijJAnika saMzodhana ke AdhAra para naI sUcI taiyAra ho sake to bhaviSya meM zuddha saMskaraNa sulabha ho paaegaa| nayanacakra meM uddhata AgamapATha (1) 3.7 evaM duvAlasaMgaM gaNipiDagaM davvato egaM purisaM paDucca sAdi yaM sapajjavasiyaM aNege purise paDucca aNAdiyaM apjjvsiyN| khettato bharatekhette paDucca sAdiyaM sapajjavasiyaM, mahAbidehe paDucca aNAdiyaM apajjavasiyaM / kAlao ussappiNiavasappiNIo paDucca sAdiyaM sapajjavasiyaM, No ussappiNiavasappiNIo paDucca aNAdiyaM apajjavasiyaM / [ bhAvao ] je jadA jiNapaNNattA bhAvA ityAdinA sAdiyaM sapajjavasitameva [ nandi sU0 42] (2) imA NaM bhaMte ! rayaNappabhA puDhavI kiM sAsayA asAsatA ? gotamA ! siyA sAsayA siyA asAsayA ? se keNaTheNaM bhaMte ! evaM vucca isiyA sAsayA siyA asAsayatti ? gotamA ! davvaTThatAe sAsatA vaNNapajjavehiM gaMdhapajjavehiM rasapa jjavehiM phAsapajjavehiM saMThANapajjavehiM asAsatA [ jIvAbhi0 sU0 3/1/78 ] (3) 115.4 AtA bhaMte ! NANe, aNNANe ? gotamA ! NANe NiyamA AtA, AtA puNa siyA NANe siyA aNNANe [ bhagavatI sU0 12/10/468 ] (4) 179.10 se kiM bhAvaparamANU ? bhAvaparamANU vaNNavaMte gaMdhavaMte rasavaMte phAsavaMte [ bhagavatI sU0 20/5/600 ] (5) 183.6 suttA amuNI sayA, muNINo sayA jAgaraMti [ AcArAGga 1/3/1] (6) 183.24 No sutte sumiNaM pAsati, suttajAgariyAe vaTTamANe pAsati [bhagavatI sU0 16/5/577 ] (7) 186.19 puvi bhaMte ! kukkuNI pacchA aMDae ? puvi aMDae pacchA kukkuNI ? 362.10 rohA jA sA kukkuDI sA kato? aMDagAto ! je se aMDae se kato? kukku ddiito| evaM rohA ! puvi pi ete pacchA vi ete, do vi ete sAsatA bhAvA aNANupuvvI esA rohatti [ bhagavatI sU0 1/6/53 ] Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jitendra zAha 17 savvajIvANaM bhaMte ! ekkamekkassa mAtattAe pittitAe bhAvitAe bhajjattAe puttattAe dhItittAe ? gotamA ! asati aduvA annNtkhutto| [bhagavatI sU0 12.7.458 ] 189.24 eko'pyahamaneko'pyaham [bhagavatI sU0 18.10.647] 190.7 akkharassa aNaMtabhAgo NiccugghADitao savvajIvANaM [ nandi sU0 42] tavyAkhyAnidarzanaM ca [ tathA bhASye'pi ] iti 559 tampRSThe / taM pi jadi Avarijjijja teNa jIvo ajIvayaM pAve / suThTha vi mehasamudaye hoi pabhA caMdasurANaM // (naMdisU. 42) 218.19 keI NimittA tahiyA bhavaMti kesi ca taM vippaDietti NANaM / [sUtrakRtAGga 12.10 ] 228.5 kimidaM bhaMte ! atthitti vuccati ? goyamA ! jIvA ceva ajIvA ceva, kimidaM bhaMte ! samaetti vuccati ? gotamA jIvA ceva ajIvA ceva // [sthAnAMga sU0 ] 245.1 kiM bhavaM eke bhavaM, duve bhavaM, akkhue bhavaM, avvae bhavaM, avaTThie bhavaM, aNekabhUtabhavvabhavie bhavaM ? somilA ! eke vi ahaM duvi vi ahaM akkhue vi ahaM avvae vi ahaM avaTThite vi ahaM aNekabhUtabhavvabhavie vi ahaM [ bhagavatI sU0 18.10.647] 277.26 te cceva te poggalA subbhigaMdhattAe pariNamaMti te ceva te poggalA dubbhigaMdhattAe pariNamaMti [ jJAtAdharma ] 334.3 duvihA paNNavaNA paNattA jIvapaNNavaNA ajIvapaNNavaNA ca-kimidaM bhaMte ! loetti pavuccati ? goyamA ! jIvA ceva ajIvA ceva, evaM rayaNappabhA jAva IsI pabbhArA samayAvaliyAdi [ prajJA 1.1. ] 375. je ekaNAme se bahuNAme [ AcA0 sU0 1.3.4 ] 407.18 paramANupoggale NaM bhaMte ! kiM eyati veyati calati phaMdati khobhati khubhati taM taM bhAvaM pariNamati ? haMtA gotamA ! tadeva jAva pariNamati [bhagavatI sU0 5.7.212 ] 415.2 atthittaM atthite pariNamati [ bhagavatI sU0 1.3 32] 414 24 ekkekko ya satavidho satta NayasayA havaMti te cevaM [Ava0 ni0 226 ] 469 12 agaNirUpitA agaNipariNAmitA agaNisarIreti vattavvaM siyA [bhagavatI sU0 5.2.181 ] 55014 ekkekko ya satavidho satta NayasatA havaMti evaM tu| bitiyo vi a Adeso paMca NayasatA havaMtevaM // [ Ava0 ni0 759 ] 550.2 AtA bhaMte ! poggale, No AtA ? gotamA ! siyA AtA paramANu poggalA siyA No AtA / se keNaTheNa bhaMte! evaM vuccati-siyA AtA paramANupoggale siyA No AtA ? gotamA ! appaNo AdiTTe AtA parassa AdidruNo AtA [bhagavatI sU0 12.10.469 ] Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 nayacakra meM uddhRta Agama-pAThoM kI samIkSA 1. 'davvatto' sAiaM 2. 'aNAiyaM' 'khettao' sAiyaM' aNAiyaM, sAiaM aNAIyaM, jayA, sAiyaM, 3. AyA bhaMte ! nANe, annANe? goyamA ! AyA siya nANe siya annANe, nANe puNa niyamaM aayaa| Atman-zabda azoka ke pUrvI zilAlekhoM meM attA; pAli-grantha suttanipAta meM attAzabda hI dhvaniparivartana ke niyamoM ke anusAra paravartIkAla meM AtA banatA hai aura bhI bAda ke paravartI kAla arthAt mahArASTrI prAkRta kAla meM madhyavartI ta kA lopa hokara ya banatA hai arthAt AtA kA AyA hotA hai| giranAra-atpA, appA Agama ke attA, AtA, appA, AyA cAroM zabdoM kA samaya alaga-alaga hai, appA bAda meM AyA hai| 4. kaivihe NaM bhaMte ! paramANupoggale paNNatte ? goyamA ! cauvihe paramANupoggale paNNatte / taM jahA-davaparamANu, khettaparamANu kAlaparamANu, bhAvaparamANu / 5. suttA amuNI muNiNo sayayaM jAgaraMti / 6 iH svapnAdau. 1.46, svapna ityevamAdiSu Aderasya itvaM bhavati, siviNo, simiNo, ArSe ukAropi-sumiNo,