Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ nayavAda kI mahattA | (sAdhvIzrI snehalatAzrIjI) nayavAda jaina darzana kA - jaina nyAya kA mahatvapUrNa aMga hai| anaMta dharma haiM, paraMtu jaba "yaha gAya vaha vastu ko dekhane kI vividha dRSTiyA~ prastuta karatA hai, itanA hI lAla hai" aisA jAnate haiM, taba yaha jJAna nahIM, parantu unakA samanvaya karane kI bhUmikA bhI pradAna karatA hai, apanA abhimata eka viziSTa dharma kI aura isa prakAra manuSya ko udAra, sahiSNu evaM satpathagAmI banAne meM ora le jAtA hai ata: vaha naya hai| bar3A sahAyaka hotA hai| kisI bhI eka aMza ko grahaNa naya kyA hai? karanA aura zeSa aMzoM ke prati jinAgamoM meM batAyA hai ki "dravya ke sabhI bhAva pramANa aura udAsInatA rakhanA arthAt unake saMbaMdha naya dvArA upalabdha hote haiN|" arthAt naya dravya ke sarva bhAva jAnane meM virodhI yA anukUla kucha bhI kA - padArtha kA yathArtha svarUpa samajhane kA eka sAdhana hai| yaha bAta abhiprAya na denaa| tattvArtha sUtra meM "pramANanayairadhigamaH" sUtra dvArA prakaTa kI gaI hai| sAdhvIzrI snehalatAzrI isa prakAra vaktA kI ora se jo yahA~ prazna hone kI saMbhAvanA hai ki 'yadi padArtha kA svarUpa bhI abhiprAya prakaTa ho vaha naya kahalAtA hai| pramANa ke dvArA jAnA jA sakatA hai to naya kI kyA AvazyakatA hai? udAharaNa se yaha vastu spaSTa kI jaaegii| DhAla ke eka ora isa kA uttara yaha hai ki 'pramANa ke dvArA padArtha kA samagra rUpa se cA~dI kA jhola kiyA huA thA aura dUsarI ora sone kA jhola thaa| bodha hotA hai aura naya kI sahAyatA se padArtha kA aMza rUpa se bodha yaha DhAla gA~va ke praveza-sthAna meM khar3e hue eka putale ke hAtha meM hotA hai| thii| aba eka bAra do vibhinna dizAoM se do yAtrI udhara A nikale jJAnaprApti ke liye ye donoM vastue~ Avazyaka haiN| udAharaNa ke aura DhAla kA nirIkSaNa karake apanA abhiprAya prakaTa karane lge| eka liye - gAya ko dekhane para hamane yaha jAnA ki (1) yaha gAya hai| ne kahA ki 'yaha DhAla cA~dI ke jhola vAlI hai, ata: bahuta sundara phira usake saMbaMdha meM vicAra karane lage ki (2) yaha gAya raktavarNa lagatI hai|' dUsare ne kahA : 'yaha DhAla cA~dI ke nahIM paraMta sone ke (3) zarIra se puSTa hai (4) do bachar3oMvAlI hai (5) dUdha acchA detI jholavAlI hai, ataH sundara lagatI hai|' prathama vyakti ne kahA, 'tU aMdhA hai| aura (6) svabhAva se bhI acchI hai| to isameM prathama viSaya kA hai isI se cA~dI ke jholavAlI DhAla ko sone ke jholavAlI - batAtA jJAna pramANa se huA aura zeSa pA~ca viSayoM kA jJAna naya se huaa| hai|' dUsare ne kahA, "tU mUrkha hai, isIliye sone aura cA~dI ke bIca 'yaha gAya hai' aisA jAnA, isameM vastu kA samagrarUpa se bodha hai, ata: kA antara nahIM jAna sktaa| vaha pramANa rUpa hai, aura gAya raktavarNa hai zarIra se puSTa hai, Adi jo isa prakAra vAda-vivAda hote-hote bAta bar3ha gaI aura ve lar3ane jJAna prApta kiyA usameM vastu kA aMza rUpa meM bodha hotA hai- ata: ko udyata ho gye| itane meM gAMva ke kaI samajhadAra vyakti udhara A vaha naya rUpa hai| pahu~ce aura donoM ko zAMta karate hue bole- "bhAiyo! isa prakAra jaina zAstroM meM vasta ke samagra rUpa se bodha ko sakalAdeza aura lar3ana kA kyA AvazyakatA hai? tumhAre bIca jo matabheda ho vaha aMza rUpa se bodha ko vikalAdeza kahate haiM, ataH pramANa sakalAdeza hamase kho|" taba donoM ne apanI-apanI bAta khii| grAmavAsiyoM ne hai aura naya vikalAdeza hai| kahA, 'yadi tumhAre lar3ane kA kAraNa yahI ho to eka kAma karo-eka dUsare ke sthAna para aajaao| una donoM ne vaisA hI kiyA to apanI "naya kI vyAkhyA" bhUla samajha meM A gaI aura donoM lajjita ho gye| naya zabda "nI" dhAtu se banA hai| yaha "nI" dhAtu prApta karanA, isa dRSTAMta kA sAra yaha hai ki vastu ko hama jaisA dekhate la jAnA Adi atha prakaTa karatA hA isaka AdhAra para nyAyAvatAra haiM-mAtra vaisI hI vaha nahIM hai| vaha anya svarUpa kI bhI hai| yaha kI TIkA meM zrIsiddharSi gaNi ne naya kI vyAkhyA isa prakAra kI hai anya svarUpa hamAre dhyAna meM na Ae, mAtra isIliye hama usakA niSedha anaMtadharmAdhyAsitaM vastu svAbhipretaikadharmaviziSTaM = nahIM kara skte| nayati-prApayati-saMvedanamArohayatIti nayaH / / yadi niSedha kareM to yAtriyoM jaisI sthiti ho jAtI hai arthAt anaMta dharmA ke saMbaMdhavAlI vastu ko apane abhimata eka viziSTa vicAroM ke saMgharSa meM utaranA par3atA hai aura aisA karane para donoM ke dharma kI ora le jAya arthAt viziSTa dharma ko prApta karavAe-batAye bIca deSa paidA hotA hai| vaha naya kahalAtA hai| yadi yAtriyoM ne itanA hI kahA hotA ki 'yaha DhAla rupaharI hai' eka vastu meM bhinna-bhinna apekSAoM se vibhinna dharmoM kA sambandha sa vibhinna dhamA kA sambandha 'yaha DhAla sunaharI hai to yaha jJAna nayarUpa hone se saccA hotA aura yaha hai aura aisI apekSAeM ananta haiN| jaise-gAya meM raktatva, puSTatA Adi zrImad jayaMtasenasari abhinaMdana graMtha/vAcanA 43 ahaM bharA ho hRdaya meM, namra bhAva ko dUra / jayantasena du:khada yahI, jIvana meM bharapUra // www.finelibrary.org
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ usase kalaha utpanna hone kA prasaMga hI nahIM AtA, paraMtu unhoMne vastu yA akelA vyavahAra mithyA dRSTi hai| meM rahe hue aMzoM kA niSedha kiyA, ata: vaha jJAna nayAbhAsa bana gayA, zrImallavAdI kRta nayacakra meM nayake bAraha prakAra kiye gae haiM mithyA ho gayA aura upadrava kA kAraNa bnaa| aura una para ati gahana vicAraNA kI gaI hai, paraMtu yahA~ vizeSa isa jagata meM apanI sthiti bhI ukta yAtriyoM jaisI hI hai| pracalita sAta nayoM kA vicAra kreNge| apanI alpamati se hama jo kucha bhI samajheM, use hI pUrNa saccA mAna mi naya ke mukhya do vibhAga jinameM eka dravyArthika naya aura dUsarA lete haiM aura anya vyakti ke jJAna ko - anya kI mAnyatA ko paryAyArthika naya = "saMbhavanAtha ke stavana meM likhA hai|" asatya ghoSita kara dete haiM, paraMtu dUsare ke kathana meM bhI apekSA se cAra dravyArthikatraNa tathAre, paryAyArthika dhArA satya hai, yaha vastu hama bhUla jAte haiM aura isI se jhUThe vivAda, kalaha jehane nayamata mana vasyore, tehija jaga AdhAra, prabhujI . athavA yuddha kA AraMbha hotA hai| naigama saMgraha vyavahAra che re, sUtra Rju sukhkaar| nayavAda kahatA hai ki dUsare kA kathana bhI satya ho sakatA hai, zabda samabhirUDha kahA re, evaMbhUta adhikAra, prabhujI....... paraMtu usakI apekSA kyA hai? yaha jAnanA caahiye| dravyArthika naya ke tIna prakAra hai: (1) naigama (2) saMgraha aura yadi Apa isa apekSA ko jAneMge to use asatya, jhUThA athavA (3) vyvhaar| paryAyArthika naya ke cAra prakAra hai : (1) RjusUtra (2) banAvaTI kahane kA avasara hI nahIM aaegaa| zabda (3) samabhirUDha aura (4) evNbhuut| ina donoM prakAroM ko sAtha jo dUsare ke dRSTibindu ko samajhane kA icchuka hai-vahI satyapremI ginane para naya kI saMkhyA sAta hotI hai aura yahI vizeSa prasiddha hai| FEE ina sAta nayoM ke vizeSa prakAra bhI hote haiN| eka prAcIna gAthA naya ke prakAra: meM to aisA bhI kahA hai ki sAta naya meM se pratyeka naya zatavidha naya ke mukhya do prakAra haiM : dravyArthika aura dUsarA pryaayaarthik| arthAt sau prakAra kA hai, jisase usakI saMkhyA 700 hotI hai| inameM se dravya ko - mUla vastu ko lakSya meM lenevAlA "dravyArthika" sAtoM nayoM kA sUkSma artha isa prakAra batAte haiM / kahalAtA hai, aura paryAya ko - rUpAntaroM ko lakSya meM lenevAlA sAta nayoM kA saMkSipta artha paryAyArthika kahalAtA hai| naigamanaya- loka vyavahAra meM prasiddha artha ko grahaNa karatA hai, yahA~ itanA spaSTIkaraNa kara deM ki jaina-darzana anekAnta ko arthAt sAmAnya vizeSa ubhaya ko svIkAra karatA hai| mAnanevAlA hone se jJAnapUrvaka kriyA aura kriyApUrvaka jJAna mAnatA hai, saMgrahanaya - vizeSa ko gauNa mAnakara sAmAnya ko hI pradhAna mAnatA nizcaya pUrvaka vyavahAra aura vyavahAra pUrvaka nizcaya mAnatA hai tathA zabdapUrvaka artha aura arthapUrvaka zabda mAnatA hai, paraMtu mAtra jJAna yA mAtra kriyA : mAtra nizcaya yA vyavahAra, mAtra zabda yA mAtra artha aisA vyavahAra naya- vastu ke sAmAnya dharma ko gauNa karake jo vizeSa hai nahIM maantaa| use hI pradhAnatA detA hai| vaha pratyeka naya ke prati nyAyadRSTi rakhatA hai aura usake samanvaya RjusUtra naya - vartamAna kAlIna artha ko hI grahaNa karatA hai- jaise meM hI zreya svIkAra karatA hai| eka manuSya bhUtakAla meM rAjA thA, paraMtu Aja bhikhArI ho to yaha naya jaina zAstroM meM nizcaya aura vyavahAra kA ullekha kaI bAra AtA use rAjA na kahakara bhikhArI hI kahegA, kyoMki vartamAna meM usakI hai kisI bhI vastu ke donoM dRSTikoNa prastuta kiye jAte haiN| 'bhramara kA sthiti bhikhArI kI hai| raMga kaisA?' isa prazna ke uttara meM nizcaya naya kahatA hai ki 'bhramara zabdanaya- paryAya zabdoM kA eka hI artha grahaNa karatA hai- jaise pAMcoM varNa kA hai, kyoMki usakA koI bhAga zyAma hai usI prakAra arhat-jina-tIrthaMkara aadi| koI bhAga rakta - nIla, pIta, aura zveta varNa kA bhI hai| yahA~ vyavahAra samabhirUr3ha naya - paryAya zabda kA bhinna-bhinna artha grahaNa karatA hai naya batAtA hai ki 'bhramara kAle raMga kA hai' kyoMki usakA adhikAMza athavA rUr3ha artha meM bhinna-bhinna artha kI sammati de| bhAga kAlA hai' athavA usakA kAlA bhAga vyavahAra meM AtA hai| evaMbhUtanaya - evaM arthAt vyutpatti ke arthAnusAra, 'mUla' arthAt nizcaya kI dRSTi sAdhya kI ora hotI hai, vyavahAra kI dRSTi evaMbhUtanaya kahalAtA hai| sAdhana kI ora hotI hai| ina donoM dRSTiyoM ke mela se kAryasiddhi mAna isa naya kI dRSTi se arhat zabda kA prayoga (tabhI hogA) tabhI hotI hai| jo mAtra nizcaya ko hI Age karake vyavahAra kA lopa karate ucita mAnA jAye jaba surAsurendra unakI pUjA kara rahe hoM, jina zabda haiM athavA vyavahAra ko Age karake nizcaya kA lopa karate haiM, ve jaina kA prayoga tabhI ucita ginA jAe, jaba ve zukla-dhyAna dhArA meM car3hakara dRSTi se sacce mArga para nhiiN| rAgAdi ripuoM ko jItate hoM aura tIrthaMkara zabda kA prayoga tabhI nizcaya ko Age karake vyavahAra lopa karane para sabhI dhArmika upayukta mAnA jAye jaba ve samavasaraNa meM virAjamAna hokara caturvidha kriyAe~, dhArmika anuSThAna- yAvat dharmazAsana aura saMghavyavasthA nirarthaka saMgha kI aura prathama gaNadhara kI sthApanA karate hoN| rAjA tabhI mAnA siddha hotI hai| vyavahAra ko Age karake nizcaya kA lopa karane para jAye jaba ve siMhAsana para baiThe hoN| zikSaka tabhI mAne jAyeM jaba chAtroM paramArtha kI prApti nahIM kI jA sakatI, aura kArya siddhi asaMbhava bana ko par3hAte hoM, guru mahArAja tabhI mAne jAyeM jaba ve pATa para virAjamAna jAtI hai| ho, aneka logoM ko dharma kA upadeza dete hoM, isa prakAra evaMbhUtanaya nizcaya aura vyavahAra kA samanvaya jaina dRSTi hai, akelA nizcaya artha ke anusAra hI pravRtti grahaNa karatA hai| zrImad jayaMtasenasUri abhinaMdana graMthAvAvanA ahaMkAra karatA sadA, tana dhana mati kA nAza / jayantasena vainaya vibhava, detA jJAna prakAza // ___,